CC BY
0UZLUKSIZ TA'LIM TIZIMIDA INKLYUZIYANING ASOSIY
PARAMETRLARI
Tojiboyeva Xilolaxon Maxmutovna,
T.N.Qori Niyoziy nomidagi O'zbekiston pedagogika fanlari ilmiy tadqiqot instituti (O'zPFITI) direktorining ilmiy ishlar va innovatsiyalar bo'yicha o'rinbosari, pedagogika fanlari doktori
(DSc), professor https://doi.org/10.5281/zenodo.11186902
Annotatsiya. Ushbu maqolada uzluksiz ta'lim tizimida amalga oshiriladigan inklyuziv ta'limning asosiy parametr-ko'rsatkichlari, tamoyillari haqida fikr yuritilgan. Shuningdek, uzluksiz ta'lim jarayonida samarali natijalarga erishish uchun asos bo'lib xizmat qiladigan tamoyillar bayon qilingan.
Tayanch so'z va iboralar: uzluksiz ta'lim, inklyuziv ta'lim, asosiyparametrlar, tarbiya, alohida ehtiyojli bolalar, yaxlit tizim, ruxiy nuqson, ustivorlik.
Аннотация. В данной статье рассматриваются основные параметры и принципы инклюзивного образования, реализуемые в системе непрерывного образования. Также описаны принципы, которые служат основой достижения эффективных результатов в процессе непрерывного образования.
Ключевые слова и фразы: непрерывное образование, инклюзивное образование, основные параметры, образование, дети с особыми потребностями, интегрированная система, умственная отсталость, приоритет.
Abstract. This article discusses the main parameters and principles of inclusive education implemented in the continuous education system. Also, the principles that serve as a basis for achieving effective results in the continuous education process are described.
Key words and phrases: continuous education, inclusive education, basic parameters, education, children with special needs, integrated system, mental disability, priority.
O'zbekistonda milliy ta'lim-tarbiya tizimini zamonaviy asosda ilmiy-texnologik isloh qilish borasida olib borilayotgan ishlar uni bugungi kun ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda ilmiy asoslangan tayanch kompetensiyalar, fazilatlar asosida shakllantirishni talab etmoqda.
Tarbiyaga yangicha, tizimli yondashuv, bolada tayanch fazilatlarni kafolatli shakllantirishda oila, mahalla, maktabgacha ta'lim, umumiy ta'lim, professional va oliy ta'lim muassasalari, mahallalarning ijtimoiy-pedagogik imkoniyatlarini to'liq yuzaga chiqarishni va ular orasida ilmiy-metodik uzviylikni yangi darajaga ko'tarishni taqozo etadi.
Respublikamizda uzluksiz ta'lim sifatini ta'minlash, ta'lim oluvchilarni ijtimoiy himoyalash va yoshlarni qo'llab-quvvatlash, ularni ijtimoiy, jismoniy va ruhiy rivojlanishi uchun barcha shart-sharoitlar yaratilgan.
Uzluksiz ta'lim - o'zaro mantiqiy izchillik asosida bog'langan hamda soddadan murakkabga qarab rivojlanib boruvchi va birbirini taqozo etuvchi bosqichlardan iborat yaxlit ta'lim tizimi [1] hisoblanadi.
Uzluksiz ta'limning faoliyat ko'rsatish tamoyillari quyidagilardan iborat: ta'limning ustuvorligi - uning rivojlanishining birinchi darajali ahamiyatga ega ekanligi, bilim, ta'lim va
yuksak intellektning nufuzi; ta'limning demokratlashuvi - ta'lim va tarbiya uslublarini tanlashda o'quv yurtlari mustaqilligining kengayishi, ta'limni boshqarishning davlat jamiyat tizimiga o'tilishi; ta'limning insonparvarlashuvi - inson qobiliyatlarining ochilishi va uning ta'limga bo'lgan turli-tuman ehtiyojlarining qondirilishi, milliy va umumbashariy qadriyatlar ustuvorligining ta'minlanishi, inson, jamiyat va atrof-muhit o'zaro munosabatlarining uyg'unlashuvi; ta'limning ijtimoiylashuvi - ta'lim oluvchilarda estetik boy dunyoqarashni hosil qilish, ularda yuksak ma'naviyat, madaniyat va ijodiy fikrlashni shakllantirish; ta'limning milliy yo'naltirilganligi - ta'limning milliy tarix, xalq an'analari va urf-odatlari bilan uzviy uyg'unligi, O'zbekiston xalqlarining madaniyatini saqlab qolish va boyitish, ta'limni milliy taraqqiyotning o'ta muhim omili sifatida e'tirof etish, boshqa xalqlarning tarixi va madaniyatini hurmatlash; ta'lim va tarbiyaning uzviy bogliqligi, bu jarayonning xar tomonlama kamol topgan insonni shakllantirishga yo'naltirilganligi; iqtidorli yoshlarni aniqlash, ularga ta'limning eng yuqori darajasida, izchil ravishda fundamental va maxsus bilim olishlari uchun shart-sharoitlar yaratish kabilar uzluksiz ta'lim jarayonida samarali natijalarga erishish uchun asos bo'lib xizmat qiladi.
