CC BY
6
УДК 80/81 ББК 81
УСУЛ^ОИЗУ^УРИМУВОЗИИ Чураева Сарвиноз Бобокуловна, н.и.ф,
ВО^ИД^ОИ ФРАЗЕОЛОГИИ дотсенти МДТ «ДДХ ба номи
ФЕЪЛИДАР ТАЪРИХНОМА^ОИ академик Б. Гафуров»
К,АРЩОИ X-XIII (Тоцикистон, Хуцанд)
СПОСОБЫ ОБРАЗОВАНИЯ Джураева Сарвиноз Бобокуловна, канд. ВАРИАНТОВ ГЛАГОЛЬНЫХ филол. наук, доцент ГОУ «ХГУ им. акад. ФРАЗЕОЛОГИЧЕСКИХ ЕДИНИЦ Б. Гафурова» (Таджикистан, Худжанд) В ИСТОРИЧЕСКИХ ЛЕТОПИСЯХ X-XIII вв.
WAYS OF FORMA TION OF Djurayeva Sarvinoz Bobokulovna, candidate of
VARIANTS RELATED TO VERBAL philological sciences, Associate Professor of the
PHRASEOLOGICAL UNITS IN faculty of Tajik philology under the SEI "KSU
HISTORIC CHRONICLES OF THE named after acad. B. Gafurov " (Tajikistan,
X-TH- THEXIII-TH CENTURIES Khujand), E-MAIL: sarvinoz.79@mail.ru
Вожа^ои калиди: таърихнома, ибораи фразеологи, калимаи меувари, доираи истифода, сабки хуросони, муродиф, шева, лауца, сифат, зарф, мувоза
Дар мацола роцеъ ба усулуои пайдогардии мувозиуои айни як ибораи рехтаи феълй дар шаш таърихномаи царнуои X-XIII мулоуизаронй шуда, муаллиф аз байни се навъи мувозщо: фонетики, лугавй ва морфологи бартарият доштани ду хели онуоро дар чунин маъхазуо нишон додааст. Дар натицаи таулил ва циёси дастае аз воуидуои рехтаву устувор муаллиф ба хулосае омадааст, ки як цисми чунин мувозиуо дар аксари таърихномауо, уиссаи дигар тануо дар як адади ин гуна осор ба назар мерасанд. Дар циёс бо мувозиуои морфологи дар таърихномауои садауои X-XIII корбурди мувозиуои лугавй имтиёз доранд. Омилуои сермувози гардидани баъзе аз иборауо дар асаруо гуногун буда, бо далели цави гуфта метавон, ки яке аз ин омилуо зери таъсири гуишуои мауалии муаллифон царор гирифтани онуост. Дар вариантуои гуногун ба кор гирифтани воуидуои фразеологи дар натицаи цойивазкунии калимауои синонимы ва истифодаи унсуруои грамматики ба амал омада, гурууе аз онуо дар цатори таъбируои камистеъмол маскан гирифтаанд.
Ключевые слова: летопись, фразеологический оборот, стержневое слово, круг использования, хорасанский стиль, синоним, диалект, имя прилагательное, наречие, баланс
Исследуется возникновение вариативности одного глагольного фразеологизма на примере шести исторических летописей X-XIII веков, указано на преимущество двух групп вариативных фразеологизмов по фонетической, лексической и морфологической классификации в названных исторических источниках. В результате сравнительного анализа группы устойчивых словосочетаний и фразеологизмов сделано заключение, что частично подобная вариативность встречается в большинстве летописей, а частично -употребляется только изредка. По сравнению с морфологической вариативностью в летописях X-XIII века чаще встречается лексическая вариативность. Факторы возникновения вариативности некоторых словосочетаний в указанных произведениях
различны, и с уверенностью можно утверждать, что одним из таких факторов является влияние местных диалектов, на которых говорили авторы произведений. Структурное построение вариативных фразеологических единиц происходит в результате замены синонимичных слов и использования грамматических элементов, часть из которых является малоупотребительными словосочетаниями.
