Научная статья на тему 'УЗУМНИНГ УРУҒСИЗ НАВЛАРИНИ ЕТИШТИРИШНИНГ ИҚТИСОДИЙ САМАРАДОРЛИГИ'

УЗУМНИНГ УРУҒСИЗ НАВЛАРИНИ ЕТИШТИРИШНИНГ ИҚТИСОДИЙ САМАРАДОРЛИГИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

57
14
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
узум / уруғсиз / нав / иқтисодий самарадорлик / ҳаражат / ҳосилдорлик / ялпи даромат / соф фойда / рентабельности

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Соҳиб Нуриддинович Нуриддинов, Жамолиддин Насирович Файзиев, Хуршид Тошқуватович Норбеков

Мақоладаузумнинг уруғсиз навларини етиштиришнинг иқтисодий мақбуллигини аниқлаш юзасидан бажарилган таҳлилий маълумотлар келтирилган. Таҳлилларнинг кўрсатишича, уруғсиз узум ишлаб чиқаришнинг рентабеллик даражаси Кишмиш Согдиана, Кишмиш черный, Қора бедона ва Кишмиш оврутский навларида энг юқори, яъни 136,4; 94,4; 89,7 ва 81,2% ни ташкил этди. Энг паст рентабеллик Мотрудий, Кишмиш мраморный ва Кишмиш иртишар навларида 45,4; 46,5 ва 50,6% ни ташкил этди. Қолган навларнинг рентабеллик даражаси ушбу навлар ўртасида оралиқ ифодага эга бўлди ва 55,8-75,7% оралиғида ўзгарди

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о Земле и смежным экологическим наукам , автор научной работы — Соҳиб Нуриддинович Нуриддинов, Жамолиддин Насирович Файзиев, Хуршид Тошқуватович Норбеков

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «УЗУМНИНГ УРУҒСИЗ НАВЛАРИНИ ЕТИШТИРИШНИНГ ИҚТИСОДИЙ САМАРАДОРЛИГИ»

Volume 3 | Special Conference 1 | 2022 ME VA CHILIK VA UZUMCHILIKNING RIVOJLANISHID^ILM-FANYUTUQLAR^

УЗУМНИНГ УРУГСИЗ НАВЛАРИНИ ЕТИШТИРИШНИНГ ЩТИСОДИЙ САМАРАДОРЛИГИ

Сохиб Нуриддинович Нуриддинов Жамолиддин Насирович Файзиев Хуршид Тошкуватович Норбеков

Академик М.Мирзаев номидаги богдорчилик, узумчилик ва виночилик илмий

тадкикот институти

АННОТАЦИЯ

Маколадаузумнинг уругсиз навларини етиштиришнинг иктисодий макбуллигини аниклаш юзасидан бажарилган тахлилий маълумотлар келтирилган. Тахлилларнинг курсатишича, уругсиз узум ишлаб чикаришнинг рентабеллик даражаси Кишмиш Согдиана, Кишмиш черный, ^ора бедона ва Кишмиш оврутский навларида энг юкори, яъни 136,4; 94,4; 89,7 ва 81,2% ни ташкил этди. Энг паст рентабеллик Мотрудий, Кишмиш мраморный ва Кишмиш иртишар навларида 45,4; 46,5 ва 50,6% ни ташкил этди. Долган навларнинг рентабеллик даражаси ушбу навлар уртасида оралик ифодага эга булди ва 55,8-75,7% оралигида узгарди.

Калит сузлар: узум, уругсиз, нав, иктисодий самарадорлик, харажат, хосилдорлик, ялпи даромат, соф фойда, рентабельности

Кириш.Хдр кандай агротехник тадбирни амалга ошириш ва ривожланишининг асосий шартларидан бири унинг самарадорлиги даражаси билан белгиланади. Шу билан бирга ишлаб чикариш жараёнида фойдаланиладиган иктисодий ресурслар (ер, капитал, менат ва бошкалар) чекланган характерга эга булиб, бу холат улардан имкони борича унумли, самарали фойдаланишни талаб этади.

