Научная статья на тему 'ЎҚУВ МАШҒУЛОТ ЖАРАЁНИДА КУРАШЧИЛАРНИНГ ТЕХНИК МАҲОРАТИНИ ОШИРИШ ВА ФУНКЦИОНАЛ ТАЙЁРГАРЛИГИ'

ЎҚУВ МАШҒУЛОТ ЖАРАЁНИДА КУРАШЧИЛАРНИНГ ТЕХНИК МАҲОРАТИНИ ОШИРИШ ВА ФУНКЦИОНАЛ ТАЙЁРГАРЛИГИ Текст научной статьи по специальности «Энергетика и рациональное природопользование»

CC BY
132
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
спорт машқлари / кураш / техник маҳорат / жисмоний сифатлар / жисмоний таѐргарлик.

Аннотация научной статьи по энергетике и рациональному природопользованию, автор научной работы — Эрлан Исакович Байтураев, Шамшод Амонович Таймуродов, Акмал Анварович Урманов, Мавлуда Юлдашевна Юсупова

Дунѐда ҳар бир миллатнинг урф-одатлари, миллий анъаналари, ижтимоий келиб чиқишини акс эттирувчи миллий спорт турлари мавжуд. Миллий спорт турлари ўсиб келаѐтган ѐш авлодни жисмонан соғлом ва ақлан етук қилиб тарбиялашда энг самарали восита сифатида қўлланилади. Яккакураш спорт турлари, жумладан ўзбек кураши жаҳоннинг барча қитъаларида ривожланиб оммавийлашаѐтган спорт турларидан бири ҳисобланади. Яккакурашчиларни ҳар томонлама тайѐрлаш, ѐш курашчиларнинг техник ҳаракатлари самарадорлигини оширишда усуллар комбинациясидан фойдаланиш, мусобақа фаолияти натижавийлиги ўсиши учун мусобақа олди тайѐргарлигини оптималлаштириш, турли техник-тактик ҳаракатларни ривожлантириш долзарб масалалардан ҳисобланади. Жаҳонда ѐш курашчиларни тайѐрлаш назарияси ва амалиѐтида бошланғич тайѐргарлик босқичига болаларни танлаб олиш, турли тайѐргарлик босқичларида ўқув машғулотларини режалаштириш, базавий техник элементларни оқилона ўзлаштиришга ѐрдам берувчи энг мақбул восита ва усулларни ишлаб чиқиш, шуғулланувчиларнинг ѐшга хос хусусиятларини инобатга олган ҳолда тезлик, куч, чаққонлик, чидамлилик ва эгилувчанлик сифатларини ривожлантиришга доир кўплаб илмий-тадқиқот ишлари олиб борилган. Турли тайѐргарлик босқчиларида ўқув-машғулотлар жараѐнида ѐш курашчиларни техник-тактик ҳаракатларнинг базавий элементларига ўргатиш услубияти, мусобақа фаолиятининг хусусиятларини моделлаштириш юзасидан илмий изланишлар ўтказилган. Бугунги кунда турли тайѐргарлик босқичларида спорт кураши турлари билан шуғулланувчи ѐш спортчиларда техник ҳаракатларнинг базавий элементларини такомиллаштириш услубиятини ишлаб чиқиш масаласи долзарблик касб этмоқда.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по энергетике и рациональному природопользованию , автор научной работы — Эрлан Исакович Байтураев, Шамшод Амонович Таймуродов, Акмал Анварович Урманов, Мавлуда Юлдашевна Юсупова

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎҚУВ МАШҒУЛОТ ЖАРАЁНИДА КУРАШЧИЛАРНИНГ ТЕХНИК МАҲОРАТИНИ ОШИРИШ ВА ФУНКЦИОНАЛ ТАЙЁРГАРЛИГИ»

