Научная статья на тему 'ҒУЗОР БЕКЛИГИДА МЕҲНАТКАШ ХАЛҚ ОММАСИНИНГ АҲВОЛИ'

ҒУЗОР БЕКЛИГИДА МЕҲНАТКАШ ХАЛҚ ОММАСИНИНГ АҲВОЛИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Эрназаров Азим Худойқулович

XIX асрнинг иккинчи ярми–ХХ аср бошларида, Бухоро амирлигида бўлгани каби, Ғузор беклигида ҳам халқ оғир аҳволда кун кечирар эди. Бекликда аҳолининг асосий қисми деҳқон, чорвадор ва косиблардан иборат бўлиб, уларни бек, давлат хизматидаги кишилар (сипоҳлар), савдогарлар, судхўрлар, бойлар ва руҳонийлар аёвсиз эзиб келаётган эдилар. Бекликнинг маҳаллий молия маҳкамаси ходимлари амир хазинасидан муайян маош олмас эдилар. Уларнинг эҳтиёжи учун махсус равишда қўшимча солиқ кафсан ундириб олинарди. Солиқларни тўплашда амин ва оқсоқоллар, шунингдек бек ва руҳонийлар вакиллари қатнашар эдилар. Хирож тўплашда жуда кўп кишилар иштирок этарди. Улар хизматлари эвазига бойлардан совғалар олиб турганлари сабабли, камбағал деҳқонлардан мумкин қадар кўпроқ хирож ундиришга ҳаракат қилдилар.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ҒУЗОР БЕКЛИГИДА МЕҲНАТКАШ ХАЛҚ ОММАСИНИНГ АҲВОЛИ»

ГУЗОР БЕКЛИГИДА МЕ^НАТКАШ ХАЛЦ ОММАСИНИНГ

А^ВОЛИ

Эрназаров Азим Худойкулович т.ф.ф.д (PhD) https://doi.org/10.5281/zenodo.12619760

XIX асрнинг иккинчи ярми-ХХ аср бошларида, Бухоро амирлигида булгани каби, Гузор беклигида хам халк огир ахволда кун кечирар эди. Бекликда ахолининг асосий кисми дехкон, чорвадор ва косиблардан иборат булиб, уларни бек, давлат хизматидаги кишилар (сипохлар), савдогарлар, судхурлар, бойлар ва рухонийлар аёвсиз эзиб келаётган эдилар.

Бекликнинг махаллий молия махкамаси ходимлари амир хазинасидан муайян маош олмас эдилар. Уларнинг эхтиёжи учун махсус равишда кушимча соли; - кафсан ундириб олинарди. Солидларни туплашда амин ва одсодоллар, шунингдек бек ва рухонийлар вакиллари катнашар эдилар. Хирож туплашда жуда куп кишилар иштирок этарди. Улар хизматлари эвазига бойлардан совгалар олиб турганлари сабабли, камбагал дехконлардан мумкин кадар купрок хирож ундиришга харакат дилдилар.

Х,ар йили март ойининг бошида саркор мирза ва танобчи билан бирга дехконларнинг ерларини улчаш хамда "куш пули" ва "танобона" деб аталган пул ренталарини ундириш учун далаларга чикиб кетар эдилар. Гузорда яшовчи барча фукаролар катори рус фукаролари хам ХХ аср бошларида амирга закот ва аминона тулардилар. 1913 йил феврал ойида Гузор беклигида яшовчи рус фукароси Канагатов амир кушбегисига телеграмма юбориб, куйидагиларни маълум килади: у кушбегидан закот ва аминона тулаш ёки туламасликларини ойдинлаштириб беришни илтимос килади, бирок рус фукаролари аминона туловидан озод этилганини илова килади [Уз МА: 12].

