Научная статья на тему 'СПОРТЧИНИНГ УМУМИЙ ВА МАХСУС ТАЙЁРГАРЛИГИ БИРЛИГИ'

СПОРТЧИНИНГ УМУМИЙ ВА МАХСУС ТАЙЁРГАРЛИГИ БИРЛИГИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
411
37
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
спорт / жисмоний тарбия / умумий тайѐргарлик / махсус тайѐргарлик / мусобақа. қобилият

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Муҳаммаджон Ахмаджонович Раджапов, Малик Аҳмедович Анарбаев, Халилилло Мавлон Ўғли Қаюмов, Ирода Зайнидин Қизи Усмонова

Ушбу мақолада спортчининг умумий ва махсус тайѐргарлиги тўғрисида тушунчалар берилган, ҳамда уларнинг ўзаро бирлиги ѐритиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о Земле и смежным экологическим наукам , автор научной работы — Муҳаммаджон Ахмаджонович Раджапов, Малик Аҳмедович Анарбаев, Халилилло Мавлон Ўғли Қаюмов, Ирода Зайнидин Қизи Усмонова

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «СПОРТЧИНИНГ УМУМИЙ ВА МАХСУС ТАЙЁРГАРЛИГИ БИРЛИГИ»

СПОРТЧИНИНГ УМУМИЙ ВА МАХСУС ТАЙЁРГАРЛИГИ БИРЛИГИ

Му^аммаджон Ахмаджонович Раджапов

Узбекистон Давлат жисмоний тарбия ва спорт университети катта укитувчиси

Малик Ахмедович Анарбаев

Узбекистон Давлат жисмоний тарбия ва спорт университети укитувчиси

Халилилло Мавлон ^ли ^аюмов

Узбекистон Давлат жисмоний тарбия ва спорт университети укитувчиси

Ирода Зайнидин ^изи Усмонова

Узбекистон Давлат жисмоний тарбия ва спорт университети укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада спортчининг умумий ва махсус тайёргарлиги туFрисида тушунчалар берилган, хамда уларнинг узаро бирлиги ёритиб берилган.

Калит сузлар: спорт, жисмоний тарбия, умумий тайёргарлик, махсус тайёргарлик, мусобака. кобилият

КИРИШ

Х,озирги даврда спорт машFулоти спортчининг жисмоний ва маънавий сифатларини ривожлантиришга, унинг билим даражасини тухтовсиз кенгайтиришга каратилган холда хар томонлама тарбиялаш жараёнини ташкил килгандагина тулик педагогик натижага эришилади.

Спорт тренировкасининг шундай йуналиши жисмоний тарбия тизимининг умумий принципларига мос келади. Спорт кайд этилганидек, ягона максад булмасдан шахс кобилиятни хар томонлама ривожлантирувчи, ижодий ва онгли фаолиятига тайёрловчи воситалардан биридир.

Спорт машFулоти икки йуналишни; умумий ва махсус жисмоний тайёргарлик (МЖТ) жараёнини таркибан бирлаштиради.

Умумий жисмоний тайёргарлик (УЖТ) жараёнида органлар, системалар ва функцияларни умумий ривожлантириш асосида спорт ихтисослигига мавжуд шарт-шароитларни яратади, кенгайтиради, шунингдек, унинг турли хилхаракат, куникма ва малакаларининг муносабатларини бойитади.

Махсус тайёргарлик эса, муайян спорт тури учун - хос булган сифат ва кобилиятларни ривожлантиришни таоминлайди, шунингдек, унга хос техник ва тактик билим ва малакалар билан куроллантиради.

Умумий тайёргарликни хам, махсус тайёргарликни хам, машFулот жараёнидан олиб ташлаб ёки бирини иккинчиси билан алмаштириб булмайди. Чунки умумий ва махсус тайёргарликнинг орасида узаро узвий боFликлик мавжуд. Уларнинг уртасидан чегара утказиш мумкин эмас. Айрим мутахассислар шунга таяниб, спорт тренировкасининг бу жихатларини ажратмасликни таклиф киладилар. Бизнинг фикримизча эса умумий ва махсус тайёргарлик узининг хусусий функциялари, воситалари, усуллари ва шунингдек, машFулот жараёнлари билан бирмунча фарк килади.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Махсус жисмоний тайёргарлик спорт ихтисосининг мухим омилидир, умумий жисмоний тайёргарлик эса спортчи ривожланишининг у ёки бу томонлари орасидаги турли хил алокалар оркали ихтисослашиш жараёнига билвосита таосир килувчи омилдир.

