Научная статья на тему 'СОВЕТ ХАРБИЙ ҚЎШИНЛАРИ ТАРКИБИДА “ОРҚА ҚЎШИНЛАР”НИ ТАШКИЛ ТОПИШИНИНГ ИЖТИМОИЙ-СИЁСИЙ САБАБЛАРИ'

СОВЕТ ХАРБИЙ ҚЎШИНЛАРИ ТАРКИБИДА “ОРҚА ҚЎШИНЛАР”НИ ТАШКИЛ ТОПИШИНИНГ ИЖТИМОИЙ-СИЁСИЙ САБАБЛАРИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

126
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
савдогарлар / даллоллар / руҳонийлар / собиқ полициячилар / жандармлар / меҳнатсиз даромад ҳисобига яшовчилар / РСФСР кониституциясининг 65моддаси / конституция / сайлов ҳуқуқи / сайлов ёшига етган / мудофаа иншоатлари / Маҳрум қилинган / мажбурий меҳнат. / traders / brokers / priests / former police officers / gendarmes / people living on unearned income / Article 65 of the Constitution of the RSFSR / the Constitution / the right to vote / the age of voting / defense facilities / forced labor / cleansing / “Punishment Troops”.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Шоирахон Асқаровна Қамбарова

Ишчи ва деҳқонлар Қизил армияси қўшинлари таркибида мавжуд бўлган “орқа қўшинлар”га совет тарихшунослигида “ёд унсур”лар, “хақсизлар” номи билан тилга олинган кишилар қатлами жалб қилинган. Уларнинг харбий ҳизмат чоғидаги машғулотлари, яшаш шароити ва ҳатто озиқ-овқат билан таъминланиши ҳам оддий қўшин аскарлариникидан фарқ қилган. Мақолада ана шундай маҳсус қўшинларда ҳизмат қилган аскарларни ижтимоий аҳволи ва аянчли тақдири ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SOCIO-POLITICAL REASONS FOR THE FORMATION OF "BACK ARMIES" IN THE SOVIET MILITARY ARMY.

The "back troops" in the Red Army of workers and peasants involved a layer of people in Soviet historiography called "foreign elements", "unrighteous." Their training, living conditions, and even the provision of food during their military service were different from those of ordinary soldiers. The article describes the social status and tragic fate of soldiers who served in such special forces.

Текст научной работы на тему «СОВЕТ ХАРБИЙ ҚЎШИНЛАРИ ТАРКИБИДА “ОРҚА ҚЎШИНЛАР”НИ ТАШКИЛ ТОПИШИНИНГ ИЖТИМОИЙ-СИЁСИЙ САБАБЛАРИ»

СОВЕТ ХАРБИЙ КУШИНЛАРИ ТАРКИБИДА "ОРКА КУШИНЛАР"НИ ТАШКИЛ ТОПИШИНИНГ ИЖТИМОИЙ-СИЁСИЙ САБАБЛАРИ

Шоирахон Асцаровна Камбарова

Кукон ДПИ Тарих кафедраси катта укитувчиси

AННОТАЦИЯ

Ишчи ва дехконлар К,изил армияси кушинлари таркибида мавжуд булган "орка кушинлар"га совет тарихшунослигида "ёд унсур"лар, "хаксизлар" номи билан тилга олинган кишилар катлами жалб килинган. Уларнинг харбий хизмат чоFидаги машFулотлари, яшаш шароити ва хатто озик-овкат билан таъминланиши хам оддий кушин аскарлариникидан фарк килган. Маколада ана шундай махсус кушинларда хизмат килган аскарларни ижтимоий ахволи ва аянчли такдири ёритилган.

Калит сузлар: савдогарлар, даллоллар, рухонийлар, собик полициячилар, жандармлар, мехнатсиз даромад хисобига яшовчилар, РСФСР кониституциясининг 65- моддаси, конституция, сайлов хукуки, сайлов ёшига етган, мудофаа иншоатлари,Мах,рум ^илинган, мажбурий мех,нат.

SOCIO-POLITICAL REASONS FOR THE FORMATION OF "BACK ARMIES" IN THE SOVIET MILITARY ARMY.

Shoirakhon Askarovna Kambarova

Senior teacher of Department of History, Kokand state pedagogical institute

ABSTRACT

The "back troops" in the Red Army of workers and peasants involved a layer of people in Soviet historiography called "foreign elements", "unrighteous." Their training, living conditions, and even the provision of food during their military service were different from those of ordinary soldiers. The article describes the social status and tragic fate of soldiers who served in such special forces.