Гузор беклигида хам, бошка бекликларда булгани каби, галла ва бошка экинлар пишиб етилаётган бир пайтда даргалар дехконларнинг ерлари тепасига келар ва хосилнинг микдори канча булишини олдиндан хисоблар, алохида дафтарга ёзиб куярди. Дехконлар галлани уриб, боглаб куйганларидан кейин даргалар яна келиб, галлани янчишга киришиш тугрисида тегишли курсатмалар берар ва хеч бир дехкон хирмондан хеч нима олиб кетмаслиги лозимлиги тугрисида катъий огохлантирар эди. Даргаларнинг талабини заррача булса-да бажармаслик огир жиноят хисобланар эди. Бундай холларда купинча хосил бутунлай мусодара килинарди.

XIX асрнинг 70-йилларидан бошлаб асосан пахта, коракул, жун ва дондан аминона деб аталган янги солик олина бошлади. Бу солик Россияга олиб кетиладиган ва бошка давлатлардан Бухорога олиб келинадиган моллар кийматининг 1,5 кисми микдорида олинадиган булди.

Гузор беклигида хам яхудийлар ва хиндулардан олинадиган, жузья деб аталган солик тури хам бор эди. Бухорода булгани каби, Гузор беклигида яхудийлар хам ахолининг энг хукуксиз ва мазлум кисми хисобланарди. Бу ерда бек ва бек амалдорлари амирликда гайридинларга карши олиб борилаётган сиёсатни давом эттириб, яхудийларга соликлар солиш билангина кифояланиб колмасдан, уларни гайридиндаги узга миллат деб каттик таъкиб хам этардилар.

Гузор шахрида яхудийлар алохида махаллада истикомат килишарди [И.Л.Яворский: 64]. Улар гайридин эканликларини билдириб, буйинларига аркон боглаб юришлари лозим

эди. Х,ар бир киши яхудийнинг ховлисини мусулмоннинг ховлисидан фарк кила олиши учун барча яхудийлар ховлисига, асосан ховлиси эшигига бир булак чирик латта осиб куйилар эди. Яхудийлар сиёсий хукуклардан махрум булиб, мулкий хукуклардан хам тула фойдалана олмас эдилар. Уларнинг ер-сув сотиб олишлари ва уз махаллаларида янги иморат куришлари таъкиклаб куйилган эди.

Гузор беклигида ун уч йил мобайнида солик тизимини кузатиб борган Х,ожи Урок халкнинг амирликка соликларни пул билан эмас, балки аввалгидек натура билан туламокчи булганликларини, янги солик тизими нималарга олиб келганини 1883-1884 йилларда ёзиб колдиради. Унинг кулёзмалари мухрига эътибор берадиган булсак, улар 1883 йилдан хам анча аввал ёзилганининг гувохи буламиз. "Оксоколлар, оталиклар халк билан йигилиб, - деб ёзади Х,ожи Урок, - биз кадимгидек барча соликларни натура билан тулашни ёклаб чикамиз, деб таъкидлашар эди" [Уз МА: 39].

^ушбеги архивининг яна бир хужжатида кайд этилишича, Гузор дехконлари 1 ботмон дон учун 18 танга, бир ботмон арпа учун 12 танга микдорида солик тулашдан бош тортадилар. Чунки бу махсулотлар бахоси бозорда 1-2 танга юкори нархда эди [Уз МА: 25].

Бухоро амири томонидан вилоятларга тайинланган беклар уз вилоятида катта имтиёзларга эга эдилар.

"Мулки хури холис" деб аталган катта ерлар эгаси булган беклар амирдан кейин иккинчи уринда турар ва шу ердан феодал хукмдор тарикасида хеч бир солик туламай фойдаланар эдилар.

Бекликда мусулмон рухонийлар вакф ерларнинг бевосита эгаси булиб колган эдилар. Токзор, экинлар, муайян микдордаги пул, асбоб ва устахоналар, тегирмонлар, обжувозлар, мактаб, мадраса, кутубхоналар муассаса ва ташкилотларга берилиши мумкин эди. Бундай ерлардан рухонийлар катта микдорда даромад соликлари олиб туришарди ва хисоб-китоб масалаларида амирга хабар бериб туришарди.