УЦУВ МАШГУЛОТ ЖАРАЁНИДА КУРАШЧИЛАРНИНГ ТЕХНИК МА^ОРАТИНИ ОШИРИШ ВА ФУНКЦИОНАЛ ТАЙЁРГАРЛИГИ

Эрлан Исакович Байтураев

Узбекистан Давлат жисмоний тарбия ва спорт университети доценти

Шамшод Амонович Таймуродов

Узбекистан Давлат жисмоний тарбия ва спорт университети укитувчиси

Акмал Анварович Урманов

Узбекистан Давлат жисмоний тарбия ва спорт университети укитувчиси

Мавлуда Юлдашевна Юсупова

Узбекистан Давлат жисмоний тарбия ва спорт университети укитувчиси

АННОТАТЦИЯ

Дунёда хар бир миллатнинг урф-одатлари, миллий анъаналари, ижтимоий келиб чикишини акс эттирувчи миллий спорт турлари мавжуд. Миллий спорт турлари усиб келаётган ёш авлодни жисмонан соFлом ва аклан етук килиб тарбиялашда энг самарали восита сифатида кулланилади. Яккакураш спорт турлари, жумладан узбек кураши жахоннинг барча китъаларида ривожланиб оммавийлашаётган спорт турларидан бири хисобланади. Яккакурашчиларни хар томонлама тайёрлаш, ёш курашчиларнинг техник харакатлари самарадорлигини оширишда усуллар комбинациясидан фойдаланиш, мусобака фаолияти натижавийлиги усиши учун мусобака олди тайёргарлигини оптималлаштириш, турли техник-тактик харакатларни ривожлантириш долзарб масалалардан хисобланади. Жахонда ёш курашчиларни тайёрлаш назарияси ва амалиётида бошланFич тайёргарлик боскичига болаларни танлаб олиш, турли тайёргарлик боскичларида укув машFулотларини режалаштириш, базавий техник элементларни окилона узлаштиришга ёрдам берувчи энг макбул восита ва усулларни ишлаб чикиш, шуFулланувчиларнинг ёшга хос хусусиятларини инобатга олган холда тезлик, куч, чакконлик, чидамлилик ва эгилувчанлик сифатларини ривожлантиришга доир куплаб илмий-тадкикот ишлари олиб борилган. Турли тайёргарлик боскчиларида укув-машFулотлар жараёнида ёш курашчиларни техник-тактик харакатларнинг базавий элементларига ургатиш услубияти, мусобака фаолиятининг хусусиятларини моделлаштириш юзасидан илмий изланишлар утказилган. Бугунги кунда турли тайёргарлик боскичларида

спорт кураши турлари билан шуFулланувчи ёш спортчиларда техник харакатларнинг базавий элементларини такомиллаштириш услубиятини ишлаб чикиш масаласи долзарблик касб этмокда.

Калит сузлар: спорт машклари, кураш, техник майорат, жисмоний сифатлар, жисмоний таёргарлик.

КИРИШ

Нагрузканинг тулкинсимон узгариши. Спорт машFулоти учун тулкинсимон динамика хосдир.

Куйидаги масштабдаги «тулкин»лар мавжуд:

1) кичик тулкинлар майда туркумдаги (2-7 кун) нагрузкаларнинг динамикасини ифодалайди;

2) уртача тулкинлар - бу бир неча (3-6) кичик тулкин-ларнинг моъиятни курсатади ва узича урта туркумни ифода-лайди;

3) катта тулкинлар катта туркумларни ташкил килувчи машFулот боскичлари ва даврларидаги урта туркумларнинг тулкинсимон узгаришини ифодалайди.