Keywords: traders, brokers, priests, former police officers, gendarmes, people living on unearned income, Article 65 of the Constitution of the RSFSR, the Constitution, the right to vote, the age of voting, defense facilities, forced labor, cleansing, "Punishment Troops".

КИРИШ

Тарихдан маълумки совет хукумати ташкил топганидан парчалангунгача утказилган турли куринишдаги катаFOнларда синфийлик тамоили етакчи белги

булиб келди. Совет хокимияти ташкил топган дастлабки даврларданок "ёд унсурлар" хисобланган "мехнатсиз даромад топувчи"лар турли куринишдаги мажбурий мехнатга жалб килиб келинди.

1926 йил 26 ноябрда кабул килинган "Шахар ва кишлок советларига сайловлар ва Совет Съезди чакириклари'^^рисидаги йурикноманинг 15 -бандида сайлов хукукидан махрум килинганларнинг гурухлари санаб утилган[1]. Сайлаш ва сайланиш хукукидан наф куриш максадида узгалар мехнатидан фойдаланувчилар, мехнатсиз даромад хисобига яшовчилар, савдогарлар, даллоллар, рухонийлар, собик полициячилар, жандармлар махсус корпуси ва сокчилар булимларининг агентлари, Россия хукмдорлари оиласи аъзолари, акли норасо деб белгиланган тартибда тан олинган шахслар ва васий назорати остида булганлар, Fapaз максадларда жиноят килганлиги учун жазога хукм этилганлар махрум этилди[2]. Совет тузими даврида "хаксизлар" деб ном олган катлам вакиллари махсус "орка кушин"ларда хизматни уташга мажбур эдилар.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Махсус кушинлар хакида 1920-1930 йиллар тарихшунослигида деярли ёзилмади. Мавжуд ишларда хам орка кушинлари мавзуси кушинларни тулатиш борасидаги тортишувлар(чакирувлар ихтиёрий ёки мажбурий булиши керакми) асносида ёритилди. КПССнинг 1956 йилги XX съездининг ёпик мажлисида Н.С. Хрущев килган "Шахсга сотиниш ва унинг окибатлари" мавзусидаги маърузасидан кейин сиёсий катаFонлар масаласида маълумотлар бериш бошланган булсада "орка кушинлари" мавзуси ёпик колди. Гарчи, 1920-1930 йиллар бошлари оралотидаги "кулоклаштириш", "мажбурий кучкиндилар", сиёсий "тозалов"лар масаласи ошкор килинмади. И.В.Сталин шахси коралангани билан мафкура узгармаган ва И.В.Сталиннинг синфий тенгсизликка карши кураши унинг ижобий сифати дея эътироф этилиши мумкин эди. Шу сабабли хам юкоридаги мавзулар атайин эътиборсиз колдирилди. А.И. Солженицыннинг «Архипелаг ГУЛАГ» асари Сталин катаFOнлари борасида одамлар карашларини остун-устун килиб юборди[3]. Мавзуга оид архив хужжатларидан фойдаланиш имкониятларининг пайдо булиши билан 1990-йиллар бошларида Л.Гордон, Э.Клопов, С.А. Красильников, М.С. Саламатова, В.В. Цаплинлар мавзуга оид ишларини эълон килдилар. Аммо уларда мавзу бутун СССР микёсида ёритилган булиб, уларда мавзу юзасидан умумий маълумотлар берилган. Узбекистонлик фукароларнинг "орка кушинлари" таркибида хизмат килишга мажбур булган катламининг ахволи ва такдири хакида тарихчилар К,.Ражабов, Э.Ражабов, З.Эшонхужаеваларнинг асарларида айрим маълумотлар учрайди. Маколани тайёрлаш жараёнида илмий билишнинг тарихийлик, холислик тамойиллари хамда киёсий тахлил, муаммоли -

хронологик, объективлик, тузилмавий тизимли тахлил каби усуллар кулланилган.