Мисол учун, номаълум муаллифнинг амирга хабар беришича, Турдикулбек Мирохур кози билан биргаликда Гузор вилоятининг Ураи Калон мавзеидаги хасбар усимлиги канча хосил беришини хисоблаб чиккан [Уз МА: 37]. Гузор беклигида вакф ерлардаги дехконлардан олинадиган соликларнинг хаммасини мутавалли ундирарди. Баъзан мутавалли вакф ерларини ижарага бериб, унга бутунлай хужайин булиб олар ва дехконни истаганича эзарди.

Бекликда огир хаёт кечираётган халкнинг асосий кисмини дехконлар ташкил киларди. Шахардаги куйи табакалар каби улар хам "фукаро" деб аталарди. Дехконлар ижарага олган ерларига умрбод хирож тулардилар. Бундай ерлар отадан болага мерос булиб утаверарди. Ижарага олинган ерлар жуда кичкина булиб, купинча 1-4 десятинадан ошмас эди.

Бухоро амирлигидаги кишлок ахолисининг 25 кисми ерсиз ва кам ерли дехконлар булиб, уларнинг ахволи жуда огир эди.

1916 йилда Гузор беклигида ёлланиб ишлайдиган мардикорлар иш хаки ойма-ой узгариб турганди. Мисол учун, 1 кунлик пиёда мардикор (овкати узидан) июль ойида 1 сум 72 тийин булса, октябрь ойида бу нарх 1 сум 59 тийинни ташкил этган. Бир кунлик отлик мардикор (озукаси узидан) июлда 3 сум 58 тийин булган, октябрь ойида эса бу курсаткич 4 сум 6 тийинни ташкил этган. 1917 йилда эса 1 кунлик пайтда мардикор (озукаси узидан) апрель ойида 2 сум 6 тийинни ташкил этган булса, июль ойига келиб 3

сум 6 тийин, 1 кунлик отлик мардикор озукаси узи билан апрель ойида 5 сум 6 тийин булса, июль ойида 6 сум 6 тийин булган. 1916 йилда июль ойида бекликда 1 пуд беда 2 сум, 1 пуд арпа 2 сум, 1 пуд сомон 1 сум 52 тийин булса, 1917 йилда бу курсаткич июль ойида 1 пуд беда 3 сум, 1 пуд арпа 32 сум, 1 пуд сомон 2 сум 58 тийинни ташкил этган [Уз МА: 6-7].

^арши, Гузор [Уз МА: 52] бекликлари, Шаркий Бухорода Х,исор, Кулоб, Балжувон бекликлари амирликда галла етиштириб берувчи энг катта вилоятлардан саналарди. Бу бекликларда етиштирилган галла билан нафакат Шаркий Бухоро, балки чекка улкалар хам таъминланар эди.

Шунинг учун Гузор беклиги ишлаб чикариш муносабатларида кишлок хужалик махсулотлари биринчи уринни эгалларди. Бекликда галла куп эканлиги учун дехконлар соликларнинг катта кисмини натура холида туларди. Шу билан бирга дехконлар давлат фойдасига турли соликлар тулашга мажбур эдилар. Айни вактда Бухоро-Россия савдо-сотик алокаларининг кенгайиши Россияга пахта, коракул, ипак, мева коки ва бошка махсулотлар олиб кетилишини кучайтирди.Бу хол ахолини янги хирожлар тулашга мажбур этарди. Закот, аминона туловлари шулар жумласидан эди. Бундан ташкари уларга жус, кора чорак, муаззаф, кора кунок, мардикорона, улок, кунарга каби бир канча мажбуриятлар хам юклатилган эди.