Нагрузка (хажм ва шиддати)нинг тулкинсимон узгаришини Л.П. Матвеев «кечикувчи трансформация»ходисаси деб тушунтиради, яони нагрузканинг сон, сифат ва вактни ифодаловчи томонларига кайта мослашиш бир вактда содир булмайди. Бунда табиий биоритм, табиий мухит, мусобака календари ва бошкаларни хисобга олиш зарур. Чунончи, урта ва айникса катта «тулкин»ларнинг бошланишида хажм курсаткичлари (хафта ва ой ичида машFулот ишларининг умумий сони) юкори курсаткичларга етади, кейин хам баркарорлашади ва камайиб боради. Шунинг асосида эса, турли шиддат курсаткичлари (машFулотнинг мотор зичлиги, харакатларнинг тезлик, куч томонлари ва бошкалар) катта ахамиятга эга булади. Кичик «тулкинларда» купинча хажм ва шиддатнинг карама-карши муносабатлари кузатилади: микроциклнинг биринчи ярмида иккинчи ярмига нисбатан машFулотлар катта шиддатда, лекин кичик хажмда олиб борилади. Бу умумий муносабатлар машFулот жараёнида у ёки бу машкларнинг урни ва ахамиятига караб турлича намоён булади.

Техник махорат - спорт кураш шароитида максимал натижага эришишга каратилган спорт машкларининг энг рационал харакат структурасини пухта узлаштиришдан иборат.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Хдракатларни узлаштириш, мустахкамлаш ва такомиллаштиришда онг жуда катта ахамиятга эга, унга хаттоки автоматлаштирилган харакатлар хам тобе булади. Ундан ташкари хар кандай максадга мувофик харакат марказий нерв системасига афферент нервлардан кайта алока шаклида келадиган маолумотлар асосида тухтовсиз коррекция килиш жараёнида шаклланади.

Шу боисдан тренер харакат малакасининг такомиллашишини бошкариш боришдан ташкари спортчининг психикасига таосир кила билиши керак.

Амалда техник махоратни такомиллаштиришнинг икки асосий хили учрайди: 1) техника асосан харакатнинг замонавий рационал структурасига туFри келади ва шунинг билан бирга спортчи жисмоний тайёргарлигининг шахсий хусусиятларига мос келади; 2) спортчи харакатининг техникаси унинг функционал имкониятига тулик мос келмайди ва замонавий техника моделига нисбатан озми-купми камчиликлари мавжуд булади.

Шунинг учунхаракат малакаларини такомиллаштириш жараёнига турлича ёндошиш зарур. Биринчихолда у туFри харакатларнинг сон жихатдан янада ривожланишига боFлик; тезлик ва амплитуданинг ортиши, куч импулрсларининг купайиши, координациянинг бош элементларини аниклаш ва уларни яхлит харакат фаолиятининг ритми билан узаро муносабати ва шунинг асосида маълум харакат фаолиятини шакллантириш. Иккинчи холда харакат техникасини такомиллаштириш харакат малакасини анча ургатиш ва харакат структурасининг кам самарали кисмларини самаралироFи кисмларга алмаштириш билан боFлик булади.

Иш тажрибаси ва махсус тадкикотлар шуни курсатдики, харакат техникаси камчиликларининг асосий сабаблари тренер ва спортчилар техник махорат даражасини аниклашнинг объектив курсаткичларига, унинг такомиллашиб боришини кузатиш улчовларига эга булмасликларида ва шунингдек, ижро этиш техникасининг мукаммал моделининг аник эмаслигидадир.

Шунинг учун тренер хам, спортчи хам харакатларни мунтазам туFрилаб бориш ва уларнинг ижро этилишини кузатиб бориш учун техник воситалар ёрдамида тез маълумот олиш методларига эга булишлари шарт.

Техник такомиллаштиришнинг усуллари:

I. К,исмларга ажратиш усулияти харакат тузилишини соддалаштиришдан иборат булиб, англаб олиш жараёнини осонлаштиради, бутун координацияда хар бир элементнинг тузилишини билиб олишга ёрдамлашади.

Бунда куйидаги воситалар тавсия килинади: харакат шаклини узлаштириш учун иммитация машклари; узлаштирилган харакат шаклларини бажаришга каратилган махсус машкларни зарур булган тезликда, маълум зур бериш ва меъёрда бажариш.