Спортчининг умумий тайёргарлиги ихтисослиги хусусиятларини хам акс эттириши лозим. Чунки, алохида жисмоний машклар давомида ижобий ва шунингдек, салбий таосирлар учраб, умумий тайёргарликхар хил спорт турларида бир хил булишини чеклаб туради.

Курганимиздек, умумий тайёргарликхар хил спорт турларида турлича булади, аммо уни махсус тайёргарлик билан аралаштириб булмайди.

Умумий ва махсус тайёргарлик спорт тренировкасида хар доим, куп йиллар давомида амалга ошириладиган узлуксиз жараён: катор муаллифлар спортчининг маъорати ортиб бориши билан умумий жисмоний тайёргарлик машFулларининг сони ва унга ажратиладиган вактни камайтириш керак деб ишонтиришга уринадилар. УЖТнингхажми унга ажратиладиган вактни камайтиришхисобига эмас, балки махсус жисмоний тайёргарлик устида купрок ишлаш хисобига кискартилиши керак. МашFулот туркумларида УЖТ ва МЖТнинг узаро муносабатига келсак, у куйидагича ифодаланади: тайёргарлик даврининг I боскичида айникса пойдевор мезоциклида УЖТ устунлик килади, кейинчалик аста-секин у камайтирилади, тайёргарликнинг II боскичида ва мусобакалашиш даврида МЖТ ортади, бу даврда УЖТ актив дам олиш шаклида марказий урин эгаллайди.

Тренировка жараёнининг узлуксизлиги куйидаги асосий моментлар билан характерланади:

1) Танланган спорт тури буйича машFулот жараёни такомиллаштиришни мохиятини саклаганича бир ва катор йиллар давомида утказилади;

2) навбатдаги хар бир машк олдинги утган машкнинг изига (соясига) жойлаштирилиб, мустахкамланади ва чукурлаштирилади.

3) машFулотлар орасидаги дам олиш интервали тикланиш ва иш кобилиятининг усиши умумий тенденцияга туFри келадиган даражада булиши керак.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Биринчи коиданинг мухимлиги хеч кандай шубха колдирмайди.

Иккинчи ва учинчи масалалар бахсли хисобланади. Навбатдаги машFулотнинг олдинги машFулот изига жойлаштириш самараси туFрисида гап борганда, «из» маъносида организмда содир буладиган ижобий узгариш (физиологик, биохимик, морфологик чизик)лар тушунилади, улар иш кобилиятининг усиши, сифатларнинг, билим ва малакаларнинг яхшиланишида ифодаланади.

Хдфтада утказиладиган барча машFулотларнинг (хафталик сони 15 -18 тага етади) организмга таъсири бир хил булмайди. Бир хил нагрузкалар тулик тикланишдан кейин бошкалари ута тикланиш ёки тикланмаслик даврида берилади. бу нарсага хар хил функционал системалар ва органлар турли вактдан кейин - гетерохроник тикланганлиги учун эришилади. Масалан, юрак кон томир тизимлари - ЮКЧ - кон босими, юрак кискаришининг механик кучи, нафас олиш тизимларининг функцияси нисбатан тез тикланади, бирок конхосил килиш, чикариш тизимларининг тикланиши учун узокрок вакт талаб килинади. Шунинг учун тикланиш воситалари канчалик туFри танланса, машFулот нагрузкаси шунчалик муваффакиятли булади.

Дам олиш учун пассив дам олиш эмас, балки тикланишинг барча шакл ва воситалари машFулот жараёнида хар 30-40 минут ишдан кейин, шунингдек, машFулотлар уртасида хам (чузиш, бушатиш машклари, аутоген чикиш, ташки баланд харорат шароитида аутоген машк килиш-гипотермик паузалар вахоказо) шунингдек, тук тутувчи таом (шоколад, сузма, шарбатлар, олмалар, кук чой, морфончилар учун пиёвалар вахоказо)лар берилади. Бирок, машFулотнинг хар хил давр ва боскичларида холатларини давом этиш турлича, чунки айрим боскичларда иш хажмини, бошкаларида эса шиддатини ошириш зарурлигини хисобга олган холда белгиланади.

Нагрузка ва дам олишнинг навбатлашувини куриб чикиб биз мавхум нагрузка туFрисида фикр юритдик. Бирок, амалий машFулотда нагрузкахажми,

шиддати тухтовсиз-навбатлашади, шунинг учун навбатлашувининг реал тизими турли-туман булиши мумкин. Масалан, агар бутун А нагрузка кулланилса, албатта, шу нагрузкадан кейин тулик тикланишни кутиш зарур эмас, балки бошка аллакачон тикланган Б нагрузкани бериш мумкин ва шу билан бир вактда А нагрузка учун актив дам олиш нукта юзага келади.