1885 йилда Бухорода "Россия императорлигининг сиёсий агентлиги" таъсис килинди. Сиёсий агентлик мустакил ва суверен давлатдаги элчихона эмас эди. Сиёсий агент чор Россиясининг расмий доимий вакили булиб, Петербург ва Тошкентнинг Бухоро хукумати билан киладиган хамма алокалари шу агентлик оркали утар эди.

Туркистон генерал-губернаторининг "Сиёсий агентнинг бевосита Туркистон улкаси манфаатларига тааллукли вазифалари тугрисида" (1885 йил) берган йурикномасига мувофик, Бухоро хонлиги худудида истикомат килувчи ёки яшаб турганлар уртасида вужудга келадиган жиноий ишлар ва фукаролик ишлари бевосита сиёсий агент томонидан хал килинадиган булди. Бу ишларни бажаришда сиёсий агент "Туркистон улкасини бошкариш тугрисида низом"га хамда Россия империяси худудида кучга эга булган бошка конунларга амал килиши лозим эди.

Рус фукароси билан Бухоро фукароси уртасидаги жиноий ишларни ва фукаролик ишларини текшириш учун сиёсий агентлик хузурида сиёсий агент ва Бухоро кушбегиси иштирокидаги судлов комиссияси тузилди. Шу комиссияда мазкур ишлар рус ва Бухоро вакилларининг узаро келишуви билан хал килинар эди.

Бухорода "Россия императорлигининг сиёсий агентлиги" таъсис килингандан кейин шу агентликнинг бир тармоги Гузор беклигида хам вужудга келди. Бу агентлик Гузор беклигида содир булаётган вокеалар, фукаролар уртасидаги муносабатлар, савдо-сотик нарх-наволарининг кай даражада эканлигидан Россия хукуматини огохлантириб турарди.

Мисол учун, Россия империяси сиёсий агентлигининг 1915 йил декабрь ойидаги хабарномаларидан бирида Гузор ветеринар врачи А.К.Беляевнинг хисоботида ^арши ва Гузор шахарларида корамол уртасида юкумли касаллик таркагани, агар бу касалликнинг олди тезда олинмаса, хонликнинг барча худудига таркаб, катта иктисодий зарар етказиши мумкинлиги, шунинг учун касаллик таркаган жойлардаги барча корамолларни эмлаш учун ёрдам сураганлиги курсатилган [Уз МА: 9-10].

"Россия империясининг сиёсий агентлиги" узининг куплаб маълумотлари оркали Гузор беклигида соликлар туфайли халк оммасининг ахволи хаддан ташкари огирлашиб

кетганидан Россия хукуматини мунтазам огохлантириб, хабардор килиб турган.

Хирож Гузор беклигида хам, Бухоро амирлигидаги каби, хосилнинг 1/10 кисми микдорида олинарди. Бекликнинг айрим жойларида, сугориладиган ерларга караб, хар танобдан йилига икки мартадан: бахор ва кузда бир тангадан (15 тийин) хирож ва муазаф хамда уч чоракдан (15 кадок) натура билан хирож олинар эди. Ер эгаларидан хирожнинг ярмини (нимхирож) олиш холлари хам булар эди. Шаркий Бухорода олинадиган соли; расмий равишда хосилнинг 1/3 кисмидан 1/4 кисмигача белгилаб куйилган булса хам, хакикатда хосил етиштирган кишидан хосилнинг ярми тортиб олинарди. Гузор беклиги иктисодиётида хам худди шу хол хукм сурар эди.

Бухоро амирлигида иктисодий муносабатлар ривожланиши билан боглик холда ижтимоий узгаришлар юз берди. Чунончи, кишлок хужалигида синфий табакаланиш бошланди. Бу хол амирликнинг барча бекликлари каторида Гузор беклигига хам уз таъсирини курсатди. Судхурлар билан воситачиларнинг узбошимчалиги, шунингдек, сугориладиган ерларнинг етишмаслиги дехконларни ердан ажратиб, батракларга айланиши жараёнини тезлаштириб юборди.

