Научная статья на тему 'ЎҚУВЧИЛАРДА КИМЁВИЙ ТУШУНЧАЛАРНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ЗАМОНАВИЙ ИННОВАЦИОН УСУЛЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ МЕТОДИКАСИ'

ЎҚУВЧИЛАРДА КИМЁВИЙ ТУШУНЧАЛАРНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ЗАМОНАВИЙ ИННОВАЦИОН УСУЛЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ МЕТОДИКАСИ Текст научной статьи по специальности «Фундаментальная медицина»

CC BY
480
34
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Scientific progress
Ключевые слова
Метод / усул / инновация / интерактив / метод / компетенция / ўқитиш / дидактика / креативлик / аклий харакат / муаммоли таьлим / идрок / билиш / қўллаш.

Аннотация научной статьи по фундаментальной медицине, автор научной работы — Жахонгир Саидов, Интизор Яздон Қизи Турсунқулова

Ушбу мақолада асосан кимё фанини назариясини ўқитишда ўқувчиларни замонавий иновацион ғояларни шакллантиришда ўқитувчининг ноаннавий дарс ўтиш методология асослари келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎҚУВЧИЛАРДА КИМЁВИЙ ТУШУНЧАЛАРНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ЗАМОНАВИЙ ИННОВАЦИОН УСУЛЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ МЕТОДИКАСИ»

УКУВЧИЛАРДА КИМЁВИЙ ТУШУНЧАЛАРНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ЗАМОНАВИЙ ИННОВАЦИОН УСУЛЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ

МЕТОДИКАСИ

Жахонгир Саидов Интизор Яздон кизи Турсункулова

Самарканд вилояти, Ургут тумани, Тошкент шахарю Яшнобод тумани, ИП №148 - мактаб кимё укитувчиси ООО SERENE HEALTHCARE

Лабораторияси ходими

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада асосан кимё фанини назариясини укитишда укувчиларни замонавий иновацион гояларни шакллантиришда укитувчининг ноаннавий дарс утиш методология асослари келтирилган.

Калит сузлар: Метод, усул, инновация, интерактив, метод, компетенция, укитиш, дидактика, креативлик, аклий харакат, муаммоли таьлим, идрок, билиш, куллаш.

Бугунги кунда янги Узбекистон Республикасини ривожланиш боскичига утиш даврида мамлакатимизда босиб утган тараккиёт йулининг чукур тахлили, жахон бозори конункуренсаси кескин узгариб ракобат тобора кучайиб бораётгани давлатимизни янада баркорар ва жадал суратлар билан ривожлантириш учун мутлако янгича ёндашиш хамда тамоилларни ишлаб чикиш ва руёбга чикаришни такоза этмокда. Мустакил Узбекистоннинг келажаги булган ёш авлодни тарбиялаш, нихоятда катта диккат-эътиборни талаб киладиган ички зиддиятли жараёндир. Шундай экан, укитувчи укувчи ёки талабанинг шаклланиш жараёнини зур хавас ва синчковлик билан кузатиши лозим. У педагогик жараёнларни бошкарар экан, педагогик билим ва махорат эгаси булиши лозим. Шундагина укитувчи педагогик ходисаларнинг мохиятини ва хар кандай дидактик жараёнда укитувчини педагогик махоратини куллаш куникмаларни хосил килиш мухим ахамиятга эга. Инновацияларгина укувчиларни таълим жараёнига кизиктиради, унинг шахсий кизикишларини ички эхтиёжга айлантиради. Албатта инновацияни хосил килиш ва унга укувчи кизикишини кам ёки куп булиши укитувчининг махоратига боглик[1]. Бугунги кунда укувчиларда замонавий иновацион гояларни шакллантиришда укитувчини ноаннавий дарс утиш усуллари билан амалга оширилади. Кайсики ноанъанавий таълимда - талабаларни уз касбига кизиктирувчи, билим доираларини кенгайтирувчи, уларда хозиржавоблик хусусиятларини тарбияловчи, фаоллаштирувчи ва уларнинг мустакил фикрлаш кобилиятини ривожлантирувчи каби дидактик функцияларни бажаради. Тажрибаларда таъкидланганидек, агар машгулот одатдаги - факат тинглаб

утиришга асосланган усулда утказилганда, талабалар ахборотнинг купи билан 20 фоизини узлаштирган булса, илгор педагогик усуллардан фойдаланилганда эса, бу курсаткич 80-90 фоизгача ошганлиги тасдикланган.

Ноанъанавий таълимнинг самарадорлиги яна шундан иборатки, унинг катнашчилари яхлит тизимли билимга эга булади ва мустакил - ижодий фикрлаш кобилиятлари ривожланиши негизида булажак касбий фаолиятга оид бошлангич куникмалар шакллантирилиб, укув-тарбиявий жараённи амалиёт билан бевосита боглаб олиб боришни таъминлайди. Шунинг учун кам у, ривожлантирувчи укитишнинг юкори самарали усулларидан бири булиб хисобланади.

Бугунги кунда асосан укувчиларга кимёвий тушунчаларни шакллантиришда кимёнинг асосий назарияларини ургатиш оркали амалга оширишда асосан куйдаги назариялар такдим этилади.

1.Атом тузулиш назарияси. 2.Эритма назарияси. З.Электиролитик диссоцияланиш назарияси. 4.Комплекс бирикмалар тузулиш назарияси. 5.Органик кимёнинг тузилиш назарияси мавзуларни ургатиш жараёнида укувчиларга моддаларни тузулиши ва унинг хоссалари хамда унда борадиган реакцияларини кимёвий конунятларига буйсиниши ва уларни саноатда куллаш оркали янги моддаларни синтезини амалга оширилишга асосланади.

Х,ар бир кимёвий назарияни урганишнинг, албатда узига хос хусусиятлари мавжуд, аммо купчилик методик жихатлари борки, бу жихатлари кимёвий назарияларини хаммаси учун хам тааллуклидир. Ушбу жараёнда кимё укитиш жихатлари ёрдамида кимёвий назарияларни тахлил килиш ва методик жихатдан кай тарзда ва кандай усулда хамда кайси технологияларда фойдаланиб ургатиш кераклигини узиёк умумий методик жараёнларни бири хисобланади. Купгина кимёга доир дарслик ва методик кулланмаларда хам, шунингдек улуг методист олимларимизни кимё укитиш тажрибалари асосида назарияларни кандай урганиш кераклиги масаласига икки хил методик карашлари тадбик этилмокда.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ

Киме фанини укитишда, улуг кимёгар олимларимиз: М.В.Ломоносовларни кимёни назарияларини яратишлари ва бу назарияларни методист олимларимиз яьни кимё укитиш методикасини фан сифатида шаклланишида россиялик методист олимлардан В.Н.Верховский, П.П.Лебедева, Л.М.Сморгонский, Я.Л.Голдфарб, Ю.Б.Ходаков, С.Г.Шаповаленко, Л.А.Цветкова, И.Н.Черткова, В.С.Полосина, В.П.Гаркунова, Н.Е.Кузнецова, Д.М.Кирюшкина, Г.И.Шелинский, М.С.Пак, О.С.Габриелян ва бошкалар уз хиссаларини кушганликларини асосланиши ва улар тоионидан яратилган методлар ва илк укув-методик материаллар комплекслари, укув дарсликлари, машк дафтарлари ва укитиш жараёнида куллашга мулжалланган бошка дидактик манбалар тайёрланган [2].