Key words: chronicle, phraseological turnover, core word, range of use, Khorasan style,
synonym, dialect, adjective, adverb, balance
The article dwells on the emergency of variability of one verbal phraseological unit on the example of six historical chronicles referring to the X-th -the Xlll-th centuries and indicates the advantage of two groups of variable phraseological units on phonetical, lexical and morphological classification in the historical sources under consideration. As a result of a comparative analysis of a group of stable phrases and phraseological units, the author of the article comes to the conclusion that partly such a variation occurs in most chronicles, and partly it is used only occasionally. In comparison with the morphological variability, lexical variability is more common in the chronicles referring to the X-th -the Xlll-th centuries. Factors targeted at the emergence of variability of some phrases in the relevant works are different and it can be argued with confidence that one of these factors is the influence of the local dialects spoken by the literary productionsл authors. The structural construction of variable phraseological units occurs as a result of the replacement of synonymous words and the use of grammatical elements, some of which are uncommon phrases.
Забони адабии точикй дорои захирахои фаровони лугавй буда, онхо бахри ифодаи кулли матлабхои сохибони он ба таври ахсант мусоидат мекунанд. Дар тули мавчудияту инкишофи беш аз хазорсолааш ба дороихои ин забон дороихои нав зам гардида, хар кадоме имконоти онро фарохтар намуданд, барои зебову дилпазир баён гардидани максади гуянда ё нависанда мадади калон расонидаанд. Дар байни ин гуна сарватхои лугавии забон иборахои устувори забон ё ба истилохи маъмул «вохидхои фразеологй» макому мавкеи алохида дошта, дар муддати дуру дарози вучуди забони адабии точикй ба ахли илму адаб дар катори дигар унсурхои мустакилмаънои забон барои дакик, равшану возех ва зебову гушнавоз баён намудани матлаб хамчун масолехи тайёр ва зарури забон ёрй расонидаанд.
Аз тахлилу мукоисаи маводи маъхазхои мухталифжанри ниёгон ба чунин хулоса омадан мумкин аст, ки ин гуна вохидхои рехтаву устувори забон дар катори дигар осори хаттй дар таърихномахо низ мавкеи хоссаеро доро будаанд. Аз тарафи бархе ахли тахкик баъзан чунин акидае пеш ронда мешавад, ки гуё забони осори таърихй якрангу якнавохт ва хушку холй буда, корбурди унсурхои лугавии ба эхсос таъсиркунанда дар онхо ба мушохида намерасад ё кам дучор меояд, вале хангоми тахлили забони осори таърихии карнхои X-XIII ботил будани чунин андеша собит мешавад. Ин аст, ки иддае аз мухаккикон махз хамин хусусияти таърихномахои куханро дар назар дошта, дар вакташ таъкид намуда буданд, ки "фаровон ба кор гирифтани унсурхои маърифати хиссй аз чониби муаррихон ва нуфузи чанбаи зехнй дар нигориши вокеахо ва ашхоси таърихй дар бархе маворид таърихномахоро дар радифи осори бадей карор додааст" [10, 365].
Ба бархак будани чунин пиндор хар нафар хангоми ошной пайдо карданаш бо забони таърихномахое, чун "Тарчумаи "Таърихи Табарй"-и Абуалии Балъамй, "Таърихи Бухоро"-и Абубакри Наршахй, "Таърихи Байхакй"-и Абулфазли Байхакй, "Зайн-ул-ахбор"-и Абусаиди Гардезй, "Таърихи Систон"-и мачхулмуаллиф,
Цураева С.Б. усул^ои зууури мувозии воуидуои фразеологии феъли дар таърихномахои царщои Х-Х111
"Тарчумаи "Таърихи Яминй"-и Ч,урфодиконй ва г. метавонад эътимод пайдо кунад, зеро хднгоми шиносой бо забони ин гуна маъхазхо шахс бо гурухи калони калимаву ибора ва ифодахои зебои рухро навозишкунанда дучор мегардад, ки баъзеи онхо бо вучуди дилнишину гушнавоз буданашон аз таркиби лугавии забон тадричан хорич шудаанд. Фаровонии теъдоди ин гуна унсурхои лугавиро аз хамин хам пай бурдан мумкин аст, ки онхо дар таърихномахои даврони мавриди тахлил на танхо дар як шакли мушаххас, балки иддае аз онхо дар ду ё беш аз он мувозй ба кор рафтаанд ва усули пайдогардии чунин мувозихо хар хел хастанд.
