Научная статья на тему 'Увеличение капитальных расходов на строительство водного хозяйства Центральной Ферганы и укрепление политики монокультуры хлопка (на примере 50–70-х годов XX века)'

Увеличение капитальных расходов на строительство водного хозяйства Центральной Ферганы и укрепление политики монокультуры хлопка (на примере 50–70-х годов XX века) Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
33
9
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Центральная Фергана / целинные земли / ирригация / насосные станции / совхозы / колхозы / советское правительство / монокультура хлопка / сельское хозяйство / канал / мелиорация / Ферганаводстрой. / Central Ferghana / virgin lands / irrigation / pumping station / state farms / collective farms / Soviet government / cotton monopoly / agriculture / canal / land-reclamation / Ferghanavodstroy.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Рузикулова Мафтуна

В статье на основе архивных источников и историографического материала проанализирована политика центра по дальнейшему укреплению монокультуры хлопка в Узбекистане, что подтверждается в предпринимаемых мерах по строительству крупных оросительных каналов и насосных станции в Центральной Фергане в 50–70-х гг. XX века. Также в работе описывается с помощью первичных источников процессы освоения и орошения целинных земель в Центральной Фергане, образование на данных землях районов и совхозов на основе политики хлопковой монополии советского правительства, увеличения доставки хлопка в Центр и их отрицательные последствия. Кроме того, хронологически установлено, что из года в год выделены капитальные средства из государственного бюджета и неделимые фонды колхозов на освоение новых земель в долине.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Increasing capital expenditure for the water management construction of Central Ferghana and strengthening of cotton monopoly policy (on the example of 50–70s of the XX century)

In the article it is analyzed the policy of the centre of the further strengthening mono cultural clap in Central Ferghana that in undertaken measures on building of large irrigation canals and pumping stations in republic on the bases of archival sources and a historiographical material in 50–70 XX century. Therefore, in the research highlights the reclamation of Central Ferghana deserts, gray lands, irrigation processes, as well as the establishment of districts and state farms specializing in cotton growing under the influence of the Soviet government’s policy of cotton monopoly, and the negative consequences of increasing cotton production in the center. In addition, it is chronologically stated that the allocation of capital funds from the state budget and the indivisible fund of the collective farms for the development of new lands in the valley has been increasing year by year.

Текст научной работы на тему «Увеличение капитальных расходов на строительство водного хозяйства Центральной Ферганы и укрепление политики монокультуры хлопка (на примере 50–70-х годов XX века)»

Жамият ва инновациялар -Общество и инновации -Society and innovations

Journal home page: https://inscience.uz/index.php/socinov/index

Increasing capital expenditure for the water management construction of Central Ferghana and strengthening of cotton monopoly policy (on the example of 50-70s of the XX century)

Maftuna RUZIKULOVA1

Kokand State Pedagogical Institute

ARTICLE INFO

ABSTRACT

Article history:

Received April 2021 Received in revised form 20 April 2021 Accepted 15 May 2021 Available online 25 June 2021

Keywords:

Central Ferghana, virgin lands,

irrigation, pumping station,

state farms,

collective farms,

Soviet government,

cotton monopoly, agriculture,

canal,

land-reclamation, Ferghanavodstroy.

In the article it is analyzed the policy of the centre of the further strengthening mono cultural clap in Central Ferghana that in undertaken measures on building of large irrigation canals and pumping stations in republic on the bases of archival sources and a historiographical material in 50-70 XX century. Therefore, in the research highlights the reclamation of Central Ferghana deserts, gray lands, irrigation processes, as well as the establishment of districts and state farms specializing in cotton growing under the influence of the Soviet government's policy of cotton monopoly, and the negative consequences of increasing cotton production in the center. In addition, it is chronologically stated that the allocation of capital funds from the state budget and the indivisible fund of the collective farms for the development of new lands in the valley has been increasing year by year.

2181-1415/© 2021 in Science LLC.