Педагогик технологиялардан таълим сифатини ошириш жараёнида

фойдаланишнинг назарий ва амалий асосларини урганиш, таълим жараёнида инновацион методлардан фойдаланиш, дарсларда гурухли ва индивидуал усулларни куллаш борасида республикамиз олимларидан Х,.Т.Омонов ва уни мактаби томонида анорганик ва органик кимёни методик жихатдан укитиш методикаари буйича анча илмий тадикотлар утказишиб узларини илмий назарияларини яратишган.Бу назариялар бугунги кунда кимё укитиш методикасини фанида уз аксини топмокда. Айникса кимё таьлимини укитишда таьлим ва педагогик технологияарни тадбик килиш жараёнлари жадал суратлар билан ривожланмокда. Кимё фанини ва унинг булимларини укитишда дидактик материалларни ишлаб чикиш ва куллаш хакида, кимё таълимини самарали ташкил килиш ва бошкариш усуллари, кимё фанини укитишда алгоритмлар ва дастурлардан фойдаланиш, кимё таълимини ташкиллаштириш шакллари, кимё укитиш методикаси фанининг бошка фанлар билан богликлиги, кимё дарсларида инновацион методлардан фойдаланишнинг назарий асосларини урганиш буйича чет эл олимларидан Э.Г.Полупаненко, В.А.Кузурман, И.В.Задорожний, Э.Е.Минченков, М.С.Пак, Д.К.Бондаренко, С.С.Космодемянская, С.И.Гилманшина кабиларнинг ишлари диккатга сазовордир [2;3-4].

Рус мактабларида кимё укув курсининг шаклланишида Г.М.Черноблская ва Н.Е.Кузнецованинг хизматлари бекиёсдир. [5].

Кимё фани унинг булимларини укитиш методикасининг Узбекистонда урганилиш жараёнини тахлил килар эканмиз, сунгги йилларда профессор Х,.Т.Омонов кимё фанини укитиш методикаси сохасини ривожланишига улкан хисса кушди. Колаверса, у яратган методик мактаб, кимё фанини укитишни такомиллаштириш буйича катор илмий тадкикотларни олиб борганлар.Шу билан биргаликда кимёни назарий асосларини яратган олимлари профессор Х,.Рахимов, З.Садносирова, Обид Содиков, Собир Юунусов, Х,.Рустамов, Х,.Усмонов, М.Аскаровларни яратган биринчи узбек тилидаги дарслик ва укув кулланмалари ва уларни ургатиш методлари кимё фанини укитишни назарий асосларини ривожланишига ва уни амалиётга тадбик этилишига асос булганлигини асослаш оркали укувчиларда мустакил ва эркин фикрлаш кобилятларини шакллантишга олиб келган. Укув жараёнида таълим олувчилар ва педагоглар уртасида узига хос муносабатлар ургатилиб бу жараён икки томоннинг биргаликдаги фаолияти натижасида боради. Шунинг учун хам таълим жараёни икки томонлама характерга эга дейилади. Педагоглар ва талабаларнинг фаоллик даражаси таълим жараёнининг самарасини белгилайди. Албатта бу жараёнда педагог йуналтирувчи сифатида майдонга чикади. Педагог аник максадни кузлаб режа ва дастур асосида билим, куникма ва малакаларни шакллантиради. Талабалар эса уларни фаол узлаштириб олишлари керак. Таълим жараёнида педагог ургатиш, билим, малака, куникма хосил килиш вазифасини бажарса, талабалар узлаштириш жараёнини уз

бошидан кечирадилар. Бу мураккаб психалогик жараён булиб, сезги, идрок, тасаввур, тафаккур кабилар иштирокида боради. Укиш талабаларнинг узлаштириш, билиш, кобилиятлари, фикрлаш операциялари ва харакатларини хосил килиш жараёнидир. Бу пассив томошабинлик жараёни эмас, балки талабага номаълум булган хакикатларни очиб берадиган фаол, ижодий фаолият жараёнидир. Бугунги навотир укитувчилармиз кимё укитиш жараёнида фани укитида шу фаннинг педагогик асосларини билишлар ва уни кай вактларда куллаш кераклигини назарий асосларини илмий жихатдан тулик билишлари зарур.Ушбу келтирилган графикдан куриниб турибтики, хар кандай жараёнда талабаларда кимёвий билимларни шакиллантиришда асосан таьлим тарбия максадлари, методлари, шакллари, воситалари ва натижарига асосланиши аникланган.

МЕТОДОЛОГИЯ

Мустакил Узбекистоннинг келажаги булган ёш авлодни тарбиялаш, нихоятда катта диккат-эътиборни талаб киладиган ички зиддиятли жараёндир. Шундай экан, укитувчи укувчи ёки талабанинг шаклланиш жараёнини зур хавас ва синчковлик билан кузатиши лозим. У педагогик жараёнларни бошкарар экан, педагогик билим ва махорат эгаси булиши лозим.

Шундагина укитувчи педагогик ходисаларнинг мохиятини ва хар кандай дидактик жараёнда укитувчини педагогик махоратини куллаш куникмаларни хосил килиш мухим ахамиятга эга. Инновацияларгина укувчиларни таълим жараёнига кизиктиради, унинг шахсий кизикишларини ички эхтиёжга айлантиради. Албатта инновацияни хосил килиш ва унга укувчи кизикишини кам ёки куп булиши укитувчининг махоратига боглик.[1] Таълим турли боскичларда амалга ошади. Биринчи босцич-укув материалларини идрок килишдан иборат. Бунда талаба таълимнинг мазмуни билан танишиб, узининг билиш вазифалари нималардан иборат эканини тушуниб олади. Бунда сезги, идрок, тасаввур каби жараёнлар фаол иштирок этади. Иккинчи босцич-улар укув материалларини тушуниб оладилар, унинг мохиятини англайдилар ва умумлаштирадилар. Натижада уларда янги билимлар пайдо булади. Бунинг учун улар анализ, синтез, таккослаш, хулоса чикаришдан фойдаланадилар. Учинчи босцич-янги билимлар, машклар, мустакил ишлар, укитувчининг кушимча изохлари оркали мустахкамланади. Туртинчи босцичда-улар узлаштириб олган билимларини имкониятга караб амалиётга тадбик киладилар.

Юкорида келтирилган олимлар ва улар томонидан олиб борилган тадкикотларни тахлил килар эканмиз, уларда кимё фанини укитиш шакллари, кимё дарсларида куллаш мумкин булган усуллар ва уларнинг ахамияти изохланганлигини, укувчилар билимини бахолаш буйича катор кимматли фикрлар берилганлигини куришимиз мумкин булади. Лекин кимё фанини укитиш

борасида катор кам тадкик этилган, ушбу йуналишлар борлигини хам таъкидлаш. Бугунги кунда замонавий укитувчини шакиллантиришимизда асосан узиниг маьлум конуниятлари мавжуддир. Кетирилган тадкикот манбаларга асосан навотир укитувчида замонавий дарсларни ташкил этиш оркали кимёвий билимларни шакиллантирда асосан уз устида тинмай ишлаши фан янгиликларини укув жараёнига тадбик этиш оркали шакиллантиришга асосланилади.бунда укитувчи асосан дарс утиш усулига ва танлаган методига ёндашади. Бунда асосан ананавий усулларда бериб булмаган билимларни ноаннавий усулда, укувчиларни эркин уз фикир ва мулохозаси асосида фикр юритиши асосида укувчиларда кимёвий тушунчалар шакиллантиришга йуналтирилади.