Маълум аст, ки мувозихои фразеологй яке аз шаклхои лугавй-грамматикии аз руи маъно ва дарачаи устуворй ягона ба шумор рафта, чунин сарватхои лугавии забон метавонанд гох дар як шакли муайян, гох дар чанд карина мавриди истифода карор дошта бошанд [18, 66-67].
Бояд дар назар дошт, ки мувозихои чунин вохидхои фразеологй ба тарики механикй пайдо нагардида, онхо дар натичаи ба таври мутаносиб истифодашавии иборахое ба вучуд омадаанд, ки бо гузашти замон фразеологизатсия шуда [6, с. 103], вобаста ба ивазшавии овози алохидаи таркибашон, ё тагйирёбии калимаи мустакилмаънои дохилашон, ё ки ба чойи як унсури грамматикй ба кор рафтани хамин гуна унсури дигар ба се навъ: мувозихои фонетикй, лугавй ва морфологй чудо мешаванд [8, 60-62].
Дар натичаи бо хамдигар мукоиса шудани мувозихои вохидхои фразеологии дар чунин таърихномахо мавчуда аён гардид , ки иддае аз онхо дар натичаи ивази яке аз вожахои таркиби онхо, дигаре бо рохи ивази пешванди калимасоз ё шаклсозашон, сеюмй дар натичаи ивази пешояндхояшон зухур намудаанд. Ба маънои дигар, дар чунин осор мо афзалияти корбурди ду навъи мувозй: лугавй ва морфологиро мушохида менамоем. Маводи забонии ин гуна осор аз он шаходат медихад, ки бархе аз иборахои рехта дар натичаи ивази исм, сифат ё зарфи таркиби онхо ба вучуд омадаанд. Чунончи, дар забони точикй мафхуми "худро дар хатар гузоштан" бо ибораи цон ба кафи даст гирифтан ифода мешавад. Дар "Фарханги забони точикй" агарчи иборахои цон аз каф гузоштан, цон аз каф додан ба назар мерасад [13, ч.2, с. 788], вале ибораи фавк дучор нагардид, дар "Фарханги иборахои рехта" шакли цон ба каф гирифта/монда дида мешавад [16, ч.2, 652].
Аз байни таърихномахои зикршуда ибораи мазкур дар "Тарчумаи "Таърихи Яминй"-и Чурфодиконй дучор омад: Ва дар ин айём курби бист хазор мард аз муттаввиаи ислом аз аксои Мовароуннахр омада буданд ва мунтазири айёми харакати султон нишаста ва шамшерхо кашида ва такбири мучохадат зада ва цощо дар рохи ихтисоб бар кафи даст гирифта...[\7, 259].
Муаллифи асари фавк дар мавриди дигар мувозии сар ба кафи даст гирифтанро истифода кардааст, ки чунин шакли онро мо аз хеч лугатномаи бароямон дастрас пайдо накардем: ...ва у хамчун фили маст сар дар мукоталат нихода ва дар нусрати дини Х,ак(к) сар ба кафи даст гирифта ва чон фидои шаходат карда [17, 230].
Чунин иборахо дар таърихномахои мавриди тахлил аз чихати дарачаи корбурд хар хеланд: дар баъзеи онхо истифодаи як шакл имтиёз дорад, дар дигаре мувозии дигар бартарият пайдо кардааст. Масалан, дар забони точикй аз кадимулайём то хол мафхуми "омодаи хидмат шудан" тавассути иборахои рехтаи камар бастан ва миён бастан баён карда мешавад [5, ч.11, 16377, ч.13, 19381; 13, ч.1, 532, 686; 15, ч.1, 518, 633].