НАТИЖАЛАР

"Орка кушинлар" мавзусига 1920-1930 йиллардан- 1980 йиллар оралотида хам етарлича ахамият берилмади ва ёритилмади. Факат 1990 йилларга келиб СССР парчалангач мустакил Республикаларда янги харбий тизимни барпо килиш ва ривожлантириш заруриятининг пайдо булиши харбий тузилмалар ва соха ходимлари тарихини урганишга эхтиёжни пайдо килди. Шу муносабат билан Совет хукумати ташкил топган дастлабки даврдан 1937 йилгача мавжуд булган "орка кушинлар" тарихини урганишга кизикиш ва эхтиёж пайдо булди. Шу мавзудага оид тадкикотларда эътиборга лойик маълумотлар эълон килинди[4]. "Орка кушинлар" 1918-1937 йилларда мавжуд булган харбий кушин тури булиб, унга совет кушинлари таркибига чакирилмайдиган синф вакиллари-"мехнатсиз даромад олувчилар"-кулоклар, задагонлар, диндорлар ва бошкалар жалб килинган. Дастлаб кунгиллилардан тузилган "К,изил армия" фукоролар уруши даврида кушимча кучларга эхтиёж сезди. Шунинг учун хам совет хукумати унинг таркибини мажбурий чакирик эълон килиш билан тулдирди. Биринчи "К,изил армия" таркибига чакирик 1918 йилда кабул килинган биринчи совет кониституциясининг 19-банди билан мустахкамлаб куйилди. Унга кура : совет хукумати барча фукороларга инкилобни кулида курол билан химоя килиш имкониятини такдим килади. Бу имкониятдан факат ишчи-мехнаткашлар синифи вакилларигина фойдала олади. Мехнатсиз даромад эвазига кун курувчи элиментлар эса бошка харбий хизматларга сафарбар этилиши айтилган[ 5]. Барча "ёд унсурлар" ёки бошкача айтганда "хаксизлар" "орка кушинлари"га чакирилган. "Орка кушинлар" аскрларидан фукоролар уруши йилларида турли харбий ва фукоролик иншоатларини куришда фойдаланишган[6]. 1923-1924 йиллардан бошлаб уларни харбий сохадан ташкари ишларга кенг жалб килинди.1925 йилда утказилган харбий сохадаги ислохатлар натижасида мамлакатда харбий холат баркарорлашганлиги туфайли "орка кушинлар"нинг мавжудлиги максадга мувофик эмас деб топилди. Уша давр конунларига кура чакирув ёшидаги фукоролар харбий хизматга олинганида "ёд унсур"ларга мансуб деб топилган ёшлар "орка кушинлари"га олиниши лозим эди. Аммо уларга энди эхтиёж йуклиги учун шу кимсларда хизмат килиши керак булган фукороларга алохида харбий солик жорий этилди. Бундай соликлар микдори молия булимлари тамонидан белгиланиб холатга караб даромад солотига тенг ёки унинг ярми микдорида белгиланар эди. Орка кушинларида хизмат килиши лозим булган фукоролар алохида харбий руйхатга олинган. Уларга харбий билет урнига уларга "ок билет" (ок рангли бланкдан фойдаланилган)лар берилган. 30 -