Ноанъанавий таълим технологиянинг мухим белгиси-максад хосил килиш жараёнидир. Анъанавий педагогикада "педагогик максад" масаласига назариячилар хам, амалиётчилар хам кам эътибор беради, максад-методик адабиётларда хам ноаник ифодаланиб, унга эришиш даражаси хам субъектив бахоланади.

Ноанъанавий таълим технологияда -педагогик максадни аникдаш асосий муаммо булиб, максадни диагностик ифодалаш, билим узлаштириш сифатини объектив бахолаш назарда тутилади. Нихоят таълим-тарбия жараёнлари тузилиши ва мазмуни жихатидан яхлитлиги- таълим технологияни ишлаб чикиш ва амалга оширишнинг мухим принципи хисобланади. Яхлитлик принципи, шунингдек, таълимнинг хар тури буйича булажак педагогик тизимнинг лойихасини ишлаб чикаётганда педагогик тизимнинг барча элементлари (чорак, семестр, укув йили давомида хам, шунингдек бутун таълим давомида хам) узаро таъсирда булишига эришиш зарур.

Демак, ноанъанавий таълим технология - муайян муддатга мулжалланган, таълим жараёни марказида талаба шахси булиб, укитишнинг замонавий шакли, фаол укитиш методлари ва замонавий дидактик воситаларнинг мажмуини таълим - тарбия ишидан кузланган максад ва кафолатланган натижага эришишга йуналтиришдир.

Бизнинг талкинимизда касб таълимининг замоанавий ташкилий шаклларида, таълимни ташкил этиш, дарс ва унга куйиладиган асосий талаблар, жуфтлик ва кичик гурухларга булинган холда дарсларни ташкил этиш, касб таълимининг замонавий ташкилий шакллари хамда ноанъанавий таълим технологияси анъанавий таълим технологиясидан фарк килиб, талабаларнинг билиш имкониятларини ривожланишига шароит яратади, мустакил ишлашларига алохида эътибор берилади, билиш фаолиятлари изланувчан ва ижодий характерга эга булади. Дарс тузилмаси узгарувчан булади ва анъанавий педагогикада методик ишланмалар укитувчи дарс утиши учун тузилса, ноанъанавий таълим эса -укувчини укув-билиш фаолиятининг шакллари ва мазмунини тасвирлайдиган

таълим жараёни лойихасини ишлаб чикишни такидлаш зарурдир.

Бугунги кунда кимё фанидан укувчилар билимидаги бушликларни аниклаш ва бартараф этишнинг замонавий, самарали усуллари кам урганилган. Дарснинг энг асосий кисмлари хисобланган утилган ва янги мавзуни мустахкамлаш жараёнида бир топширик доирасида хам кимёвий конуниятни билиш, формуладан фойдаланиш, реакцияларни куллаш, ижодий кобилиятни ишга солишга ва ривожлантиришга имкон берадиган "Интер актив методларни куллаш оркали укувчиларга кимёвий тушунчалар шаклантиришга йуналтирилмокда. Дарсда мавзуни тушунтириш учун фойдаланиладиган кургазмаларнинг ва укувчилар учун тузилган топширикларнинг чизмали, жадвалли, расмли куринишларини ишлаб чикиш лозим [4;5-8].Методист укитувчи дарс утишда узи танлаган метод

W TT W W W W

асосида утади. Дарс утишдан олдин укитувчи уз устида ишлаш куникмасини вужудга келтириб, дарсни бутун утказиш режасини тузши ва унда дарснинг технологик харитасини ишлаб чикиши зарурдир. Бунда асосан дарсни кандай метода утишлиги,кандай воситалардан фойдаланишлиги, кандай кургазмали куроллардан ва жихозлардан фойдаланиши, назарий кисмларни кайси жараёнларда такдим этишлиги, назарияни тажриба асосида исботлаши учун демонстирация тажрибаларини курсатишни режалаштириши ва дарс жараёда укувчилар олган билимларини назоратдан утказишлари учун тест ва мустакил таьлим топшириклари мужассам булишлиги ва уни утказиш вактлари аник технологик харитада курсатиб утилиши керак.

Дарсни асосий технологик харитасида укувчиларга мавзуни назарий кисмини аник даллиллар ва тажрибалар асосида шакллантириши зарурдир.

Бунда методист кимё укитувчиси укувчиларга кимёнинг асосий тушунчалар ва конунлар буйича билимлар беришда асосан уларга кимё курсида барча моддалар ва бу моддаларни ташкил этувчи кимёвий элеминтлар бир- бири билан чамбарчас боглик эканлигини,уларни бир-бирига айланиши узаро богликлигини табиатда буладиган узгаришлари оркали тушунрилади.Манашу узгаришларда хосил булаётган хар кандай янги моддалар табиатда материяни бир куриниш булишлигини тушунтириш оркали укувчиларда материяни хар хил куринишларини шакллантиришга йуналтирадилар.Укитувчи манашу

материаллар оркали укувчиларда матириалистик дунё карашни шакиллантиришга олиб келади.Укитувчи кимё дарсларида табиатдаги моддаларни намуналарини демонстирацион усулдан фойдаланиб курсатиш оркали уувчиларда барча моддаларнинг узлуксиз харакатда булиши билан,моддаларда содир буладиган узгаришларнинг физик.кимёвий, биологик ва бошка формалариана шу харакатнинг характерига боглик эканлиги билан таништирадилар.

Бунда уктувчи куйдаги тажрибаларни курсатиш оркали материяни харакатида янги моддаларни материяда хосил булишлигини исботлашади.

Кургазмали тажриба:

1. Спирт лампасида спиртни ёнишини курсатиш оркали кузга куринмайдиган жараён содир булишлиги ва натижадасув моликулалари ва карбонат ангидигиди хосил булишлигини айтиб,доскага реакция тенгламасини ёзиб курсатиш оркали исботлайди.Бунда укувчиларда хар кандай органик модда ёнганда сув ва карбонат ангидириди хосил килишлигига ишонадилар. Бунда спирт ёниш натижасида бошка моддага айланиш куникмаси швклланади,яьни спир спирт ёниши натижасида табиатда,уни урнига янги иккита модда хосил булишлигини сезги органлари билан иникос этишадилар.

2.Стаканга аммиак эритмасидан солиб киздириш жараёни курсатсак,маьлум вакт утгандан сунг,стаканда суюклик колмаганлигини бунда модда газ холда учуб кетганлигини куришади.

3.Стакандаги кислотага рух металини тасирида маьлум вакт утиши билан метални йук булишлигини куришлари,бир модда маьлум вакт утши билан янги модда хосил килиш куникмалари шаклланади..

З.Стаканга ишкор эритмасидан солиб,уни устига фенофталин эритмасидан куйамиз ва унда кизил ранг пайдо булишлиги ва уни устига кислота эритмасидан томизганимизда эритмани ранги йук булиб кетишлиги, эритмада янги туз хосил булишлиги.

5.Кумуш нитрат эритмасига ош тузини эритмасидан тасир эьтирилганда ок чукма кумуш хлорид эритмасини хосил булишлиги,янги модда кумуш хлорид хосил булганлигини реакция тенгламаларини келтириш оркали асосланилади.

6.Форфор чашкага натрий карбонат тузидан солиб. уни устига аста сикинлик билан хлорид кислотани эритмасидан томизганимиза газ хосил булишлиги ва тузни хаммаси эриб кетишлиги эритмада натрий хлорид хосил булишлиги.Бунда укувчиларда газ хосил булишлигини куришлари янги модда хосил булаётганлигига ишонч хосил килиш куникмалари вужудга келади.