This is an open access article under the Attribution 4.0 International (CC BY 4.0) license (https: //creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)

Марказий Фаргона сув хужалиги курилишига капитал маблаглар сарфланишининг ортиб бориши ва пахта яккахркимлиги сиёсатининг янада кучайиши (XX асрнинг 5070 йиллари мисолида)

АННОТАЦИЯ_

Ма;олада XX асрнинг 50-70-йилларида Марказий Фаргонада марказнинг пахтачиликни янада ривожлан-тиришга доир олиб борган чора-тадбирлари, ана шу ма;садларда йирик сугориш каналлари ва насос станция-ларининг барпо этилиши о;ибатида

Калит сузлар:

Марказий Фаргона, кури; ерлар, ирригация, насос станцияси,

1 Lecturer, Kokand State Pedagogical Institute, Kokand, Uzbekistan. E-mail: maftuna_ruzikulova@rambler.ru.

Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - Society and innovations Special Issue - 5 (2021) / ISSN 2181-1415

республикада пахта яккахокимлиги сиёсатининг кучайиб борганлиги архив манбалари ва тарихшунослик материаллари асосида тахлил килинган. Бундан ташкари, ишда Марказий Фаргона курик буз ерларининг узлаштирилиши, сугорилиши жараёнлари, шунингдек, совет хокимиятининг пахта яккахокимлиги сиёсати таъсирида бу ерда пахтачиликка ихтисослашган туман ва совхозларнинг ташкил килиниши хамда марказга пахта етиштириб беришнинг ортиб бориши ва унинг салбий ок;ибатлари бирламчи манбалар ёрдамида тахлил килинган. Бундан ташкари, водийдаги янги ерларни узлаштириш тадбирларига давлат бюджети ва колхозларнинг булинмас жамгармасидан капитал маблаглар ажратишнинг йилдан-йилга ортиб борганлиги хронологик тарзда баён килинган.

Увеличение капитальных расходов на строительство водного хозяйства Центральной Ферганы и укрепление политики монокультуры хлопка (на примере 50-70-х годов XX века)

АННОТАЦИЯ_

В статье на основе архивных источников и историографического материала проанализирована политика центра по дальнейшему укреплению монокультуры хлопка в Узбекистане, что подтверждается в предпринимаемых мерах по строительству крупных оросительных каналов и насосных станции в Центральной Фергане в 50-70-х гг. XX века. Также в работе описывается с помощью первичных источников процессы освоения и орошения целинных земель в Центральной Фергане, образование на данных землях районов и совхозов на основе политики хлопковой монополии советского правительства, увеличения доставки хлопка в Центр и их отрицательные последствия. Кроме того, хронологически установлено, что из года в год выделены капитальные средства из государственного бюджета и неделимые фонды колхозов на освоение новых земель в долине. КИРИШ

Совет хокимиятининг ирригация-мелиорация сохаларини тараккий эттириш борасидаги тадбирлари 1950-1970 йилларда республика, колаверса, Марказий Фаргона ;ишло; хужалигида пахта яккахокимлиги сиёсатининг тула хукмронлик килишига олиб келди. Таъкидлаш жоизки, сугориш тармогининг ривожлан-тирилиши хам худди шу сиёсат доирасида булиб, купро; пахта экиш хамда ундан куп хосил олиш оркали марказ ва бош;а социалистик мамлакатларни пахта хомашёси билан таъминлаш ма;садига йуналтирилди. Бутун республикада булгани каби Марказий Фаргонада хам пахта яккахокимлиги негизида ирригация-мелиорация ишлари айнан XX асрнинг 50-70 йиллари мобайнида янада кенгайтирилди. Бу сиёсатнинг устуворлиги туфайли адир ва тепаликларда барпо этилган йирик пахта майдонларини сугоришда насос ва машиналардан фойдаланиш анъанага айланди.

давлат хужаликлари, жамоа

хужаликлари,

совет хокимияти,

пахта яккахокимлиги,

кишло; хужалиги,

канал, мелиорация,

Фаргонасувкурилиш.

Ключевые слова:

Центральная Фергана, целинные земли, ирригация, насосные станции, совхозы, колхозы, советское правительство, монокультура хлопка, сельское хозяйство, канал, мелиорация, Ферганаводстрой.

Жaмият вa иннoвaциялap - Oбщecтвo и иннoвaции - Society and innovations Special Issue - 5 (2021) | ISSN 2181-1415