йилларга келиб мамлакатдаги саноатлаштириш сабабли 1931 йил 7-декабирдаги "Орка кушинлари таркибидаги фукороларнинг мехнатларидан фойдаланиш" туFрисидаги СССР МИК ва ХКСнинг карори кабул килинди[7]. Унга мувофик бу кушин таркибида булган фукоролар СССР чегараларида стратегик ахамиятга эга булган мудофаа иншоатларини барпо килишга юборилган. Бундай кисмлардаги хизмат муддати уч йил булиб, яхши хизматлари билан узини намоён килган ёшларга хукуклари кайтарилган. 1933 йил 1 -феврал холатига кура СССР "орка кушинлари" таркибида 42000 киши хизмат килган. 1934 йил январ холатига кура шундай кисмларда хизмат килаётганлар чони 47,3 минг кишини ташкил этган. Армияга чакирик урнига хаксизларнинг фарзандлари "орка кушинлар"га руйхатга олинган. Киров райони (хозирда ФарFOна вилояти Фуркат тумани худудига туFри келади. Ш.К,.) нинг 1932 йил 22-февралдаги йиFилиш карорига кура шу куннинг узидаёк 1909 йилда туFилган кулок ва сайлов хукукидан махрум килинган "хаксизлар"нинг болаларини руйхатини шакиллантириш ва уларни район мелициясига топшириш колхоз правлениялари раисларига юклатилган[8]. Харбий хизмат вактида тозаловлардан утмаган ва харбий кисмлардан кайтариб юборилган фукоролар "орка кушинлари" кисмларига руйхатга олинган. Андижон Округ Харбий комиссариати Округ харбий комиссари Симирнов имзоси билан Андижон шахар совети раисиига юборилган махфий хатида илова килинган руйхатдаги фукороларни хужжатда курсатилган сабабларга кура "орка кушинлар"га руйхатга олиш учун сайлов хукукидан махрум килиш суралган[9.8]. Илова килинган руйхатдаги жадвал 5 та булимдан иборат булиб, тартиб раками, фукороларнинг исми-шарифи, яшаш манзили, кайси харбий кисмдан бушатилгани ва бушатилиш сабаблари курсатилган. Руйхатда 5 нафар фукоро руйхати келтирилган булиб, уларнинг 4 нафари европа миллатига мансуб, 1 киши махаллий миллат вакили. Руйхатда берилганларнинг барчаси Андижон шахрида истикомат килишган. Уларни хукукидан махрум килишни асослаш учун, "ижтимоий ёд унсур", "хаксизнинг боласи, синфий душман ва ижтимоий хавфли", "кулокнинг боласи", "ресторан эгасининг боласи" каби айбловлар ёзилган[9.10]. Юкоридаги каби шахслар харбий хизмат вактида узларининг сайлов хукукларини тиклашни сураб мурожаат килишган. УзССР МИКининг Манжара раислигида 1933 йил 2-декабрдаги хаксизлар шикоятларини урганувчи комиссиянинг 11-сонли протоколида "Орка кушинлари"да хизмат килаётган 3 та харбий хизматчининг шикояти куриб чикилган. Ушбу хизматчилар хакида Капустянский маъруза килган. Шикоятчиларнинг 2 нафари хакида полк командиридан тавсифнома (Ш.К,.-характеристика) суралган. Усмонов Рашитни сайлов хукукини тиклаш туFрисидаги тмурожаати юзасидан куйидаги маълум килинган: полк командирининг берган маълумотномасига кура Усмонов Рашит

сайлов хукукидан махрум килинмаган. Ушбу харбий булимга юборилишига сабаб-азончи (Ш.К,. суфи)нинг уFли булганлиги экани таъкидланган. Масалага ойдинлик киритилгач бу масала хал булган деб хисобланган[ 10.150]. Узбекистон 58-Баталионинг тылоополченеци Г.Я.Логвиннинг хукукини тиклашни сураб 1933-йил 21-ноябрда УзССР МИК Советига килган мурожаати ижобий кондирилган ва ушбу фукаронинг сайлов хукуки тикланганлиги хакида УзССР МИК Советининг 10-сонли баённомасидан кучирма берилган[ 10.15]. Сайлов хукукидан махрум килинганларни мажбурий мехнатга жалб килиш холатлари хам учрайди. УзССР МИК Советининг 1930 йил 3-июндаги йиFилиши баённомасидан олинган кучирмада Сайлов хукукидан махрум килинган кишиларни Далварзин курилишидаги хашар ишларига сафарбар килиш туFрисидаги Андижон шахар шуроси президиюмининг 1930 йил 24-чи апрелдаги кароридан кучирма эшитилган. ЙиFилиш карорига кура Андижон шахар шуроси президиюмининг хаксизларни Далварзин курилишга хашар ишларига жалб килиш хакидаги карори бекор килинган[11]. Прократура органлари ушбу масала юзасидан уз вактида чора курмаганликлари таъкидланган. Прокуратурага округ президиум йотилишларида иштирок этиш ва кабул килинаётган карорларни назорат килиш вазифаси юклатилган.

"Орка кушинлар" таркибида хизмат килаётган фукороларнинг хизмат жараёнидаги ижтимоий ахволи хам бошка кушинларда хизмат килаётган тенгдошларидан фарк килган. Уларни асосан темир йуллар куриш ёки кон ишларига жалб килинган. Улар купинча шошилинч курилган зах баракларга жойлаштирилган. Уларга бериладиган озик-овкат хам бошка аскарларникидан фарк килган. Масалан оддий кисм аскарларига биринчи таом сифатида гушли шурва, иккинчи таомга катлет ва ширинлик берилса, орка кушинларидаги аскарларга биринчи таом сифатида купинча крам шурва, иккинчи таомга эса картошка ва балик берилган. 1937 йилларга келиб мамлакатда "хаксизларнинг" сони камайиши "орка кушинлар" сонининг камайишига сабаб булди. 1936 йил 25 ноябрда кабул килинган СССР Конституциясининг 135 моддасида барча хаксизларнинг сайлов хукуклари тиклаш айтилади[12]. Ушбу моддада 18 ёшга етган, ирки, миллати, дини, ижтимоий келиб чикиши, мулкка эгалик холати ва утмишдаги фаолиятидан катий назар депутатларни сайлаш ва сайланиш хукукига эга эканлиги курсатилган. Акли заиф ва суд тамонидан сайлов хукукидан махрум килинган кишилар бундан мустоасно эканлиги айтиб утилган. Шунга асосланиб Халк комиссарлигининг 1937 йил 20 февралдаги карорига мувофик "орка кушинлар" бутунлай тугатилди[13]. Унинг урнига "курилиш кисм"лари ташкил этилди.