ХУЛОСА

МашFулот нагрузкасини аста-секин максимал даражага ошириш. Спорт машFулоти жараёнида юкори натижага эришиш учун, нагрузкани динамикаси (ъажми ва шиддати буйича) максимумгача ошириш зарур. «Максимал нагрузка» тушунчасини куплар организм функционал инкониятининг ниъоясида турган «ута OFир нагрузка» билан чалкаштирадилар. Максимал нагрузка организмга максимал талаб куяди ва функциялар фаолиятининг ортишига ёрдамлашади.

Нагрузканинг аста-секин ва максимал оширилиши бир-бирига зид хам булиши мумкин. Нагрузкани максимал оширишдан олдин организмни аста-секин бундай нагрузкага куниктириш лозим. Организмни куниктириш учун эса, машFулотнингхар бир боскичида машк килишнинг-максимал самарасига эришиш керак, факат шундагина мослашув механизмлари эгилувчан вахаракатчан булади.

МашFулот нагрузкасини ошириш давомида «спорт турининг мохиятига караб унинг хажм ва шиддати узгаради. Нагрузка хажми канчалик катта булса, шунчалик изчил узгартиришлар киритилиши лозим.

Чидамлиликни талаб килувчи спорт турларида нагрузка аста-секин ошиб борса, тезкор куч талаб килувчи турларда (ута стрессли нагрузкалар бундан мустасно) тулкинсимон харакат характерлидир.

REFERENCES

1. Khomidova, O. K., Asanova, N. V., Davidova, K. R., Shirieva, S. I., & Davronova, I. A. (2021). Innovative methods of training runners for 5000 m and 10000 meters in the republic of Uzbekistan. Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS), 1(3), 101-110.

2. Xo'jamkeldiyev, G. S., G'aniboyev, I. D., Ziyayev, F. C., & Karimov, F. M. (2021). Kichik razryadli o'rta masofalarga yuguruvchilarning musobaqa oldi tayyorgarligi. Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS), 1(3), 270-274.

3. Бурлиев, У. K. (2021). Баркамол шахс тарбиясида жисмоний маданият. Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS), 1(3), 275278.

4. Yoldashov, S. S., Mamishev, O. E., & Jabbarov, H. A. (2021). Milliy ot sporti— "uloq-ko „pkari" o „yinining jamiyatda tutgan o „rni va uning ijtimoiy ahamiyati. Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS), 1(3), 313-320.

5. Баратов, А., Сайдкулов, З., Акмонов, Б., Хайдаров, Б., & Мирзатиллаев, И. (2021). Тусиклар оша югурувчиларнинг машFулотлари мазмуни. Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS), 1(3), 321-327.

6. Saydqulov, Z., Baratov, A., Xaydarov, B., Mirzatillayev, I., & Aqmonov, B. (2021). G'ovlar osha 400 metr yuguruvchilarning ritm va texnikasini tahlili. Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS), 1(3), 328-335.

7. Ziyayev, F. C., & Karimov, F. M. (2021). Yengil atletika sport turini rivojlantirishda umumiy o'rta t'alim maktablarining jismoniy tarbiya darslarida yengil atletika turlarini o 'rgatish metodikasini takomillashtirish samaradorligi. Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS), 1(3), 348-355.

8. ТУЛАГАНОВ, А. А. (2021). Ёш футболчиларнинг уйин давомидаги чап ва унг оёкда бажариладиган техниктактик харакатларини тахлил килиш. Fan -sportga, 57-59.

9. Kholikov, B. K. (2021). Optimization of the ratio of physical and technical-tactical training of qualified kurash wrestlers. Eurasian Journal of Sport Science, 1(2), 185-190.

10. Karimov, A. A. (2021). The problem of training loads rationing of young hockey players at the stage of in-depth specialization in annual training cycle. Eurasian Journal of Sport Science, 1(2), 219-224.

11. Жуманиязов, А. Б. (2020). Жисмоний тарбия ва спорт менежменти буйича кадрлар тайёрлашнинг педагогик тахлили. Фан-Cпортга, (2), 74-77.

12. КАРИМОВ, А. (2020). Укув-машFулот гурухида ёш хоккейчиларни машFулот юкламасини оптималлаштириш. Фан^портга, (7), 39-41.

13. Tulaganov, S. H. F., & Muminov, A. S. (2020). Injuries in handball players and ways to prevent them. Journal of Critical Reviews, 7(5), 1699-1702.

14. Shavkatovich, M. A., Mirzakarimovich, R. M., & Abdulatifovich, A. B. (2021, January). Tools and methods of development of handball players at the preliminary preparation stage. In Archive of Conferences (Vol. 13, No. 1, pp. 146-151).