7.Стакандаги мис сульфат эритмасига аммиак таьсир эьтирилса янги комплекис бирикма хосил булишлигини эритмани рангини узгаришни кузатиш оркали аниклаш мумкин.Ушбу тажрибаларни курсатиш оркали укувчиларда материяни бир турдан бошка турларга утишлигини куришлари оркали оламни тузилиши хакидаги тасовурларга эга булишадилар. Укувчилар кимё курсида моддаларнинг таркиби ва кимёвий хоссаларини тушуниб оладилар,хилма -хил материаллар заррачалар билан -электирон, протон ва нейтиронлардан тортиб, юкори молекуляр массага эга булган органик бирикмалари билан танишадилар: бунда асосан туйинган ва туйинмаган углеводородлар, кислород тутувчи органик бирикмалар-спиртлар, альдегидлар, кетонлар, карбон кислоталар, оддий ва мураккаб эфирлар ва нефт зарачалари билан танишадилар. Кимёвий элеминтларнинг атомлари уз таркибларининг мураккаблиги хар хил даражада

булишлиги билан фарк киладиган заррача эканлигини билиб оладила;органик моддаларнинг энг мураккаблари хам уша кимёвий элементлардан ташкил топганлиги хакидаги тассовурларга эга булишади. Атрофимиздаги бутун табиат уша кимёвий элементлардан таркиб топганлигини аниклаб оладилар. Укувчилар кимё курсини купгини мавзуларида асосан эритмаларда борадиган реакцияларда, яьни кимёвий реакция турларида,анорганик бирикмаларда,электролитик диссосацияланиш назариясида, оксидланиш -кайтарилиш реакцияларда,тузлар гидролизида, амфотер эритмаларда ва комплекс бирикмаларни хосил булишида борадиган кимёвий реакцияларини узгаришида кузатишлари мумкин.

Шундан, сунг методист укитувчи материяни илмий асосда куйдагича умумий хулосалар чикарадилар:

1.Табиатдаги модда ва ходисаларнинг узаро боглик эканлиги;

2.Табиатнинг узлуксиз суратда узгариши ва тараккий этиши;

3.Микдорий узгаришларининг сифат узгаришларига утиши;

4Дарама-каршиликлар бирлиги ва кураши тугрисидаги назарияларни

укувчиларга очиб беради. Укувчилар кимёнинг асосий конунлари,назарияларини урганишлари оркали кимёвий элементларни хосил булиш жараёниларини ва уларни хоссаларини урганиш оркали,даврий конун ва системасини атом тузулиш нуктаи назариядан урганиш оркали материя доимо харакатда булиб узгарибтуради, ривожланади ва бу абадий ревожланиш органик оламдагина эмас, балки анорганик оламда хам содир булади деган умумий хулосага келадилар.

ТАХЛИЛ ВА НАТИЖАЛАР

Новатор укитувчи хар кандай назария ёки тажрибаларни тушунтиршда асосан хар кандай кимёвий реакциялар асосан эритмаларда боришлигини асослаш оркали кимёвий жараёнларни ургатишни назарий асосларини билишлари керак.

Х,ар бир кимёвий назарияни урганишнинг, албатта узига хос хусусиятлари мавжуд, аммо купчилик методик жихатлари борки, бу жихатлари кимёвий назарияларини хаммаси учун хам тааллуклидир. Ушбу жараёнда кимё укитиш жихатлари ёрдамида кимёвий назарияларни тахлил килиш ва методик жихатдан кай тарзда ва кандай усулда хамда кайси технологияларда фойдаланиб ургатиш кераклигини узиёк умумий методик жараёнларни бири хисобланади. Купгина кимёга доир дарслик ва методик кулланмаларда хам, шунингдек улуг методист олимларимизни кимё укитиш тажрибалари, назарияларни кандай урганиш кераклиги масаласига икки хил методик карашлари тадбик этилмокда.

Бугунги кунда энг куп кулланиладиган назария бу эритмалар булиб, бунда асосан хамма кимёвий реакциялар асосан эритмаларда борганлиги сабабли эритмада борадиган конуниятларни хаммасини ургатишга асосланади.

Ушбу мавзуни сув мавзусидан бошланади, бунда асосан укувчиларга куйидаги кимёвий тушунчаларни беришга асосланади: Эритма нима у кандай

хосил булади, компонентлар эритмани турлари (туйинган, туйинмаган ва ута туйинган), Эрувчанлик, эритувчи, эритма, эритмани концентрацияларини ифодалаш усуллари (процент, нормал, моляр ва молял хамда модда титри), моддаларни эритмадан ажратиб олиш, филтрлаш усуллари хамда диффузияланиш жараёнларини тушунтирш оркали амалга оширилади.

Методист укитувчи модда эритувчида асосан сувда эриганда кандай жараён содир булишлигини назарий асосларини ва бошка канака реакциялар содир булишлиги хакида кимёвий тушунчалар беришлари керак.

Бизга маълумки хар кандай анорганик модда масалан, металл, оксид, кислота ёки туз эритувчида эриганда эриш жараёни содир булади, аммо туз олдин эрийди, сунгра гидролизланади, ионларга парчаланади ва диссоцияланади. Шунга асосланиб мактаб кимё курсида эритмалар назариясини укитиш уч боскичда амалга оширилади.

1. Эритмалар билан дастлабки танишиш.

2. Эритмалар назариясини атом молекуляр назарияси асосида чукурлаштириш.

3. Эритмалар назариясини электиролитик диссоцияланиш назарияси асосида янада кенгайтириш.

Ушбу назарияни ургатишда эритувчи сувнинг умумий хоссаларини ва унинг куринишлари физик ва кимёвий хоссаларини укувчиларга аник мисоллар асосида содда методлар ва тажрибалар ёрдамида кимёвий тушунчалар бериш оркали шакллантирилади. Бунда методист укитувчи табиатдаги хамма сувларни яьни табиий сув, булок суви, ичимлик суви, дистилланган сув, кор суви ва кимёвий реакциялар асосида хосил буладиган сувларни таништириш ва уларни хаммасида Н ва ОН ионлари булишлигини, манашу ионлар эриш механизмларини хосил килишлиги хакида кимёвий билимларни тулик беришлари зарур.

Укитувчи эриш жараёнини укувчиларга демонстрацион усулда кургазмали метод асосида бир нечта кимёвий стакан олиб унга бир хил хажмда сув солиб, унинг устига хар хил моддалардан солиб эриши ёки эримаслигини курсатиш оркали амалга оширади. Масалан: кум, тупрок, натрий хлорид, марганцофка, тош, шакар, канд, мис сульфат тузларини эручанлигини курсатиш мумкин. Бунда айрим моддалар эрийди, айримлари эримаслигини ва колганлари идиш буйлаб таркалишларини курадилар ва шу асосида эрувчанлик ва диффузияланиш механизмлари буйича ва укувчиларда эритма, эритувчи ва эриган модда хакида кимёвий тушунчалар вужудга келади. Ушбу назарияни янада ривожлантириш максадида эриш механизмини тушунтиришда укувчиларга эрувчанлик купайтмасини ургатиш керак. Бу жараённи янада ривожлантириш максадида назарияни тажрибалар асосида курсатиш оркали эрувчанлик жадвали билан солиштириш оркали кимёвий тушунчаларни вужудга келтирилади ва уни тажриба

асосида асосланади. Бунга методист укитувчига куйидаги тажрибаларни курсатишни таклиф этилади. Масалан, бир нечта кимёвий стакан олиб куйидаги моддаларни соламиз: Натрий металида кимёвий реакция содир булади, калий силитра, аммоний нитрат, натрий гидроксид, магний сульфат, кумуш хлорид, аммиак, охак, шиша синиклари, мис оксиди, темир оксиди, барий сульфат таъсир эттирамиз ва эрувчанлик жадвалини олиб улардан кайсилари эриганлигини, кайсилари эримаганликларини солиштириш оркали тузларни эриш механизмларини курсатамиз.