Ишлаб чикариш самарадорлиги - ижтимоий ишлаб чикаришнинг асосини ифода этувчи - натижани акс эттиради. Натижа хар кандай фаолиятнинг максадидир. Самара тушунчаси билан иктисодий самара тушунчасини фарклаш керак

Самара бу кенг тушунча булиб, хар кандай тадбир ёки фаолиятнинг натижасида, навлардан фойдаланиш самараси, экинлар хосилдорлиги ошишида, узум махсулдорлиги ошишида ифодаланади. Аммо бу самара, яъни хосилдорликнинг ва

218

Volume 3 | Special Conference 1 | 2022 ME VA CHILIK VA UZUMCHILIKNING RIVOJLANISHID^ILM-FANYUTUQLAR^

махсулдорликнинг ошиши бу тадбирлар канчалик фойдалилигини курсатмайди. Нав ва агротехникалардан фойдаланиш билан боглик харажатларнинг копланганлик даражаси шу харажатлар билан олинган натижа даромад билан таккослангандагина маълум булади. Нав, угит ва агротехник тадбирлардан фойдаланиш натижасида экинлар хосилдорлиги, ошуви бу тадбирни техник самарадорлигини ифода килса, тадбирни утказиш билан боглик харажатлар билан, бунинг натижасида олинган даромадни таккослаш ицтисодий самарадорликни ифодалайди [4,5].

У ёки бу тадбирга бахо беришда ёки унинг улчамларини аниклашда иктисодий самарадорлик мезонини билиш керак.

Иктисодий самарадорликни аниклашда фермер хужаликлари фаолиятининг иктисодий самарадорлигини бахолашга имкон берувчи мезон ва курсаткичлар тизимини бозор муносабатлари мазмунига мос равишда куриб чикиш лозим.

2017-2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича харакатлар стратегиясининг 3.3-банди, яъни "^ишлок хужалигини модернизация килиш ва жадал ривожлантириш"га мувофик, Ер ва сув ресурсларидан окилона фойдаланиш максадида кишлок хужалиги экин майдонларини макбуллаштириш, бунда: 2017 йилда пахта экин майдонларини 49 минг гектарга ва галла майдонларини 10 минг гектарга кискартириш; кискартирилган экин майдонларига бошка кишлок хужалиги экинларини, жумладан, 8,1 минг гектарга картошка, 27,2 минг гектарга сабзавот, 5,9 минг гектарга интенсив бог, 2,9 минг гектарга токзор, 10,9 минг гектарга озука экинлари ва 4 минг гектарга мойли экинлар жойлаштириш белгиланганлиги хам мазкур сохадаги амалга оширилаётган ислохотларниинг ёркин намунасидир [1].

Узбекистон Республикаси Президентининг "2016 — 2020 йилларда мева-сабзавот ва гушт-сут махсулотларининг хом ашё базасини янада ривожлантириш, уларни кайта ишлашни чукурлаштириш, озик-овкат товарлари ишлаб чикариш ва экспорт килишни купайтириш чора-тадбирлари тугрисида"ги карори асосида: келажакда янги ва кайта ишланган махаллий мева-сабзавот, махсулотларига буладиган талабларни аниклаш буйича тизимли асосда маркетинг тадкикотларини утказиш, шунингдек янги сотиш бозорларини узлаштиришда махаллий экспортёрларга кумаклашиш; жойларда мева-сабзавот ва полиз махсулотларини тайёрлаш, саклаш, бирламчи кайта ишлаш ва

219

Volume 3 | Special Conference 1 | 2022 MEVACHILIK VA UZUMCHILIKNING

RI^OJLAäiSmiS^iiMlmmmYmmmäimSL

экспорт килиш буйича ихтисослашган комплекс савдо-логистика марказлари, шунингдек музлатиш кувватларини ташкил этиш ишларини мувофиклаштириш; мева, сабзавот, полиз ва уларни кайта ишлаш махсулотларини транспортда ташиш, божхона расмийлаштируви ва уларни юклаб жунатиш буйича хисобот такдим килишни ташкил этиш билан боглик масалаларни тезкор куриб чикиш; экспорт килинадиган янги ва кайта ишланган кишлок хужалиги махсулотларини етказиб бериш буйича кузда тутилган прогноз параметрларининг бажарилиши устидан мониторинг олиб боришни ташкил этиш; зарур холларда, мазкур карор билан тасдикланган инвестиция лойихалари руйхатига узгартиш ва кушимчалар киритиш вазифалари белгиланди [2]