II. Машкни тулик бажариш усусли мусобака шароитида нерв-мускул фаолиятининг шартига ва режимига мувофик яхлит харакат малакасининг шаклланишига ёрдам беради.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Бу усулда куйидагилар тавсия килинади: яхлит харакатни осонлаштирилган шароитда бажариш, яхлит харакат тузилишини соддалаштириш, умумий бажариш тезлигини камайтириш (ярим куч билан вах.к.) мускул зур беришини енгиллаштириш, енгиллаштирилган снаряд куллаш, харакат амплитудасини кискартириш, чамалаш ва чекловчи нарсалардан фойдаланиш, яхлит машк шароитини аста-секин мураккаблаштириб (тезлигини, каршилик кучини ошириб, мухитнинг узгарувчан шароитида вах.к.) бажариш, мусобакадагидек юкори нерв кУзFалиш шароитида техник махоратни такомиллаштириш (узини жалб кила билиш, максимал зур беришни ривожлантириш ва уни таксимлай олиш ва хк.).

Техник махоратни такомиллаштиришда идеомотор машк килишга аъамият бериш лозим. Урганишдахаракатларни хаёлий ижро этиш шухаракат туFрисидаги тасаввур образини яхшилайди. Идеомоторни хусусияти тренировка килдириш булиб харакатларни кайта узгартириш, хатоларни тузатиш ва малакаларни такомиллаштиришга ёрдам беради.

Техник тайёрлашнинг боскичлари:

1. I боскич - замин тайёрлаш ва тасаввур хосил килдириш. Бунда урганиладиган харакат туFрисида тушунчахосил килинади, спорт кураши ва харакатнинг умумий схемасини узлаштириш коида ва максадлари билан таништириш вазифаси куйилади. Бу боскичда харакат соддалаштирилади, машк учун шароит хосил килдирилади (баландлик пасайтирилади, снаряд OFирлиги ва машк бажариш шиддати камайтирилади, масофа, майдончаларнинг улчами кискартирилади, коида соддалаштирилади ва хк.).

2. II боскич - элемент техникасини чукур узлаштириш бир неча хафтадан бир неча ойгача давом эади. Бу боскичнинг вазифаси спорт машки техникасини туFри ижро этиш даражасигача узлаштиришдан иборат.

3. III боскич -харакат техникасини такомиллаштириш шуFулланувчиларнинг уз интилишлари тугагунга кадар давом этади.

Боскичнинг вазифаси - спорт курашининг турли шароитларида максимал зур бергандахам техникани туFри саклаб туриш учун спорт машкларини такомиллаштиришга эришишдир. Бунда юкори мускул сезгиси (сув, муз, вакт вахоказо сезгилари)га эга булиш зарур бу боскичда харакат малакалари мунтазам ошади, функционал тайёргарлик усиб боради, тактик фикрлаш такомиллашади.

ХУЛОСА

Техник махоратнинг таърифи. Техник махорат уч хил курсаткич: 1)хажм; 2)хар томонламалик; 3) спортчи узлаштирган техниканинг самараси билан ифодаланади.

Техниканинг хажми спортчи бажара оладиган харакатлар техникасининг умумий сони оркали белгиланади ва амалда ижро этилиши билан бахоланади. Купинча техниканинг хажми ва унинг жисмоний тайёргарлиги орасидаги боFликлик кузатилади (масалан, курашчилар алохида мускул гурухларининг яхши ривожланганлиги хисобига айрим техник усулларни яхши ижро этишади ё аксинча, яхши курган приёмларни яхши бажарганлари сабабли баъзи мускул группалари уларда кучлирок булади).

REFERENCES

1. Khomidova, O. K., Asanova, N. V., Davidova, K. R., Shirieva, S. I., & Davronova, I. A. (2021). Innovative methods of training runners for 5000 m and 10000 meters in the republic of Uzbekistan. Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS), 1(3), 101-110.