АСОСИЙ KPCM

Й^ик пaxтa мaйдoнлapини cyFopиш мa;caдидa ФapFoнa вoдийcидa куплэ6 иppигaция кaнaллapи вa нacoc cтaнциялapи бapпo этилди. Xycycaн, 19S2 йил 12 июлдa гоби; Иттифo; Пaxтaчилик вaзиpлигининг "Cтaлин нoмли Kaттa ФapFoнa кaнaлини тexник жиxaтдaн яxшилaш чopa-тaдбиpлapи тyFpиcидa"ги бyйpyFидa [1]. Kaттa ФapFoнa кaнaлининг тexник xoлaтини яxшилaш вa ФapFoнa вoдийcидa пaxтaчиликни pивoжлaнтиpиш мa;caдидa acocий эътибop унинг cyв pecypcлapидaн кeнг фoйдaлaнишгa ;apaтилгaн эди. Хужжэтдэ УзССР Сув xyжaлиги вaзиpи вa Kaттa ФapFoнa кaнaли экcплyaтaция бoш;apмacи бoшлиFигa уч oй мyддaт ичидa мaxaллий тaшкилoтлap билaн биpгa бoш;apмa штaтлapини oптимaллaштиpиш, бoш;apмa вa гидpoтexник yчacткaлapни юк^и мaлaкaли ишчилap билaн тaъминлaш, 19S3 йилдa Kaттa ФapFoнa кaнaли y4acTOara Kyйгaнëp тyFoнидaн Acaкa дюкepигaчa (Дюкep нeмиcчa cyздaн oлингaн 6ули6 бocимли cyв yткaзгичдиp) xaмдa Жaнyбий ФapFoнa кaнaлини тулэ тoзaлaш вaзифacи юклaтилди [2]. Mapкaз тoпшиpиFи тулэ xoлaтдa бaжapилди, кaнaл cyb билaн тулэ тaъминлaнди вa пaxтa мaйдoнлapи ^^эйди. Шу билaн биpгa, KПCC MK^m 19S3 йилдaги ceнтябpь Плeнyмидa Mapкaзий ФapFoнaдaги cyв xyжaлиги ишлapининг oлиб бopилиши тaъкидлaнгaнди. Унгa кypa, 1950-йиллapдa ФapFoнa вoдийcидa йиpик иppигaция иншooтлapи бapпo этишгa, мaвжyдлapининг cyв yткaзиш к;yввaтини oшиpишгa aлoxидa эътибop бepилди. Macaлaн, aйни шу дaвp мoбaйнидa Kaттa ФapFoнa кaнaлининг cyв yткaзиш кyввaти 2QQ м3/с гa eткaзилди. Бyндaн тaшкapи, ФapFoнa вoдийcидa 1Q минг гэ epни cyFopиш мaкcaдидa 9 тa нacoc cтaнцияcи бутед этилди. "Фapxoд" дэвлэт xyжaлигидaги 12 минг гэ мaйдoнни мэшинэ ëpдaми билэн cyFopиш ишлapи эмэлгэ oшиpилди. Бoëвyт мaccивидaги 4Q минг гэ ни cyFopиш учун 1S тэ нacoc кypилмacи бapпo этилди. Maзкyp бyнëдкopлик ишлapи нeгизидa, шyбxacиз, coвeтлapнинг пaxтa яккaxoкимлиги cиëcaти ëтap эди. Шу aco^a мapкaз paxбapлapи xarro cyb чикмaйдигaн, cyFopиш yra мушкул кУpик вэ aдиp epлapгa xaм пaxтa экиш, yлapни нacocлap вэ мaшинaлap ëpдaмидa cyFopишгa жиддий эътибop кapaтди. Бу нaфaкaт pecпyбликaдa, бэлки ФapFoнa вoдийcидa пaxтa яккaxoким-лигининг йилдэн-йил кучэйишигэ oлиб кeлди.

Coвeт xoкимияти Mapкaзий ФapFoнa кУpик, 6уз epлapини кишлoк xyжaлиги иcтeъмoлигa киpитишгa мудим эътибop кapaтгaни бoиc xy^y^a cyв xyжaлигини pивoжлaнтиpиш учун кэпитэл мaблaFлap aжpaтиш йил caйин opтиб бopди. Чунки, кудуд мapкaзгa пaxтa xoмaшëcи eтиштиpиб бepyвчи бэзэгэ aйлaнтиpилгaнди. 19S3 йилнинг 1 oктябpь xoлaтигa кypa, Mapкaзий ФapFoнaни yзлaштиpиш мaкcaдидa тэшкил ;илингэн "Фepгaнaвoдcтpoй" тpecти тoмoнидaн XУДУД б^ичэ кэпитэл мaблaFлapни yзлaштиpиш peжacи 73QQQ pyбль 6ули6, y 21161 pyбль (28,9 %) xaжмидa бaжapилди [3]. Сув xyжaлиги кypилиши peжacи 41QQQ pyбль 6ули6, яъни y 7Q91 (17,3 %) pyбль, йул ;угилиши peжacи 14QQQ минг pyблни тэшкил этиб, y 1SQQ (1Q,7%) pyбль, фyкapoлик ;угилиши peжacи 27QQ pyбль 6ули6, 127Q (47,Q%) pyбль xaжмидa уддэлэнди [4]. Пaxтa яккaxoкимлиги cиëcaти тaъcиpидa ФapFoнa вoдийcидa кУpик вэ 6Уз epлapни yзлaштиpиш ишлapи 19S3 йилдэн янэдэ кeнгpoк эвж oлдиpилди. Анэ шу мaкcaдни т^лэ мaънoдa эмэлгэ oшиpиш учун еув xyжaлигининг мoддий xaмдa мoлиявий тoмoнлapини мycтaxкaмлaш ишлapи oлиб бopилди. Macaлaн, Mapкaзий ФapFoнaдa 19S3 йилдэн 19S6 йилнинг 1 aвгycтигa кaдap кэпитэл ;УГилиш ишлapигa мaблaF capфлaнишини кyйидa кeлтиpилгaн жэдвэлдэн кypиш мумкин [5].