2020-yil 23-sentabr kuni O'zbekiston Respublikasining "Ta'lim to'g'risida" Qonuni[2] qabul qilindi.
Qonunda ta'lim olish shakllarida inklyuziv ta'lim kiritildi. Inklyuziv ta'lim - alohida ta'lim ehtiyojlari va individual imkoniyatlarning xilma-xilligini hisobga olgan holda barcha ta'lim oluvchilar uchun ta'lim tashkilotlarida ta'lim olishga bo'lgan teng imkoniyatlarni ta'minlashga qaratilgan bo'lib, jismoniy, aqliy, sensor (sezgi) yoki ruhiy nuqsonlari bo'lgan bolalar (shaxslar) uchun ta'lim tashkilotlarida inklyuziv ta'lim tashkil etilishidir.
Inklyuziv ta'lim - bu asosiy maktablarda alohida ehtiyojli bolalarni o'qitish jarayonini tavsiflash uchun ishlatiladigan atama.
Inklyuziv (fransuzcha inklyuziv - shu jumladan, lot. Inklude - men xulosa qilaman, shu jumladan) yoki inklyuziv ta'lim - bu maxsus ehtiyojga ega bolalarni umumiy ta'lim (ommaviy) maktablarida o'qitish jarayonini tavsiflash uchun ishlatiladigan atama.
Inklyuziv ta'lim bolalarga nisbatan har qanday kamsitishlarni istisno qiladigan, barcha odamlarga teng munosabatni ta'minlaydigan, ammo maxsus ta'lim ehtiyojlari bo'lgan bolalar uchun alohida sharoit yaratadigan mafkuraga asoslanadi.
Inklyuziv ta'lim - bu barcha bolalarning turli xil ehtiyojlariga moslashish nuqtai nazaridan hamma uchun ta'lim mavjudligini nazarda tutadigan umumiy ta'limning rivojlanish jarayoni, bu alohida ehtiyojli bolalar uchun ta'lim olish imkoniyatini ta'minlaydi.
Inklyuziv ta'limning tamoyillari:
- insonning qiymati uning qobiliyatlari va yutuqlariga bog'liq emas;
- har bir inson his qilish va fikrlashga qodir;
- har kim muloqot qilish va tinglash huquqiga ega;
- barcha odamlar bir-biriga muhtoj;
- haqiqiy ta'lim faqat haqiqiy munosabatlar sharoitida amalga oshirilishi mumkin;
- barcha odamlar tengdoshlarining qo'llab-quvvatlashi va do'stligiga muhtoj;
- barcha o'quvchilar uchun muvaffaqiyatsizlikka qaraganda, ular qila oladigan narsalarga erishish ehtimoli ko'proq;
- turli xillik inson hayotining barcha jabhalarini yaxshilaydi.
Inklyuziv ta'lim tizimiga uzluksiz ta'lim tizimi tashkilotlari kiradi. Uning maqsadi alohida ta'lim ehtiyojlari va individual imkoniyatlarning xilma-xilligini inobatga olgan holda bolalarni
o'qitish va o'qitishda to'siqsiz muhit yaratishdir. Ushbu chora-tadbirlar majmuasi ta'lim tashkilotlarining texnik jihozlanishini hamda o'qituvchilar va boshqa talabalar uchun ularning nogironligi bo'lgan shaxslar bilan o'zaro munosabatlarini rivojlantirishga qaratilgan maxsus o'quv kurslarini ishlab chiqishni nazarda tutadi.
Inklyuziv ta'limning jahon amaliyotiga nazar soladigan bo'lsak 1970 yillardan boshlab, nogironligi bor bolalarning ta'lim olish imkoniyatlarini kengaytirish uchun normativ hujjatlar to'plami ishlab chiqildi va amalga oshirildi. Amerika Qo'shma Shtatlar va Yevropada zamonaviy ta'lim siyosatida bir nechta yondashuvlar ishlab chiqilgan, shu jumladan: ishtirokni kengaytirish, asosiy oqimga qo'shilish. Ta'kidlash joizki, nogironligi bor o'quvchilar ta'til kunlari, o'zlarining tengdoshlari bilan turli xil bo'sh vaqt dasturlarida muloqot qilishadi.
Xulosa o'rnida shuni ta'kidlash mumkinki, qabul qilingan qonun ta'lim va tarbiyaga milliy hamda umuminsoniy qadriyatlarning singdirilganligi prinsipi kiritilmoqda. Shu bilan birga, O'zbekiston Respublikasidagi hech bir bola davlatimizning nazaridan chetda qolmaganligining isbotidir.
FOYDALANILGAN MANBALAR
1. http://ensiklopediya.uz/
2. O'zbekiston Respublikasining 2020 yil 23 sentyabrdagi "Ta'lim to'g'risida"gi O'RQ-637-son Qonuni. https://lex.uz
3. O'zbekiston Respublikasining 2020 yil 29 oktyabrdagi "Ilm-fanni 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to'g'risida"gi PF-6097-son farmoni. https://lex.uz