Укувчилар тажрибада курган натижалари асосида мустакил фикрлаб умумий хулосалар чикаради. Укитувчи ушбу жараёни янада ривожлантириш максадида эритмани буглатиш оркали эриган моддани кайтадан олиш усулларини ва кайта кристаллаш усулларини тажрибада курсатиш оркали эриш ва ута туйинган эритмалар ва кайта кристаллаш усуллари буйича билимларга эга буладилар. Бу тажрибани куйидагича амалга оширишни тавсия этамиз: Форфор чашка олиб уни устига натрий сульфат эритмасидан солиб, уни киздирамиз ва ундаги сувни буглатиш оркали эриган тузни ажратиб оламиз ва тарозида тортиб олиб канча туз олинганлигини хисоблаб топамиз. Шудан сунг, укувчиларга эритмадан чукмани ажратиб олиш жараёни тажриба оркали курсатиш, иккита бир бирида эримайдиган компонентларни ажратиш усуллари хакида тасавурлар хосил килишга олиб келади. Масалан: барий хлорид эритмасига калий хромат таьсир эттирилса сарик рангли чукма хосил булади, мана шу чукмани эритмадан ажратиш талаб этилса, уни фильтрлаш оркали бир-биридан ажратиб олинади. Бунда фильтратда барий хромат сарик рангли чукмаси булади, фильтрдан утган эритма эса сув билан натрий хлорид булади. Ушбу тажрибадан укувчини узи бажариши оркали унда янги куникма, яьни фильтрлаш, чукма, эритма ва кимёвий тажрибаларни утказиш куникмалари шаклланади. Методист укитувчи эритмалар назариясини янада кенгайтириш максадида каттик ва суюк моддаларни эритувчиларда эриши каби газ моддалар эритувчиларда кандай эришлиги хакида тухталиб, уни эриш механизми хакида маълумот бериб, назарий асосларини тушунтиради. Ушбу назарияни мустахкамлашда укитувчи демонстирацион тажриба тайёрлаши керак, бунинг учун олдин газ олиш жихози оркали СО олиш зарур ва уни стакандаги сувга таъсир эттирилса, пуфакчалар хосил булади, шу пуфакчадаги газлар эритувчи сувда эриганлигини текшириш усулини укувчиларга айтиб, унга барий хлоридни эритмасидан томизамиз натижада ок рангли сутсимон чукма хосил булишлигини укувчилар курадилар ва газ моддалар хам эритувчи сув мухитида эриши мумкин эканлигига ишонч хосил килишади. Методист укитувчи кимёвий реакциялар натижасида хосил булаётган чукмаларни комплекс холатга утказиш оркали эрувчанлигини оширишлиги хакида билимларини ривожлантириб, уларга куйидаги мисолларни келтириш мумкин. Кумуш нитрат

эритмасига натрий хлорид таъсир этирилса, сувда эримайдиган ок ранги чукма хосил булишлигини куришимиз мумкинлиги хакида маьлумот беради. Шу чукмага аммиак эритмасидан таъсир эттирсак ок чукма эриб кетишлиги аникланади. Бунда ок чукмани эриши механизмини комплекс бирикма шаклига утганлиги билан изохлашимиз мумкин. Хрзирги кунда таълим жараёнида интерфаол методлар, инновацион технологиялар, педагогик ва ахборот технологияларини укув жараёнида куллашга булган эътибор кундан-кунга кучайиб бормокда, бундай булишининг сабабларидан бири, шу вактгача анъанавий таълимда укувчи-талабаларни факат тайёр билимларни эгаллашга ургатилган булса, замонавий технологиялар уларни эгаллаётган билимларини узлари кидириб топишларига, мустакил урганиб, тахлил килишларига, хатто хулосаларни хам узлари келтириб чикаришларига ургатади. Укитувчи бу жараёнда шахсни ривожланиши, шаклланиши, билим олиши ва тарбияланишига шароит яратади ва шу билан бир каторда бошкарувчилик, йуналтирувчилик функциясини бажаради. Таълим жараёнида укувчи-талаба асосий фигурага айланади.

Шунинг учун олий укув юртлари ва факультетларида малакали касб эгаларини тайёрлашда замонавий укитиш методлари-интерфаол методлар, инновацион технологияларнинг урни ва роли бенихоя каттадир. Педагогик технология ва педагог махоратига оид билим, тажриба ва интерактив методлар укувчи-талабаларни билимли, етук малакага эга булишларини таъминлайди.

Инновацион технологиялар педагогик жараён хамда укитувчи ва талаба фаолиятига янгилик, узгаришлар киритиш булиб, уни амалга оширишда асосан интерфаол методлардан тулик фойдаланилади. Интерфаол методлар - бу жамоа булиб фикрлаш деб юритилади, яъни у педагогик таъсир этиш усуллари булиб, таълим мазмунининг таркибий кисми хисобланади. Бу методларнинг узига хослиги шундаки, улар факат педагог ва укувчи-талабаларнинг биргаликда фаолият курсатиши оркали амалга оширилади.

Кимё фан укитувчиларида инновацион гояларнинг шакиллантиришда педагог креативлик тушунчалари касбий фаолиятида вужудга келиши керак:

1.Касбий фаолиятига ижодий ёндашув. 2.Янги-янги гояларни яратишда фаолик курсатиш. З-Илгор педагогик ютуглар ва тажрибаларни мустакил урганиш. 4-Х,амкасблар билан педагогик ютуклар хусусида фикр алмашини куникмаларини шакиллантириш.

Одатда педагогларнинг креативлик кобилиятига эга булишлари педагогик муаммоларни хал килишга интилиш, илмий-тадкикот ишлари ёки илмий лойихаларни амалга ошириш ва узаро ижодий хамкорликка эришишлари оркали таъминланади.

negaror y3-y3ugaH u^ogKop ôynuô KonMafigu. YHuHr u^ogKopnuK KoôunuaTu MatnyM BaKT unuga ronun yKuS-ypraHum, y3 ycTuga umnarn op^anu maKnnaHTupunagu Ba y acTa-ceKHH TaKoMunnamuô, puBo^naHuô ôopagu. X,ap KaHgafi MyTaxaccucga ôynraHu Kaôu ôyna^aK negarornapHuHr KpearnBnuK KpSunuaTura эгa ôynumnapu ynyH TanaôanuK fiunnapuga nofigeBop Kyfiunagu Ba Kacôufi ^aonuarau TamKun этнmga ronun puBo^naHTupuô ôopunagu. EyHga negarorHuHr y3HHH y3u u^ogufi ^aonuaTra fiyHanTupumu Ba ôy ^aonuarau caMapanu TamKun этa onumu My^HM axaMuaTra эгa. negaror u^ogufi ^aonuarau TamKun этнmga MyaMMonu MacananapHu enum, MyaMMonu Ba3uaTnapHu Taxnun Kunum, myHuHrgeK, negaroruK xapaKTepgaru u^og MaxcynoTnapuHu aparnmra anoxuga эtтн6op Kaparnmu 3apyp.