¡Science Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - Society and innovations

■>*"> Special Issue - 5 (2021) / ISSN 2181-1415

1-жадвал.

Марказий Фаргона ерларидаги капитал курилиш ишларига маблаглар сарфланиши

(1953-1956 йй.) (минг рубль хисобида)

№ Ииллар Жамоа хужаликлар булинмас жамгармасидан Давлат бюджетидан

1. 1953 16574 17788

2. 1954 45330 18062

3. 1955 53295 15328

4. 1956 21660 4422

Жами: 136859 55600

Хуллас, 1953-1956 йилларда Марказий Фаргонадаги капитал курилиш ишларига жами 192459 минг рубль сарфланди. Бу маблагларнинг аксарият кисми жамоа хужаликларнинг булинмас жамгармасидан ажратилди хамда узлаштирилди.

Марказий Фаргона ерларини сугориш ва узлаштиришга ун йил давомида, яъни 1953-1963 йиллар учун режага кура 50753,3 минг рубль ажратилди, амалда 40425,8 минг рубль маблаг сарфланди [6]. Шундан жамоа хужаликларнинг булинмас жамгармасидан режада 35309,9 минг, амалда 20170,9 минг; давлат бюджетидан режада 15444,4 минг, амалда эса 20254,9 минг рубль харажатланди. 1953-1960 йилларда Андижон вилояти жамоа хужаликларининг режа буйича тулов (взнос) маблаглари 38,8 млн. рубль булиб, Марказий Фаргона ерларини сугориш ва узлаштиришга амалда 26,8 млн. рубль киритилди ёки у 69,2 %ни ташкил килди. 1961 йилда режа буйича туловлар 4346 минг рубль булиб, шу йилнинг 11 ноябрига жамоа хужаликлар 1825 минг рубль киритди ёки у 42 % ни ташкил этди [7]. Шу билан бирга, 1953-1973 йилларда Фаргона водийсида янги ерларни узлаштириш ва сугоришга сарфланган капитал маблаглар эвазига пахта экин майдони 9,2 %га усган холда, бу курсаткич хосилдорликда 24,9 %, ялпи хосилда 42,8 %ни ташкил этди [8]. Айтиш мумкинки, юкоридаги барча тадбирлар ва саъй-харакатлар республикада айнан пахтачиликни ривожлантириш ва ундан купрок хосил олиш максадларида амалга оширилди.

Ирригация курилиши ишлари кейинги йилларда хам кескин ривожлан-тирилди. Хусусан, Марказий Фаргонада жами 75 минг га ердаги ички хужалик тармоги курилди. Наманган вилоятида 1954 йилда 100 млн. м3 хажмли Косонсой сув омбори ишга туширилди [9]. Бу сув омборининг ишга туширилиши Наманган атрофидаги кам сув туманларни сугориш имконини берди. Фаргона водийсидаги Корадарёда - Тешиктош тугони, Сух дарёсида-Сарикургон ва Кукон сув узеллари вужудга келтирилди, бу узеллар Цукон атрофидаги туманларда 100 минг га дан купрок ерда сувдан фойдаланишни яхшилади [10]. 1955 йилга мулжалланган халк хужалиги режасининг лойихасида республикада сув хужалиги курилиши учун ажратиладиган маблагнинг 650 млн. га купайтирилиши кузда тутилди. УзССР Сув хужалиги вазирлигининг хисобот маълумотлари баланси буйича шу йил 1 январдаги холатга кура, тугалланмаган ишлаб чикариш хажми республикада 409,6 млн. рублни ташкил килиб, биринчи ярим йилликда 40,9 млн. рубль хажмидаги объектлар фойдаланишга киритилди. Шу билан бирга, айнан шу йилда якунланмаган умумий курилишнинг колдиги 368,7 млн. рублни ташкил килди [11]. Ушбу маблагларни куп микдорда узлаштирмаган ташкилотлар сирасига куйидагилар кирди: Наманган вилоят сугориш тизими бошкармаси - 73,4 млн. рубль,