15. Турсунов, Н. Б., & Оздаева, В. Р. (2017). Распространенность спортивных травм среди спортсменов-дзюдоистов. Молодой ученый, (5), 546-551.

16. Adilov, S. Q., Berdiyev, F. O., Jumaqulov, A. B., & Anarbayev, T. R. (2021). Erkin kurashchilarini mashg 'ulot jarayonlarida modellashtirishni asosiy tarkibiy qismlarini o 'rganish. Academic research in educational sciences, 2(4), 1717-1722.

17. Xolmatov, A. I., Tashnazarov, D. Y., & Kurganov, O. N. (2021). YUNON-RIM kurashchilariga texnik usullarni o „rgatishda modellashtirish usulining samaradorligi. Academic research in educational sciences, 2(4), 1708-1716.

18. СОЛИЕВ, И. Р. (2021). ТОКИО (ЯПОНИЯ) ШАДРИДА БУЛИБ УТГАН XXXII ОЛИМПИЯ УЙИНЛАРИДА СПОРТНИНГ ЕНГИЛ АТЛЕТИКА ТУРИ БУЙИЧА УТКАЗИЛГАН МУСОБА^АЛАРНИНГ ТАДЛИЛИ. Fan - sportga, 13-15.

19. ХАЛМУХАМЕДОВ, Р. Д., АНАШОВ, В. Д., & АЛИМОВА, Д. А. (2021). Итоги выступления сборной команды Узбекистана по боксу на xxxii олимпийских играх в токио - 2020 (ЯПОНИЯ). Fan - sportga, 5-7.

20. Jumanova, F. U., & Alfayzov, S. A. (2021). Boshqaruv ilmiga sharq mutafakkirlarining ilmiy qarashlari. Academic research in educational sciences, 2(4).

21. Nazarova, Z. X. (2021). The role of motivation in the development of girls' boxing skills. Electronic journal of actual problems of modern science, education and training, 12-16.

22. Мнажатдинова, Р. З. К. (2021). Феномен религиозности личности в зарубежной и отечественной психологии. Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS), 1(3), 230-238.

23. Сирлиев, Э. Н., & Узоров, А. Д. У. (2021). Дзюдочи шахсидаги устувор сифатларни урганишнинг психологик ахдмияти. Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS), 1(3), 185-192.

24. Mahmudov, A. M. (2021). Pedagogical and psychological basis of formation of management skills in leadership in the field of physical training and sports. Electronic journal of actual problems of modern science, education and training, 25-29.

25. Mirzatillayev, I., Baratov, A., Saydqulov, Z., Aqmonov, B., & Xaydarov, B. (2021). O 'quv mashg 'ulot guruhlarida umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlik davrida jismoniy yuklamalarni me'yorlashtirish. Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS), 1(3), 298-303.

26. Yusupov, I. A., Ismoilova, D. T., Shirinov, S. B., Mamaraimov, S. X., & Normurodov, N. B. (2021). O 'zbekiston yengil atletikachilarining chet el musobaqalarida 2018-2021-yilllardagi ishtiroki tahlili. Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS), 1(3), 304-312.

27. Sayidqulov, V. Z., Baratov, A., Xaydarov, S. B., Aqmonov, O. B., & Mirzatillayev, I. I. (2021). NAYZA ULOQTIRUVCHILARNI KUCH QOBILYATINI RIVOJLANTIRISH. CENTRAL ASIAN RESEARCH JOURNAL FOR INTERDISCIPLINARY STUDIES (CARJIS), 1(3), 363-368.

28. Abdukhamidov, R. N. (2021). IMPROVING PSYCHOPHYSIOLOGICAL TRAINING OF TEENAGE BOXERS WITH THE HELP OF IMPROVISED MEANS OF GAMES. Berlin Studies Transnational Journal of Science and Humanities, 1 (1.5 Pedagogical sciences).

29. Абдухамидов, Р. Н. (2021). Самарали восита ва усуллар ёрдамида усмир боксчиларнинг психофизиологик тайёргарлигини такомиллаштириш. Academic research in educational sciences, 2(Special Issue 1).

30. Халмухамедов, Р. Д., Абдухамидов, Р. Н., Каримов, Ш. К,., & Усмонхужаев, С. Т. (2021). Современные проблемы судейства в боксе. Academic research in educational sciences, 2(Special Issue 1).

31. Ражабов, Г. К. (2021). Показатели тактико-технических действий высококвалифицированных боксеров в соревновательных боях в условиях отсутствия и возникновения стрессовых факторов (помех). Academic research in educational sciences, 2(Special Issue 1).

32. Ражабов, F. К. (2021). Малакали боксчиларнинг турли экстремал шароитларида мусобака фаолияти натижадорлиги. Academic research in educational sciences, 2(1), 161-169.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.