MyaMMonu Macana Ba Ba3uaTnapHu xan Kunap экaн, negarorHuHr Macana enuMuHu Tonumra u^ogufi ëHgamumu yHga xuccufi-upogaBufi cu^araapHuHr puBo^naHumura ëpgaM ôepagu. negaror y3 ongura MyaMMonu MacananapHu Kyfium op^anu MaB^yg ôunuMnapu Ba xaëTufi Ta^puôanapura 3ug ôynraH ganunnap ôunaH TyKHam Kenagu. EyHuHr Hara^acuga y3 ycTuga umnam, MycTaKun yKuô ypraHumra HucôaTaH эxтнё®; ce3agu.

AfiHuKca, ôyryHru KyHga TatnuMga 3aMoHaBufi ннoвaцнoн TexHonoruanapHu KynnaHunumu TatnuM caMapogopnuruHu omupura onuô KenMoKga ,ôyHga yKyBHunapra Tafiëp ôunuMnapHu ôepMacgaH ynapra ^a^aT MaHÔanapHu KenTupu6,MyaMMonap TaKguM этнm opKanu,MyaMMonapHu enuMnapuHu

TonumnapuHu Tanaô Kunum op^anu ysyBnunapga aHru KuMëBufi TymyHnanapHu By^ygra Kenumra fiyHanrapaMro.EyHu afiHuKca MyaMMonu TatnuM MeTognap Ba "Kefic-cTagu" TexHonoruacuHuHr ypHu KaTTagup. EyHga, эca MyaMMonu Ba3uaTnapHu aparam Ba ynapHu xan Kunumra goup yKyB TonmupuKnapuHu umnaô nuKumga gapxaKuKaT, Kefic-cTagu yKyBnunapHu xap KaHgafi Ma3MyHra эгa Ba3uaTHu ypraHum Ba Taxnun Kunumra ypraTagu. YHuHr Heru3uga MyafiaH MyaMMonu Ba3uaTHu xan Kunum ^apaëHuHuHr yMyMufi MoxuaTuHu aKc этrapyвнн эneмeнтnap ëTagu.

Eynap Kyfiugarunapgup: TatnuM maKnnapu, TatnuM MeTognapu, TatnuM BocuTanapu, TatnuM ^apaëHuHu ôomKapum ycyn Ba BocuTanapu, MyaMMoHu xan Kunum w3acngaH onuô ôopnnaëTraH nnMufi uanaHumHuHr ycyn Ba BocuTanapu, axôopoTnapHu Tynnam, ynapHu ypraHum ycyn Ba BocuTanapu, unMufi TaxnunHuHr ycyn Ba BocuTanapu, yKuryBHu Ba Tanaôa (Tanaôa) ypTacugaru TatnuMufi anoKaHuHr ycyn Ba BocuTanapu, yKyB Haru^anapu. EyHuHr HaTu^acuga Tanaôanap ypTacuga Kyfigaru KyHuKManap maKunnaHum 3apyp:

1.Taxnun KyHuKManapu Ba TaHKugufi Ta^aKypHu peBo^naHTupum.

2.Ha3apua Ba aManuëT SupnuruHu TatMuHnam.

3.MyaMMo W3acugaH Typnu Kapamnap fioHgamyBnapHu HaMofium Kunum.

4.^apopnap Kaôyn Kunum Ba yHuHr oKuôaTnapura goup Mynoxa3anapHu TaKguM этнm.

5.Ноаникликлар мавжуд булган шароитда мукобил вариантларни бахолаш куникмаларини шакллантириш. Кимё дарсларида куйидаги

таьлим технологияларидан фойдаланган холда муммоларни ёчимларини топиш усулларига ФСУМ методи оркали такдим этамиз. Ушбу тажрибани Жиззах шахридаги 22-сонли гимназияда муммоли таьлим технологияларни 9,10 ва 11-синфларда тажрибавий экисперименлар утказиш оркали педагогик эксперименлар утказилди.

Олинган билимларни хаётий вазиятларда куллаш билан боглик булган, назарияни амалиётга сингдириш компетенцияси уз аксини топган замонавий креатив куринишдаги топширикларни бажариш куникмасини ривожлантириш учун "ФСУМ матнли топшириклар" дан дарсларда фойдаланиб бориш лозим. Бундай топширикларни тузишда укувчининг ёши, кизикишлари ва дунёкараши инобатга олинса, укитилаётган мавзу кундалик хаётимизда учрайдиган бирор вокеа, ёки ходиса билан богланган холда тузилса максадга мувофик булади []. Айникса кичик ёшдаги 9-синф укувчиларига эртаклар, мультфилмлар ёки машхур кино кахрамонлари иштирокидаги топшириклар катта кизикиш уйготади.

" ФСУМ матнли топширик"дан намуна:

Кадим замонларда узок кишлоклардан бирида чол, унинг мехрибон, аклли ва мехнаткаш кизи Зумрад, унинг угай онаси ва угай опаси яшар эди. Угай онаси

имкон кадар Зумрадни кийнашга, унга имконсиз ва бажариб булмайдиган топшириклар беришга харакат киларди. Мана бугун хам угай она кизи Зумрадга куйидаги топширикларни берибди:

1- Топширик: Бизни ураб олган тогларда ок тош бор,манашу ок тошдан кандай килиб уйни окдайдиган охак олиш мумкин.Шу моддани олиш усулини урганасан ва уйни оппок килиб окдашни бйурди. Укувчилар ушбу топширик топишда гурухларга булини ишлашадилар ва натижани топиш учун дарслик,укув кулланмаларни укиб урганадилар,маьлум бир туггамга келишиб,уз ечимларини такдим этадилар.Такдим этишда ватман когозга жавобларини ёзиб,доскага илиб такдими этадилар.Ушбу жавобларни экспертлар куриб ва эшитиб уз фикирларини бериб,укувчиларни бохолайди.

Укувчилар топширик ечимини куйдагича такдим этишади:

1.Укувчилар укув материаллари асосида тошни узи нима эканлигини,таркиби нимадан иборатлигини ва кандай формулага эгалиги хакидаги маьлумотларини келтириб,ок тош кальций карбонатдан иборатлигини айтиб,формулаларини келтиради.

2.Укувчилар янада билимларини ревожлантириб.кальцийни кимёвий хоссасига мурожат килиб,уни бирикмалари киздирилганда,яьни термик парчаланганда кандай махсулот хосил булганлигини аниклашиб ,тош киздирилганда кальций оксидини хосил килишлигини аниклашади ва унда яна кушимча модда карбонат ангидириди хосил булганлиги айтиб, реакция тенгламасини келтириш оркали асослашади.

3.Укувчилар лабороторияда кальцийни бирикмаларига оид утказган тажрибалари асосида хосил булган кальций оксидига сув таьсир этирилганда ок сутсимон эритма хосил булишлигини эслашиб,демак ,кальций оксиди сувда эриши натижасида охакли сув хосил булишлигини аниклашади.

4.Укувчилар кальций ва уни бирикмаларини халк хужалигида кулланилиш сохаларидаги билимларини ривожлантириб, кальций оксидини кулланишини эслашиб, кальций оксиди ва униг эритмалари курилиш сохада деворларни оклаш учун кулланилиши хакидаги маьлумотларни келтириш оркали топширикни ечимини асослайдилар ва экспертларга такдим этшадилар,бу такдимотни экспертлар бахолайди.