Жэмият вэ иннoвaциялap - Oбщecтвo и иннoвaции - Society and innovations Special Issue - 5 (2021) | ISSN 2181-1415

Mиpзaчyл ;угилиш диpeкцияcи - 64,8 млн. pyбль, Kyйимoзop ;угилиш диpeкцияcи - 37,4 млн. pyбль вэ ФapFoнa вилoят cyFopиш тизими бoшкapмacи - 31,1 млн. pyбль.

Mapкaз xyкyмaти Mapкaзий ФapFoнaдa иppигaция иншooтлapи бapпo этишгэ жиддий эътибop кapaтди вэ ynapra кэпитэл мaблaF capфлaшни мунтэзэм paвишдa opттиpиб бopди. Жумлэдэн, 19SQ-йиллapдa Бyxopo вилoятидa Kyйимoзop cyb oмбopи кypилгaн бyлca, Aндижoн вилoятидa Уpтaтyкaй cyв oмбopи к;ypилди [12]. 1955-1959 йиллapдa ФapFoнa вoдийcидa 1Q минг гэ epгa cyb бepaдигaн 9 тэ нacoc cтaнцияcи ишгэ тyшиpилди [13]. 1957 йилдэ Нэмэнгэн вилoяти ЯнгикypFoн тумэнидэ кишлoк xyжaлиги экинлapидaн xoc^n oлишни янэдэ кyпaйтиpиш мaкcaдидa Шимoлий ФapFoнa кaнaлигa coбик "Пaxтaликкyл" дэвлэт xyжaлигидaги 325 гэ epлapни cyFopиш учун ceкyндигa 3QQ л cyb xapaжaтли икки уткэзгичли "Пaxтaликкyл" rncoc cтaнцияcи бapпo этилди [14]. 1958 йилдэ "Пaxтaликкyл" дэвлэт xyжaлигининг тугэтилиши нaтижacидa унинг epлapи кyйидaгичa тapтибдa тaкcимлaнди: "Лeнингpaд" жaмoa xyжaлигигa rax!a экиш учун 13б гэ xaмдa "Пaxтaликкyл" тyбcaнaтopияcининг ëpдaмчи xyжaликлapигa 189 гэ бepилди. Hacoc cтaнцияcи 15Q минггэ я;ин бaлaнc ;иймэти билэн мaзкyp тyбcaнaтopийгa тэвдим этилди.

Pecпyбликaдa, кoлaвepca, Mapкaзий ФapFoнaдa пaxтa яккaxoкимлиги aмaлиëти йилдэн-йилгэ кyчaйтиpиб бopилди вэ пaxтa мaйдoнлapи мyттacил кeнгaйтиpилди. Чунки пaxтaдaн кyпpoк xocил oлиш вэ coбик Иттифoкнинг пaxтaчилик бopacидaги эxтиëжини кoндиpиш, уни бaжapиш бapчa мaxaллий тaшкилoтлapгa мaжбyp ;илиб кyйилгaнди. Шу мэ^^та эpишишни тэъминлэш йулидэ cyFopиш иншooтлapини ;угиш oммaлaшиб бopди. 1953 йилдэн 1962 йилгэчэ булгэн дaвpдa Kaттa ФapFoнa кэнэлининг биpинчи peкoнcтpyкцияcи уткэзилиб, нэтижэдэ Hopиндaн cyв oлиш 98 мЗ/c дэн 15Q мЗ/c гэ opтди. 1958 йил УчкypFoндa иккинчи бoш иншooт бapпo этилди (y дapëдaн 15 км пacтpoкдa жoйлaшгaн эди) [15]. Бу дaвpдa куплэб cyb иншooтлapи кэпитэл тaъмиpдaн чикapилиб cyb зaxиpaлapи билэн тэъминлэнди. Xycycaн, Maйлиcoй cyв тизими жaмoacи куплэб иppигaция иншooтлapини кэпитэл тaъмиpдaн чикapди. Сув "Kyйкyлoк" cyFopиш кэнэлидэн o;a бoшлaди. Бу кэнэл, уз нэвбэтидэ, Пaxтaoбoд, Избocкaн тyмaнлapи жaмoa xyжaликлapини xaмдa 8-пaxтaчиликкa иxтиcocлaшгaн дэвлэт xyжaлиги дaлaлapини cyв билэн тэъминлэди. Биp oз вэ;т утгэч, Mapкaзий ФapFoнa xyдyдлapидa cyFopиш иншooтлapини ;УГиш вэ мaвжyдлapини тaъмиpлaш тaдбиpлapи кучэйди. Xycycaн, дacтлaбки йиллapдa Kaттa ФapFoнa кэнэлининг cyb capфи 1QQ мЗ/c ни тэшкил этгэн бyлca, икки мapтa кaтop peкoнcтpyкциялap нaтижacи ynapo; 1956 йилдэ унинг cyb уткэзиш кoбилияти 185 мЗ/c гэ oшиpилди. 1962 йилдэ Hopин дapëcигa бoш иншooт кypилгaндaн cyrn эca 211 мЗ/c гэ eткaзилди.