МУХОКАМА

"Орка кушин" давр расмий хужжатларида хам (Масалан: № 604. Декрет Совета Народных Комиссаров. О тыловом ополчении. | Проект «Исторические Материалы» istmat.info/node/30705), кейинги давр тадкикотларида хам "Тыловое ополчение" номи билан тилга олинади. Маколада ушбу кушин турини "орка кушинлар" деб атадик. Рус тарихчиси Д.Д. Миненковнинг фикрича "Ополчение" -асосий кушинга ёрдамчи куч сифатида ташкил килинган булиб, унга кириш ихтиёрий булган. Бу кушин турида совет тузими урнатилгунга кадар доимий кушин таркибида булмаган ёки ёши сабабли кушин таркибидан чикарилган фукоролар олинган[14]. Ишчи ва дехконлар Кизил армиясига чакирилмайдиган 18 ёшдан 45 ёшгача булган фукоролар "орка кушинлар"га чакирилган.

ХУЛОСА

Хулоса килиб айтадиган булсак синфийлик тамойили барча сохаларда булгани каби совет харбий кушинлари сафида хам сакланиб колган эди. Натижада уч йиллик OFир мажбурий хизматдан омон колиш учун чакирик ёшидаги йигитлар хукукларини тиклаб, "кора руйхат"дан кутилишга харакат килганлар. Хизматга чакирилганлар эса шароитнинг OFирлигига карамасдан хизматни уташга мажбур эдилар. Чунки "кочок"(дезертир) тамFасини олиш уларни хукукларини тиклаб, хаксизлар руйхатидан учирилишларига булган умидни йукка чикарар эди.

REFERENCES

1. Орлов А.С., Георгиева Н.Г., Георгиев В.А. Исторический словарь. 2-е изд. М., 2012,-С. 284. ponjatija.ru/node/3383

2. Тошкулов Ж. «Сайлов хукуки тарихига бир назар» Демократлаштириш ва инсон хукуклари. 1999, 2-сон, 27-б.

3. Солженицын А.И. Малое собр. соч. М., 1991. Т. 5-7

4. Красильников С.А., Миненков Д.Д. Тыловое ополчение как элемент системы принудительного труда: этап становления (1930-1933 гг.) //Гум. науки в Сибири.

2001. № 2. С. 41-46;

5. Миненков Д.Д. Политические аспекты и правовые основы становления тылового ополчения в России (1917-1930 гг.) // Гум. ежегодник. Новосибирск,

2002. Вып. III. С. 92-10

6. Декрет Совета Народных Комиссаров. №2 604. О тыловом ополчении. | Проект «Исторические Материалы» istmat.info/node/30705

7. А.Е. Калинин. Правовые аспекты прохождения военной службы по контракту в Вооруженных Силах Российской Федерации... voenprav.ru/doc-993-6.htm

8. ФВДА Фуркат тумани булими, 4-фонд, 1-руйхат,11-иш,9-варак.

9. АнВДА 94-фондД-руйх,ат, 37-иш,8-10-варак;

10. УзРМДА, 86-фонд, 10-руйхат, 278-иш, 15-150-варак

11. УзРМДА, 86-фондД-руйх,ат, 6483-иш, 62-варак

12. Конституция (Основной закон) СССР 1936 г. http://cccp.narod.ru/work/book/konst 1936.html

13. Приказ НКО № 020, от 20 февраля 1937 года.

14. Миненков Д.Д. Система тылового ополчения в СССР (1930-1937 гг.) . Новосибирск: НВИ имени генерала армии И.К. Яковлева войск национальной гвардии РФ, 2017. - 236 с

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.