2. Xo'jamkeldiyev, G. S., G'aniboyev, I. D., Ziyayev, F. C., & Karimov, F. M. (2021). Kichik razryadli o'rta masofalarga yuguruvchilarning musobaqa oldi tayyorgarligi. Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS), 1(3), 270-274.

3. Бурлиев, У. K. (2021). Баркамол шахс тарбиясида жисмоний маданият. Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS), 1(3), 275278.

4. Yoldashov, S. S., Mamishev, O. E., & Jabbarov, H. A. (2021). Milliy ot sporti— "uloq-ko „pkari" о „yinming jamiyatda tutgan о ,,rni va uning ijtimoiy ahamiyati. Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS), 1(3), 313-320.

5. Баратов, А., Сайдкулов, З., Акмонов, Б., Хайдаров, Б., & Мирзатиллаев, И. (2021). Тусиклар оша югурувчиларнинг машFулотлари мазмуни. Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS), 1(3), 321-327.

6. Saydqulov, Z., Baratov, A., Xaydarov, B., Mirzatillayev, I., & Aqmonov, B. (2021). G'ovlar osha 400 metr yuguruvchilarning ritm va texnikasini tahlili. Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS), 1(3), 328-335.

7. Ziyayev, F. C., & Karimov, F. M. (2021). Yengil atletika sport turini rivojlantirishda umumiy o'rta t'alim maktablarining jismoniy tarbiya darslarida yengil atletika turlarini o 'rgatish metodikasini takomillashtirish samaradorligi. Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS), 1(3), 348-355.

8. ТУЛАГАНОВ, А. А. (2021). Ёш футболчиларнинг уйин давомидаги чап ва унг оёкда бажариладиган техниктактик харакатларини тахлил килиш. Fan -sportga, 57-59.

9. Kholikov, B. K. (2021). Optimization of the ratio of physical and technical-tactical training of qualified kurash wrestlers. Eurasian Journal of Sport Science, 1(2), 185-190.

10. Karimov, A. A. (2021). The problem of training loads rationing of young hockey players at the stage of in-depth specialization in annual training cycle. Eurasian Journal of Sport Science, 1(2), 219-224.

11. Жуманиязов, А. Б. (2020). Жисмоний тарбия ва спорт менежменти буйича кадрлар тайёрлашнинг педагогик тахлили. Фан-Cпортга, (2), 74-77.

12. КАРИМОВ, А. (2020). Укув-машFулот гурухида ёш хоккейчиларни машFулот юкламасини оптималлаштириш. Фан^портга, (7), 39-41.

13. Tulaganov, S. H. F., & Muminov, A. S. (2020). Injuries in handball players and ways to prevent them. Journal of Critical Reviews, 7(5), 1699-1702.

14. Shavkatovich, M. A., Mirzakarimovich, R. M., & Abdulatifovich, A. B. (2021, January). Tools and methods of development of handball players at the preliminary preparation stage. In Archive of Conferences (Vol. 13, No. 1, pp. 146-151).

15. Турсунов, Н. Б., & Оздаева, В. Р. (2017). Распространенность спортивных травм среди спортсменов-дзюдоистов. Молодой ученый, (5), 546-551.

16. Adilov, S. Q., Berdiyev, F. O., Jumaqulov, A. B., & Anarbayev, T. R. (2021). Erkin kurashchilarini mashg 'ulot jarayonlarida modellashtirishni asosiy tarkibiy qismlarini o 'rganish. Academic research in educational sciences, 2(4), 1717-1722.

17. Xolmatov, A. I., Tashnazarov, D. Y., & Kurganov, O. N. (2021). YUNON-RIM kurashchilariga texnik usullarni o „rgatishda modellashtirish usulining samaradorligi. Academic research in educational sciences, 2(4), 1708-1716.