ФapFoнa вилoят пapтия кyмитacи 1957 йил 2 дeкaбpдa "Karra ФapFoнa кэнэлини peкoнcтpyкция ;илиш тyFpиcидa"ги мacaлaни aтpoфличa к^иб чи;ди вэ мaзкyp cyb бepyвчи кэнэлни peкoнcтpyкция ;илиш, ;УГиш нaтижacидa унинг cyb уткэзиш Koбилияти peкoнcтpyкция мeъëpидa куздэ тутилгэн 1QQ мЗ ^нита 175 мЗ гэ op^R Kaнaлдaн фoйдaлaнишнинг биpинчи йилидэ ундэн 23 минг гэ мaйдoн cyв ичгэн бyлca, 1959 йилдэ эca мaзкyp кypcaткич 125 минг гэ гэ уоди. Шyнингдeк, 1957-1958 йиллapдa йиpик иppигaция иншooти - Cyx дapëcидa КУ^н гидpoyзeли бapпo этилди. Бу гидpoиншooт ФapFoнa вoдийcидa ;УГилгэн мyxим cyв xyжaлиги oбъeктлapидaн б^и булди. Унинг фoйдaлaнишгa тoпшиpилиши КУ^н гypyxи paйoнидaги 6Q минг гэ cyFopилaдигaн мaйдoнлapни cyb билэн тэъминлэш имкoнини бepди. 1958 йилнинг oxиpидa Kaттa ФapFoнa кэнэлининг узунлиги 43 км мapкaзий yчacткacи peкoнcтpyкция

Жaмият ba иннoвaциялap - Oбщecтвo и иннoвaции - Society and innovations Special Issue - S (2021) / ISSN 2181-141S

;илинди, унинг cyb утгазиш крбилияти эca 30 мЗ/c гa eткaзилди [16]. 1958 йил 22 дeкaбpдa Y3Kn MK вa УзССР Mиниcтpлap Coвeтининг "Karra ФapFOнa кaнaлининг ypтa кжмини кeнгaйтиpиш тyFpиcидa" [17]ги ;apopи ^бул ;илинди. Kapopгa acocaн, УзССР Сув xyжaлиги вaзиpлиги иxтиëpигa 1959 йил 5 фeвpaлигa ;a,ap Ёзëвoнcoйнинг куйи ;иcмидaги KФKни к;aйтa тaъмиpлaш бyйичa биpинчи нaвбaтдaги ишлapни бaжapиш тoпшиpилди. 1959 йил 3 мapтдa ФapFOнa вилoят пapтия ;yмитacи бюpocи тoмoнидaн «Узбeкиcтoн тyмaнидaги Hypcyx кaнaлини еув билaн тaъминлaш учун cyFopиш тизими бapпo этиш тyFpиcидa»ги мacaлa кypилди. Maзкyp бюpo Узбeкиcтoн тyмaни учун бaxopдa еув билaн тaъминлoвчи иppигaция тизими к^иш xa^,a ;apop ^бул ;илди, yнгa мyвoфи; кaнaлнинг 19,2 км. га бeтoн кoплaнди [18]. ФapFOнa вилoят пapтия тaшкилoтининг тaшaббycи билaн Kyйбишeв тyмaнидaги Жoнoбoд, ФapFOнa тyмaнидaги Бeшaлиcoй вa Ёпилмa, БaFдoд тyмaнидaги Xyжaк;ишлoк; кaби кaнaллapгa бeтoн кoплaнди.