Тадкикот услубияти. Узумнинг уругсиз навларини етиштиришнинг иктисодий самарадорлиги Узбекистон Республикаси кишлок хужалиги вазирлиги томонидан тавсия этилган "2016-2020 йиллар учун Кишлок хужалиги экинларини парваришлаш ва махсулот етиштириш буйича намунавий технологик карталар" буйича узум навларининг хосилдорлиги, янги махсулотга булган давлат харид нархлари, хак тулаш тизими [3] хамда узумчиликка ихтисослаштирилган хужаликларда кабул килинган механатга хак тулаш ва амалга оширилган агротехник ишларнинг харажатлари асосида хисоб-китоб килинди.

Технологик картага мувофик хосил етиштириш учун жами харажатлар 31 115 717 сумни ташкил этади, шундан жами етиштириш харажатлари 29094334 сум, 120 ц/га хосилни йигиб териб олиш ва ташиш харажатлари 2 021 383 сум хисобланади. Демак, узумнинг уругсиз навларини етиштириш харажатлари хосилдорликка боглик холда узгарди. Бунда хосилдорлиги юкори булган Кишмиш Согдиана, Кишмиш оврутский ва Кишмиш черный каби навларда мос холда кушимча хосилни йигиб териб олиш хисобига умумий харажатларнинг ошганлиги, колган навларда эса аксинча, хосилдорлик меъёридан паст булганлиги сабабли умумий харажатларнинг пасайганлиги аникланди.

Узумларнинг реализация нархлари Самарканд вилоятининг узумни куритишга ихтисослашган хужаликларидаги куритиш бахоси буйича хисоб килинди. Унга кура йирик гужумли (Кишмиш Согдиана, Кишмиш черный, Кишмиш Самарканд, Кора бедона) кишмишбоп навлар 4000 сум/кг ва майда гужумли навлар (Кишмиш кариза, Кишмиш иртишар, Кишмиш белый, Кишмиш оврутский, Мотрудий, Кишмиш мраморный) 3500 сум/кг хисобидан хисоб килинди.

220

Volume 3 | Special Conference 1 | 2022 MEVACHILIK VA UZUMCHILIKNING

RI^OJLAäiSmiS^iiMlmmmYmmmäimSL

Тадкикот натижалари. Иктисодий тахлиллар шуни курсатдики, махсулот реализациясидан келадиган ялпи даромад узум навларининг хосилдорлигига боглик равишда фаркланди. Бунда энг юкори даромад, коидага мувофик, хосилдорлиги юкори булган Кишмиш Согдиана, Кишмиш черный, Кора бедона ва Кишмиш оврутский навларида кайд этилди. Ушбу навларда ялпи даромад мос холда гектарига 76400,0; 61600,0; 60000,0 ва 57750,0 минг сумни ташкил килди. Ушбу навларда мос холда махсулот таннархи хам куйи курсаткичларда булди (1-жадвал).

1 -жадвал

Узумнинг урутсиэ наваларини етиштиришиииг иктисодий самарадорлиги

T/p Навлар Жами харажат, минг сум Хосилдорлик, i: I л Махсулот таннархи, мингсум11 Махсулотнинг реализация бахоси. сум .Ялпи даромад, мингсум I л Соф фойда, мингсум I л Рентабеллик, %

1. Кишмиш черный -назорат 31688,4 154,0 205,8 4000 61600,0 29911,6 94,4

2. Кишмиш Согдиана. 32311,7 191,0 169,2 4000 76400,0 44088,3 136,4

3. Мотрудий 31284,2 130,0 240,6 3500 45500,0 14215,8 45,4

4. Кишмиш оврутский 31873,7 165,0 193,2 3500 57750,0 25876,3 81,2

5. Ь^ора. бедона 31621,1 150,0 210,8 4000 60000,0 28378,9 89,7

6. Кишмиш белый -назорат 31452,6 140,0 224,7 3500 49000,0 17547,4 55,8

7. Кишмиш Самарканд 31418,9 138,0 227,7 4000 55200,0 23781,1 75,7

8. Кишмиш кариза 31503,1 143,0 220,3 3500 50050,0 18546,9 58,9

9. Кишмиш иртишар 31368,4 135,0 232,4 3500 47250,0 15881,6 50,6

10. Кишмиш мраморный 31301,0 131,0 238,9 3500 45850,0 14549,0 46,5

Бу эса махсулот реализациясидан келадиган соф фойданинг юкори курсаткичларда булишини таъминлади. Жумладан, энг юкори соф фойда узумнинг Кишмиш Согдиана навида кайд этилди. Ушбу навнинг ялпи хосилини реализация килишдан олинган соф фойда микдори 44088,3 минг сумни ташкил этди