18. СОЛИЕВ, И. Р. (2021). ТОКИО (ЯПОНИЯ) ШАДРИДА БУЛИБ УТГАН XXXII ОЛИМПИЯ УЙИНЛАРИДА СПОРТНИНГ ЕНГИЛ АТЛЕТИКА ТУРИ БУЙИЧА УТКАЗИЛГАН МУСОБА^АЛАРНИНГ ТАДЛИЛИ. Fan - sportga, 13-15.

19. ХАЛМУХАМЕДОВ, Р. Д., АНАШОВ, В. Д., & АЛИМОВА, Д. А. (2021). Итоги выступления сборной команды Узбекистана по боксу на xxxii олимпийских играх в токио - 2020 (ЯПОНИЯ). Fan - sportga, 5-7.

20. Jumanova, F. U., & Alfayzov, S. A. (2021). Boshqaruv ilmiga sharq mutafakkirlarining ilmiy qarashlari. Academic research in educational sciences, 2(4).

21. Nazarova, Z. X. (2021). The role of motivation in the development of girls' boxing skills. Electronic journal of actual problems of modern science, education and training, 12-16.

22. Мнажатдинова, Р. З. К. (2021). Феномен религиозности личности в зарубежной и отечественной психологии. Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS), 1(3), 230-238.

23. Сирлиев, Э. Н., & Узоров, А. Д. У. (2021). Дзюдочи шахсидаги устувор сифатларни урганишнинг психологик ахамияти. Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS), 1(3), 185-192.

24. Mahmudov, A. M. (2021). Pedagogical and psychological basis of formation of management skills in leadership in the field of physical training and sports. Electronic journal of actual problems of modern science, education and training, 25-29.

25. Mirzatillayev, I., Baratov, A., Saydqulov, Z., Aqmonov, B., & Xaydarov, B. (2021). O 'quv mashg 'ulot guruhlarida umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlik davrida jismoniy yuklamalarni me'yorlashtirish. Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS), 1(3), 298-303.

26. Yusupov, I. A., Ismoilova, D. T., Shirinov, S. B., Mamaraimov, S. X., & Normurodov, N. B. (2021). O 'zbekiston yengil atletikachilarining chet el musobaqalarida 2018-2021-yilllardagi ishtiroki tahlili. Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS), 1(3), 304-312.

27. Sayidqulov, V. Z., Baratov, A., Xaydarov, S. B., Aqmonov, O. B., & Mirzatillayev, I. I. (2021). NAYZA ULOQTIRUVCHILARNI KUCH QOBILYATINI RIVOJLANTIRISH. CENTRAL ASIAN RESEARCH JOURNAL FOR INTERDISCIPLINARY STUDIES (CARJIS), 1(3), 363-368.

28. Abdukhamidov, R. N. (2021). IMPROVING PSYCHOPHYSIOLOGICAL TRAINING OF TEENAGE BOXERS WITH THE HELP OF IMPROVISED MEANS OF GAMES. Berlin Studies Transnational Journal of Science and Humanities, 1(1.5 Pedagogical sciences).

29. Абдухамидов, Р. Н. (2021). Самарали восита ва усуллар ёрдамида усмир боксчиларнинг психофизиологик тайёргарлигини такомиллаштириш. Academic research in educational sciences, 2(Special Issue 1).

30. Халмухамедов, Р. Д., Абдухамидов, Р. Н., Каримов, Ш. К,., & Усмонхужаев, С. Т. (2021). Современные проблемы судейства в боксе. Academic research in educational sciences, 2(Special Issue 1).

31. Ражабов, Г. К. (2021). Показатели тактико-технических действий высококвалифицированных боксеров в соревновательных боях в условиях отсутствия и возникновения стрессовых факторов (помех). Academic research in educational sciences, 2(Special Issue 1).

32. Ражабов, F. К. (2021). Малакали боксчиларнинг турли экстремал шароитларида мусобака фаолияти натижадорлиги. Academic research in educational sciences, 2(1), 161-169.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.