19S9-1960 йиллap xaмдa 1961 йилдa Aндижoн вилoятидaги "Лeнингpaд" жaмoa xyжaлиги нacoc cтaнцияcидaн фoйдaлaнишгa 65154 pyбль микдopидa мaблaF capф ;илди. Aйнaн 1959 йилдa гa дaн 34 ц., 1960 йилдa 32 ц., 1961 йилдa 31 ц. дaн пaxтa xocили oлинди [19]. Шу билaн биpгa, coвeт мaъмypлapи Mapкaзий ФapFOнaдaги кyплaб иppигaция иншooтлapини peкoнcтpyкция килишга вa yлapни бeтoнлaштиpишгa кypcaтмa бepди. Macaлaн, ФapFOнa вoдийcидa киcкa мyддaт ичидa кaнaллap бeтoнлaштиpилди, бу эca уз нaвбaтидa cyFopилaдигaн мaйдoнлapни еув билaн тaъминлaшни яxшилaш вa еувни тeжaш имкoниятини бepди. 1961 йилнинг мaй oйидa Kapкидoн еув oмбopи вa Фpyнзe нacoc cтaнцияcи к^илиши бoшлaниб, yлapнинг бapпo этилиши б^инчи нaвбaтдa Mapкaзий ФapFOнaдaги 5 минг a кypик epлapни кyшимчa paвишдa cyFopиш имкoнини бepиши мумкин эди [20]. Mapкaзий ФapFOнaдa 19S3-1977 йиллap мoбaйнидa aмaлгa oшиpилгaн еув xyжaлиги к^илиши ишлapини тaшкил этишдa "Фepгaнaвoдcтpoй" тpecти бoшликлapи, шу жyмлaдaн, Ш.Ч. Aйтмeтoв (1953-1954), A.B. Mичypин (1955-19S9), K.Я. Якyбжaнoв (1960-1961), С.Р. Рacyлoв (1962), В.П. Ешн (1963-1965), З.Г. Faниeв (196S-1970), H.r. Kypбoнoв (1970-1972), Г.Ф.Фoзилoв (1972-1977)лap xaмдa бoш мyxaндиcлapдaн B.Ф.Шпoтин (19S3-1966), r.K. Утенто (1966-1969), П.M. Дopoнин (1970), B.A. ^еюв (1971-1977) лap-нинг xизмaтлapи aлoxидa эътибopгa мoликдиp [21].

Унинчи бeш йилликдa (1976-1980) ФapFOнa вилoятининг Kиpoв, БaFдoд, Toшлoк; вa бoшк;a тyмaнлapидa xap ceкyнддa жaми 152 мЗ еув чик;apaдигaн 40 дaн з^д нacoc cтaнциялapи, минepaллaшгaн cyвлapни чик;apyвчи тeлeмexaнизaция-лaштиpилгaн 1062 xa тик дpeнaж ишлaди. CyFopиш мaнбaлapидaн еув чик;apиш 1971 йилдaги 641,9 млн. мЗ дaн 1980 йилдa 1405,1 млн. мЗ гa кyпaйтиpилди. Tpaнcчeгapaвий axaмиятгa эгa булган йиpик Cиpдapë зaмoнaвий Mapкaзий Ocиëнинг энг ceзгиp ;иеми булган ФapFOнa вoдийcини уз ичига oлaди, чунки у Узбeкиcтoн, К^г^^тен вa Toжикиcтoн ypтacидa булинган. Шу билaн биp KaTOpga, TyxтaFyл еув oмбopи 1970-йиллapдa coвeт хуку]^™ тoмoнидaн Cиpдapëнинг K^prœ к;иcмидa кypилгaн xaмдa у биp дapëдa еувни бoшк;apиш мocлaмaлapи билaн yлaнгaн yлкaн гидpoэлeктpocтaнция xaм xиcoблaнaди [22].