1-Муаммо: Караколпокда кандай килиб селвинитдан содда ишлаб чикарилади:уларда кандай хом ашёлар кулланилади.Реакция тенгламалари асосида исботлаб беринг.

2- Бугунги кунда канда килиб замонавий усулда нефтдан суьлфат кислота ишлаб чикарилмокда:

3- Бугунги кунда металургия саноатида гирометалкргияни амалга оширишда водород олиш киматга тушмокда.Шу муаммони ечимини топишда водородни сувни электиролиз килишдан бошка усуллари мавжудми.Мавжуд булса кандай килиб нефт,табиий газ ва тошкумирдан фойдаланиб,водород олиш мумкинлигини исботанг,Реакция тенгламаларини келтириш оркали асослаб беринг.

4- Кандай килиб ва канаканги усуллардан фойдаланиб тошдан кальций карбонатдан поливинилацетат олиш мумкин буни илмий асосда тушунтириб муаммони ечимини такдим этинг.

5- Биз бугунги кунда кандай килиб нефт,газдан ва тошкумирдан фойдаланиб синтетик каучук ишлаб чикармокдамиз.

6- Узбекистонда бензинга талаб ортиб боришлигини этиборга олиб, Хукмат томондан Кашкадарёда Синтетик бензин ишлаб чикарилмокда. Хуш бу бензин кандай ишлаб чикарилмокда реакция тенгламалари асосида исботлаб беринг.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Купгина методист олимларнинг М.Розенберг ва Л.М.Митина назарияларига асосан укитувчилик фаолияти мохиятига таянган холда булажак укитувчини касбий-педагогик жихатдан тайёрлаш модели куйидаги учта узаро боглик йуналиш асосида намоён булишини кайд этиб утади:

1) талабанинг шахси; 2) талабанинг укув-урганиш фаолияти; 3) талаба томонидан ташкил этилувчи ижтимоий муносабатлар.

Бугунги кунда таьлим тизимида инновацион компонитларини сингдириб боришда хорижнинг машгур кимёгарлари ва методистларнинг илмий меросларини ва назарияларини,айникса машхур кимё тарихчиларидан Б.Кедров кимёвий диалектика, В.Штрубе кимёнинг тараккиёт йули, М.ДЖуа кимёнинг умумий тарихи билан шугулланган булсалар, O.Benfey, V.Karpenko, B.Newbold, M.Pennington, P.Phillips, L.Corte, Z.Sеlaк, J.Keutgen, К.Jаvоrоvалар кимё фанининг илмий-назарий асосларини такомиллаштириш масалаларини тахлил этганлар.[3.4.5] R.Becker М^а^лар бевосита кимёвий тажрибаларни ташкил этиш ва утказиш методикалари буйича купгина тадкикотлар олиб борганлар.Буларнинг илмий назарияларига мос равишда бугунги кунда таълим сифатини узгартиришда укитувчининг инновацион гояларини шакиллантиришда

KyfigarunapHu

aManra

OfflHpHfflHH

TaBcua

этaмнз:

l.TamKHHOTHH-H^THMOHH negaror: yKyBHunapHu MycTaKun xaëTra TaHëpnafigH.

2.Chh^ eTaKHHCH-CHH^ga u^oôufi ncuxonoruK MyxuT aparagu Ba Tatcup Kypcaragu;

3.MeTogucT-TatnuM ^apaëHuga yKyBHunapHuHr MyaMMOHH eHumga ëpgaM Sepagu Ba KynnaS KyBaraaögu.; 4.0aHnacy$-6unHM Ba Ta^puSanapHu Taxnun Kunagu, y3

S-f rp w w w

KapamnapuHu acocnafigu; 5.Ta®pнoanн akuh gycT yKyBHunap ongugaru TycuK Ba MyaMMonapHu 6apTapa$ этнmгa ëpgaM Sepagu; 6.Tagкнкoтнн-нoвaтop-aнгнnнк apaTyBHu-MyHTa3aM paBumga y3 ycTuga umnafigu, aHru roanap apaTagu, TaTSuK этagн; 7.Y^yB ^apaëHuHu paxöapu Ba yHu paFSaraaHTupyBHu-MaKcagra этнm BocuTanapu, ucTuKSonuHu Ha3apga TyTagu, y^urum ycnySnapuHu TaHnafigu, yKyBHunapHu yKumra ypraTagu, u^ogufi ëHgamagu; 8.Y3apo Tatcup KypcaTyBHu-®;aMoa SynuS umnafi onagu Ba umnamra ypraTagu; 9.MacnaxaTHu- maxcufi HaMyHacuHu ypraT. TapSuaHu-yKyBHunapra ^mcmo^h, aKnufi Ba MatHaBufi ToMoHgaH puBo^naHumnapura ëpgaM Sepagu; lLncuxonor-^uHu axmu Sunagu Ba TymyHagu; 12.Y3rapumnapra fiyнanтнpyвнн-yкyвннnapнн xaëTufi KyHuKManapuHu axmunamra ëpgaM Sepagu; 13.MatnyMoTnapHu TaKcuMnoBHu-yKyBHunapra acocufi aHru MatnyMoTnapHu eTKa3agu Ba aManuëTra TaTÖuK этнmгa ypraragu.

3xmu y^KTyBHu yKyBHura "xyHap" ypraramu, aKnnu yKyBHu эca yHu ypraHumu no3uM. YKyBHunap "xyHapHu" KaHHanuK Te3 Ba MycTaxKaM ypraHuS oncanap, ynap myHHanuK SupoBnapra MyxTo®: SynMacgaH y3 "MaxcynoTnapura" эгa Synagunap. MaHa myHgafi Basu^anapHu aManra omupumga aHru uHTep^aon Ba HoaHtaHaBufi negaroruK TexHonoruanap ^yga Kyn KenumuHu negaroruK Ta^puSanapHuHr Hara^anapu KypcamoKga.

HHTep^aon MamrynoraapHu aManga Kynnam SyfiuHa afipuM Ta^puSanapHu ypraHum acocuga Sy MamrynoraapHuHr cu^aT Ba caMapagopnuruHu omupumra Tatcup этyвнн afipuM oMunnapHu кypcaтнmнмнз MyMKuH. YnapHu mapTnu paBumga

ташкилий - педагогик, илмий-методик хамда укитувчига, укувчиларга, таълим воситаларига боглик омиллар деб аташ мумкин. Улар уз мохиятига кура ижобий ёки салбий таъсир курсатишини назарда тутишимиз лозим

Талабага марказлашган синф хоналарида талабалар биргаликда дарснинг мухим элементлари ва узларининг хали англаб етмаган билимларини англаб олишади.

Агар укитувчи хакикатдан хам талабаларни фикрлашини истаса у талабалар ижтимой хаётига боглик булган рухлантирувчи кушимча куч ва гайрат багишловчи материалларни топиши лозим. ^ачонки укитувчилар укувчиларни фикрлашга мажбур килса талабалар уйларига нафакат узлари истаган кобилиятлар ва кенг дунёкараш билан кайтиб кетишади. Бунинг учун эса алокадор материаллар укув жараёнини сифатини оширади.