Жадвал маълумотлари шуни курсатадики, энг кам ялпи даромад ва соф фойда кам хосилли Мотрудий, Кишмиш мраморный ва Кишмиш иртишар навларида хисоб килинди. Уларнинг хосилини реализация килишдан олинган соф фойда мос холда14215,8; 14549,0 минг ва 15881,6 минг сумни ташкил этди.

Тахлиллар шуни курсатдики, уругсиз узум ишлаб чикаришнинг рентабеллик даражаси хосилдорлик ва ялпи даромадга боглик равишда Кишмиш Согдиана, Кишмиш черный, Кора бедона ва Кишмиш оврутский навларида кайд этилди. Ушбу юкори хосилдор навларни етиштиришнинг иктисодий рентабеллиги мос холда 136,4; 94,4; 89,7 ва 81,2% ни ташкил этди. Энг паст рентабеллик Мотрудий, Кишмиш мраморный ва Кишмиш иртишар навларида хисоб килинди. Ушбу навларни етиштиришнинг рентабеллик даражаси 45,4; 46,5 ва 50,6% ни

221

ytadq^

Volume 3 | Special Conference 1 | 2022 MEVACHILIK VA UZUMCHILIKNING RIVOJLANISHIDA ILM-FAN

ташкил этди. Колган навларнинг рентабеллик даражаси ушбу навлар уртасида оралик ифодага эга булди ва 55,8-75,7% оралигида узгарди.

Хулоса. Уругсиз узум ишлаб чикаришнинг рентабеллик даражаси Кишмиш Согдиана, Кишмиш черный, Кора бедона ва Кишмиш оврутский навларида энг юкори, яъни 136,4; 94,4; 89,7 ва 81,2% ни ташкил этди. Энг паст рентабеллик Мотрудий, Кишмиш мраморный ва Кишмиш иртишар навларида 45,4; 46,5 ва 50,6% ни ташкил этди. Колган навларнинг рентабеллик даражаси ушбу навлар уртасида оралик ифодага эга булди ва 55,8-75,7% оралигида узгарди.

REFERENCES

1. Мирзиёев Ш. ПФ-4947-сон. "Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича харакатлар стратегияси тугрисида" Президент Фармони. - Тошкент, 2017 йил 7 феврал.

2. Мирзиёев Ш. ПФ-5388-сон "Узбекистон Республикасида мева-сабзавотчиликни жадал ривожлантиришга доир кушимча чора-тадбирлар тугрисида". Президент Фармони. - Тошкент, 2018 йил 29март.

3. Кишлок хужалиги экинларини парваришлаш ва махсулот етиштириш буйича намунавий технологик карталар. 2016-2020 йиллар учун. - Тошкент, 2016. - 2-кисм. - Б. 118-122.

4. Abdug'aniyev. A., Abdug'aniyev. A. A. ma'sul muharir G'ulomov S . S; O'zRoliyvao'rta-maxsus ta'lim vazirligi, Toshk. Davlat iqtisodiyot un-ti.-T/: ADIB NASHRlYOTI, 201 I. -400 b.

5. Рустамова И.Б., Шерипбаева У.А., Дехконова Н.С., Ахмедова В. Кишлок хужалиги иктисодиёти.-Т.: 2015 й. 253 бет.

6. Nurmatov N.J., Ro'ziyev O.A., Gulmatov J.Q., Berdiyev S.R. Qishloq xo'jaligi iqtisodiyoti - (Q'quv qoilanma), Toshkent, 2011, 304 bet.

7. Samatov G'.A., Rustamova I.B., Sheripbayeva U.A. Qishloq xo'jaligi iqtisodiyoti va menejmenti -Toshkent. Cho'lpon nomidagi nasbriyot-matbaa ijodiy uyi, 2012. -

320 b.

Google Scholar

Respublika anjumani

15-iyun, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.