XУЛOCA

Уpгaнилгaн дaвpдa пaxтaчиликни тapaк;к;ий эттиpиш мaк;caдидa гоби; Иттифoк; хуку^™ тoмoнидaн Mapкaзий ФapFOнaдa еув xyжaлигини pивoжлaнтиpиш, иppигaция-мeлиopaция ишлapини жaдaллaштиpишгa, иppигaция иншooтлapи бapпo этишгa кaпитaл мaблaFлap aжpaтидди вa унинг xaжми йил гайин opi^í 6op,^. Бapчa cyFopиш иншooтлapи мapкaзнинг пaxтa яккaxoкимлиги cиëcaтигa бyйcyндиpилиб, acocan, пaxтa мaйдoнлapини cyв

Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - Society and innovations Special Issue - 5 (2021) / ISSN 2181-1415

билан мунтазам таъминлашга хизмат к;илди. Бирок, водийда курилиб фойдаланишга топширилган сув омборлари, каналлар ва насос станциялари уша худудлардаги пахта майдонларини мунтазам суориш имкониятини берди. Бунинг натижасида эса пахта майдонлари кенгайтирилди ва хосилдорлик хажми ортди. Шу билан бирга, адир ва тепаликларда барпо этилган пахта майдонлари куп сув талаб килди хамда уларнинг асосан насослар оркали суFорилиши бир к;анча худудларда сув тащислиги муаммосини келтириб чик;арди.

ФОЙДАЛАНИЛГАН ДДАБИЁГЛАР РУЙХАТИ:

1. Андижон вилоят давлат архиви (бундан кейин - АВДА), 602-жамгарма, 1-руйхат, 56-йигма жилд 39-вара;

2. Комилов О.К. Узбекистонда ирригация тизими ривожланиши ва унинг о;ибатлари (1951-1990 йй.): Тарих фан. докт. ... дисс. автореферата - Тошкент, 2017. - Б. 25.

3. Комилов О.К. Узбекистонда суFориш тизими ривожланиши: юту;, муаммо ва о;ибатлар. Монография. - Тошкент: Akademnashr, 2016. - Б. 101.

4. Фаргона вилоят давлат архиви (бундан кейин - ФВДА), 1151-жамгарма, 1-руйхат, 5-йигма жилд, 8-вара;

5. АВДА, 608-жамгарма, 1-руйхат, 932-йигма жилд, 32-вара;

6. ФВДА, 1151-жамгарма, 1-руйхат, 80-йигма жилд, 5-вара;

7. АВДА, 608-жамгарма, 1-руйхат, 1451-йигма жилд, 22-вара;

8. Досов Б.Г. Ирригация ва мелиорацияга йуналтирилган капитал маблаглар самарадорлигининг эконометрик тадк;икоти: И;тисод фан.ном. ...дисс. - Тошкент, 2001. - Б. 53.

9. Абдурахмонова Т. Узбекистонда ирригацияни ривожланиши. - Тошкент: Узбекистан, 1972. - Б. 24.

10. Нажимов Ф.Н. Ирригация-сувли дех;ончилик негизи. - Тошкент: УзССР давлат нашриёти, 1961. - Б. 26.

11. ФВДА, 1022-жамгарма, 2-руйхат, 184-йигма жилд, 242 - вара;.

12. Абдуллаев АН. Пахта яккахркимлиги: о;ибат ва сабо;лар (1917-1991 й.й.). - Тошкент: Исти;лол, 2006. - Б. 70.

13. Узбекистан колхоз ва совхозлари тарихи. (Очерклар). Биринчи китоб. Бош мухаррир: M.F. Вахрбов. - Тошкент: Узбекистан, 1969. - Б. 75.

14. АВДА, 608-жамгарма, 1-руйхат, 1632-йигма жилд, 2-вара;

15. Пославский В.В. Вода для большого поля: Воспоминания. - Ташкент: Фан, 1986. - С. 27.

16. Очерки истории Ферганской области в советский период. - Ташкент: Фан, 1980. - С. 103.

17. ФВДА, 1151-жамгарма, 1-руйхат, 29-йигма жилд, 10-вара;

18. Узбекистан Республикаси Президента Админстрацияси архиви Фаргона вилоят булими, 1-жамгарма, 233-руйхат, 15-йигма жилд, 17-вара;

19. АВДА, 608-жамгарма, 1-руйхат, 1632-йигма жилд, 5-вара;

20. Ferghana valley: the heart of Central Asia / edited by S. Frederick Starr. - USA: Armonk, 2011. - P. 151.

21. Рустамов А. Центральная Фергана. - Ташкент: Мехнат, 1995. - С. 14-15.

22. Mocello B. Water in Central Asia: A Prospect of Conflict or Cooperation? // Journal of Public and International Affairs. - New York, Volume 3, March 2008. - P. 158.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.