Хрзирги таълим жараёнида замонавий педагогда муаллимнинг инновацион куникмаларини хосил килишда куйдаги жараёнларни амалга ошириши зарур: шахсига, касбига хос хислат ва фазилатларнинг мужассам булиши, улардан укитиш ва тарбиялаш жараёнида уринли, меъёрида фойдалана олиш зарурлигини назарда тутади. Улар: 1) укитувчининг шахсий хислатлари, 2) касбий билими, 3) касбий хислатлари, 4) шахсий педагогик уддабуронлиги, 5) ташкилотчилик малакалари, 6) коммуникатив малакалари, 7) гностик малакалари, 8) ижодий хислатлари шакилланган булишлигини курсатиб утамиз. Шу билан бир каторда, укитувчи таьлим сифатини оширишда,инновацион фаолиятини муваффакиятли амалга ошириш учун педагогик кобилиятларнинг мухим компонентлари мавжуд булишлишлиги ва унинг куйдаги метод ва усуллари оркали амалга оширишмиз: 1) дидактик кобилият, 2) академик кобилият, 3) перцептив кобилият, 4) нутк кобилияти, 5) ташкилотчилик кобилияти, 6) авторитар кобилият, 7) коммуникатив кобилият, 8) педагогик ижодий хаёл, 9) диккатни таксимлай олиш кобилиятини эгаллаган булиши шарт. Купгинаметодист олимларнинг мулохазаларига кура, булардан ташкари яна укитувчининг эзгу максад сари интилиши, мехнатсеварлиги, катъийлиги, камтарлиги, хакгуйлиги, садокатли булиши, намунали хулки, юриш туриши, узини тута билиши, ташки киёфаси, хуллас, унинг миллий ва умуминсоний ахлок меъёрларига мос келувчи сифат хамда фазилатларни эгаллаши унинг уз касбий фаолиятига тайёрлиги ва укув-тарбия жараёни самарасини таъминловчи мухим омиллар эканлигини эътироф этамиз.

Педагогларни инновацион фаолиятга тайёрлаш буйича тадкикотлар ичида М.В.Клариннинг ишлари алохида уринни эгаллайди. У уз ишларида инновацион фаолиятни ижтимоий-маданий лойихаларни ишлаб чикиш ва амалга ошириш оркали ташкил этилган узлуксиз таълимнинг зарурлиги билан боглайди. Ушбу ёндошув шахснинг эркин танлаш имкониятига йуналганлигидадир, бунда укиш фаолияти етакчи уринлардан бирини эгаллайди ва шахснинг ривожланишидаги

мухим, етакчи восита ва шахсни таълим жараёнига жалб этувчи усул булиши мумкин.

ХУЛОСА ВА ТАКЛИФЛАР

Педагогнинг инновацион фаолиятига тайёргарлиги жараёни куйидагича кечади, жумладан: мулжалланган янгиликни ялпи ва унинг алохида боскичлари муваффакиятини башорат килиш, янгиликни бошка инновациялар билан киёслаш, улардан самарадорини танлаб олиш, уларнинг энг ахамиятли ва аниклик даражасини белгилаш, янгиликни тадбик этишнинг муваффакиятлилик даражасини текшириш ва янгиликни тадбик этадиган ташкилотнинг инновацияни кабул килиш кобилиятига бахо бериш.

Замонавий тараккиётга мос узлуксиз ривожланиб бораётган кимё ва педагогика таълими талабалар касбий тайёргарлигига янгича ёндашуви булгуси укитувчиларни педагогик, маданий-маърифий, илмий-тадкикотчилик фаолиятига йуналтириш; умуммаданий, умумкасбий, фан сохасидаги компетенцияларни эгаллаш оркали таълим натижаларига эришишни таъминлаш лозимлиги курсатиб утилди. Кимёнинг асослари асосида талабалар касбий тайёрарлиги сифатини таъминлашнинг интегратив методологияси кимё укитишнинг назарий ва методик жихатдан интеграциялаш оркали амалга оширишлиги курсатиб утилди. Уларнинг кимё асослари асосида касбий-методик тайёрлаш мазмунини инновацион таълим парадигмалари, кимё таълими назарияси ва амалиётининг тараккиёт тенденциялари, фанга оид компетенцияларини эгаллаш билан боглик кимёвий-методик компетенлигини шакллантириш ташкил этишлиги аникланди.

Кимёвий-методик компетентликда укитувчини инновацион кобилиятларини шакиллантиришда кимё фани укитувчиларини нафакат умуммаданий ва умумкасбий балки, махсус (кимё фанининг узига хос хусусиятларидан келиб чикиб, фанга оид) компетенцияларини эгаллашни хам такозо этиши укувчи талабаларда инновацион фаолияти вужудга келиши оркали кимёвий тушунчаларниг шакиллантиришга йуналтиради.

REFERENCES

1. Омонов Х.Т., Хаттабоев М.Б. Педагогик технологиялар ва педагогик махррат. -Тошкент: (Иктисод - Молия), 2016 - 200 б.

2. Ш.Р.Шарипов, Г.Н.Шарифов, Ф.Турдикулова, Б.Рахманов Кимё фанини укитувчисининг креактивлик кобилиятини шакллантриш методлари. Замонавий кимёнинг долзарб муоммалари мавзусида Республика анжумани материаллар туплами. Бухора, 2020. 216-219.

3. Шарипов Ш.Р.Шарифов Г.Н.Рахманов Б.Ш. Maktab kimyo kursida elektrolitik dissosatsiyalanish nazariyasini тиоштаН ta'lim texnologiyasi asosida o'qitish\\ Узбекистонда илмий-амалий тадкикотлар мавзусидаги республика 21-куп

тармокди илмий масофавий онлайн конференция материаллари. 31октябрь 2020й. Тошкент. 6.9-10

4. Sh.R.Sharipov. G'.N.Sharifov, F.Turdiqulova, B.Raxmonov Kimyo fanni o'qituvchisining kreaktivlik qobiliyatini shakllantirish metodlari. ЗАМОНАВИЙ КИМЁНИНГ ДОЛЗАРБ МУАММОЛАРИ" мавзусидаги Республика микёсидаги хорижий олимлар иштирокидаги онлайн илмий-амалий анжумани туплами. Бухоро, 2020 йил 4-5 декабрь. Б.216-218.

5. Шарифов Г.Н.,Шарипов Ш.Р. Kimyoviy nazariyalarni o'qitishning pedagogik asoslari. 2021-йил "Ёшларни куллаб-кувватлаш ва ахоли саломатлигини мустахкамлаш йили" хамда "21 февраль Халкаро она тили куни" муносабати билан Ажиниёз номидаги Нукус давлат педагогика институти Масафодан укитиш кафедраси "Узлуксиз таълим тизимида масофадан укитишнинг интеграцияси" мавзусида утказиладиган Халкаро илмий-назарий анжуман туплами. Нукус шахри. 20 февраль 2021й. С.248-249.

6. Шарифов Г.Н., Шарипов Ш.Р. Kimyoviy nazariyalarni o'qitishning innovatsion asoslari. 2021-йил "Ёшларни куллаб-кувватлаш ва ахоли саломатлигини мустахкамлаш йили" хамда "21 февраль Халкаро она тили куни" муносабати билан Ажиниёз номидаги Нукус давлат педагогика институти Масафодан укитиш кафедраси "Узлуксиз таълим тизимида масофадан укитишнинг интеграцияси" мавзусида утказиладиган Халкаро илмий-назарий анжуман туплами. Нукус шахри. 20февраль 2021й. С.269-270.

7. Шарипов, Ш., & Шарифов, Г. (2021). У^УВЧИЛАРДА КИМЁВИЙ ТУШУНЧАЛАРНИ ШАКЛЛАНТИРИШДА У^ИТУВЧИНИНГ ПЕДАГОГИК МАДОРАТНИ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ. Журнал естественных наук, 1(4).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.