Бекликнинг сугориш тармокларини кузатиб турган мироблар ёки арбоблар фойдасига миробона деган солик олинарди ва хар бахорда барча арикларни дехконларнинг узлари хашар йули билан тозалашарди. Дехконлар бундан ташкари, таважжу (бекнинг хар хил топширикларини бажариб юрувчи кишилар учун), сомон пули, куш пули ёки танобона (сабзавот экилган жойдан ва богдан олинадиган солик), яксару (агар хужаликда бир жуфт хукиз булса) ва нимсару (битта хукиз булса) каби соликлар тулар эдилар.

1870 йилда Гузор беклигида яшовчи барча дехконлардан натура соликлари пул билан олинадиган булди. Бу хол шундай хам кургокчилик туфайли огир хаёт кечираётган халкнинг норозилигига олиб келди [Уз МА: 52].

Бир куш хукиз билан ишланиб, тахминан 1200 пуд дон олинаётган беклик ерларидан 180 пуд микдорида хирож олиниб турган, шу ердан олинаётган аминона, доругона, миробона, котибона ёки мушрифона, мухрона каби хар хил кушимча соликлар микдори асосий солик-хирожнинг микдоридан икки баравар ошик булиб, 320 пудни ташкил килган. Шундай килиб мазкур ердан 500 пудга якин, яъни бутун хосилнинг 41 /5 кисми микдорида солик олинган.

Мазкур соликлардан ташкари бекликда яна дехконлар муллаларга "хак оллох" ("худонинг улуши") деб аталган соликни хам тулашга мажбур эдилар. Рухонийлар, агар кимда ким шу соликни туламаса, еган бир бурда нони хам халол булмайди, киёмат куни Оллох олдида каттик жазоланади, деб укдирар эдилар.

XIX асрнинг охирида Бухоро амирлигида соликларнинг микдори шу кадар купайиб кетдики, илгари давлат хазинасига 10 минг танга тулаб турган беклик, энди 100 минг тангадан хам купрок тулайдиган булиб колди. Айникса, уша пайтларда амир узига карашли туманлар ва кургонларга жуда куп навкарлари билан бориши хисобига туланадиган кора кунок ва улок соликларини тулаш халкка жуда кимматга тушарди.

Ахмад Дониш бу хакда куйидагиларни ёзади: "Амир уз истагини кониктирмок учун халкка гамхурлик килиш ва давлат бошкариш бахонасида йилига икки марта мазкур кургонларга туп-замбараклар, 10 минг сарбозлардан иборат кушинлар ила дабдаба билан йулга чикади. Шу сафар чогида дехконларнинг экинларини пайхон килиб, оддий фукароларнинг уйларини бузиб утиб кета берадилар. Турт ой шу зайлда сафар килиб

юрганларидан кейин, Бухорога кайтиб келадилар. Уша вакт ичида турт юз ёки беш юз оксокол кургонларда кушмачилик билан шугулланиб, амир каерга борса, уша ерда хар кечаю-кундуз ун аравада кизларни етказиб бериб турардилар".

Бухоро амирлигининг узвий ва ажралмас кисми булган Гузор беклигида халкнинг огир ахволда кун кечириши, соликларнинг кундан-кунга ошиб бориши натижасида уларнинг моддий ахволи ёмонлашуви, хашар йули билан амалга ошириладиган калъа, сарой курилишлари, янги ариклар казиб сув чикариш, уларни хар йили бахор ойида тозалаб туриш ахоли яшаш турмушини огир ахволга солиб куйган эди. Бундан ташкари 1900, 1904, 1909 йилларда Гузор беклиги экин майдонларида чигиртканинг пайдо булиши натижасида халк катта моддий зарар курди [Д.Н. Логофет: 71]. Шу йилларда юз берган оммавий очарчилик Гузор беклиги худудидан ташкарига хам ёйилиб, бошка вилоятларни хам камраб олди.

Д.Н.Логофет 1904-1909 йилларда амирлик чигиртка балосидан катта иктисодий зарар курганлигини таъкидлаб утади [Д.Н.Логофет: 233].

1909 йил Бухоро амири чигирткага карши курашиш учун Туркистон генерал-губернаторлигидан Бухорога рус офицерларини таклиф килди ва музокаралардан кейин Россия хукуматидан керакли дори-дармон сотиб олиш учун уларга хазинадан пул ажратиб берди [УзМА: 78].

1909 йил бахорида амир Абдулахад таклифига биноан келган рус офицери Васильев бошчилигидаги рус отряди чигиртка жуда куп таркалган Чирокчи ва Гузор бекликларига юборилди. Бу отряд бир ой мобайнида чигирткага карши муваффакиятли кураш олиб борди [УзМА: 177]. Бу ерда чигиртка шундай куп таркалган эдики, дехконлар экин эколмай жуда кийналаётган эдилар.

ХХ аср бошларида Гузор беклиги карвонлар йули устида жойлашганлиги туфайли амир суворийлари ва ходимлари хизмат килмок учун йул устида яшовчи камбагалларнинг от-аравалари ва туяларини зурлик билан тортиб олар эдилар. Натижада дехконлар бир неча кунгача шахарга галла хам, озик-овкат хам келтиролмай коларди: бозорда нархлар ошиб кетиб, камбагалларнинг тинкасини куритарди. Чор Россияси хукуматининг Бухоро амирлигидаги сиёсати амирликнинг эски феодал тузумни саклаб колишга каратилган эди.

Хулоса киладиган булсак, Бухоро Россияга карам булиб колганидан кейинги дастлабки йилларда хам амирликнинг ички хаёти эски йулидан бораверди. Лекин улкага рус капитали кириб келиши муносабати билан XIX асрнинг 80-йиллари охирига келиб бу ерда капиталистик муносабатлар ривожлана бошлади. Бу эса, уз навбатида, Бухоро амирлигида чоризмнинг янада мустахкамрок урнашиб олишига имкон яратиб берди. Натижада халк энди икки томонлама эзила бошлади. Бекларнинг шафкатсиз зулми, хаддан ташкари узбошимчаликлари Гузор беклиги дехконларини 1868, 1870, 1914 йиллар мобайнида Гузор халки амир истибдодига карши бир неча бор бош кутариб чикишга мажбур этди.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Уз МА. И-126 фонд, 2-руйхат, 1329-иш, 12-варак.

2. Яворский И.Л. Путешествие русского посольства по Афганистну и Бухарскому ханству в 1878-1879 гг. С.Петербург: 1882.-С. 64.

3. Уз МА. И-126 фонд, 1-руйхат, 743-иш, 39-варак.

4. Уз МА. И-126 фонд, 1-руйхат, 1080-иш, 25-варак.

5. Уз МА. И-126 фонд, 1-руйхат, 1001-иш, 37-варак

6. Уз МА. И-126 фонд, 2-руйхат, 504-иш, 6-7-варак;лар.

7. Уз МА. И-126 фонд, 1-руйхат, 78-иш, 52-варак;.

8. Уз МА. И-126 фонд, 1-руйхат, 820-иш, 9-10-варац.

9. Уз МА. И-126 фонд, 1-руйхат, 743-иш, 43-44-варак;лар.

10. Логофет Д.Н. Бухарское ханство под русским протекторатом. Том П.-С. -Петербург: 1903.-С. 71.

11. Логофет Д.Н. Через Бухару. Военнуй сборник N 4, С.-Петербург: 1907. - С. 233.

12. Уз МА. И-126 фонд, 6-руйхат, 454-иш, 48-варац.

13. Уз МА. И-126 фонд, 6-руйхат, 454-иш, 177-варак;.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.