Аз байни шаш таърихномаи тазаккурёфта шакли миён бастан хоси забони "Таърихи Байхакй", аммо гунаи камар бастан мансуб ба "Тарчумаи "Таърихи
.Hmhhh" acT: BaieKHH HyH gaBiaT эmонро Mamryi KapgaacT, to a3 myrixoH 6y3ypr aHgema MegopaHgy KH^oaT MeKyHaHg Ba MueH 6acmaaHd, to 6a xeH xoi Xaiaie Haa^Tag...[1, 154]...HyH MyKappap acT cyiToHpo, kh rapa3H MaH aHgap oh hh ryaM, ^y3 caiox HecT, hh Koppo MueH 6acmaM Ba xaM HMpy3 rHpgH oh 6apoaM...[1, c.106]. H,oe, kh Cy^aHMOH MyiK 6HpacHg, ca3ag, kh HyH Myp KaMapu XHgMaT 6u6aHdaM Ba 6ag-HH xaTTH
HyH noHH MaiaX ^y3Be HaHg HaBHcaM...[17, 17].
^ap aHHH aK acap MaBpHgH HcTH^oga Kapop rapH^TaHH gy MyBO3HH xygH x,aMOH aK H6opa hh3 6a MymoxHga Mepacag. X,aMHyH HaMyHa hh ^o gap H^ogaH Ma^xyMH "6a xaioKaT pacoHHgaHH maxc" 3HKp HaMygaHH H6opaH Kacepo a3 ya%OH гум KapdaH ko^hct, kh oh gap "Tap^yMaH "TatpHXH Ta6apH" gap maK^H Kacepo a3 nywmu 3aMUH гум KapdaH hh3 gynop Merapgag: CaBo6 oh acT, kh X,ypMy3po a3 nywmu 3aMUH гyм KyHeM [2, ^.1, 608]. Ba HyH a3 6hho 6HnapgoxT, ypo xe^ raM Ha6yg, ^y3 raMH Eo6aKy xap6H y, to ypo a3 ya%oH гyм Kymd [2, ^.2, 1583].
TaxiHi Ba MyKOHcaH Kop6ypgH H6opaxoH pexTaH HyHHH TatpHXHoMaxo HHmoH MegHxag, kh 6apxe a3 ohxo Xeie HogHpaHg. X,aga$H mo hh ^o H^ogaxoH xypMo 6a Eacpa 6ypdaH Ba xypMo 6a Xayap 6ypdaH acT. ^ap xaMaH ^apxaHraoMaxoH 6a mo gacTpac ryHaH xypMo 6a Eacpa 6ypdaH xaMHyH MypogH^H H6opaH 3upa 6a KupMOH 6ypdaH Hmopa rapgHga, a3 6apxe TatpHXHoMaxoH MaBpHgH TaxiHiH mo, mhcih "TatpHXH BaHxaKH" Ba ocopH agH6oHe, HyH CaHoH, Hmomhh X,HpaBH, MyxTopH, ^aKHKH moxHg 3HKp mygaacT [5, ^.6, 8529; 13, ^.2, 509], Baie HcTH^ogaH ryHaH xypMo 6a Xayap 6ypdaH gap xe^ KagoMH ohxo KaHg HarapgHgaacT. ryHaH xypMo 6a Eacpa 6ypdaH gap "TatpHXH BaHxaKH" Ba maKjiH xypMo 6a Xayap 6ypdaH gap "Tap^yMaH "TatpHXH ^mhhh" 6a KaHg raph^Ta myg: Ba ax6opH MatMyH Ba H6poxHM nemH HamM Ba xothph xygoBaHg acT, Myxoi 6omag Mapo, kh a3 hh MaoHH cyxaH ryaM, kh xypMo 6a Eacpa 6ypda 6owaM [1, 218]. Ba A6y^at$ap xHKoaT Kapg, kh: "HyH oh Tyxa$ nemH Coxh6 6ypgaM Ba a3 3a6oHH A6yaiH 6ap capH oh y3p xocraM, gap 3a6oHH MaH oMag, kh mo gap xaMiH hh 6H3oaTH My3^oT 6a xa3paTH Ko^HHHyiKy^^oT oHpo MoHeM, kh xypMo 6a Xayap 6apad" [17, 85].
A3 MymoxHgaxo 6apMeoag, kh cH^aTy 3ap$xoH TapKH6H hh ryHa H6opaxo HH3 6o MypogH^H gHrapamoH HBa3 rapgHga, 6ohch TamaKKyiH MyBo3HH ohxo myga MeTaBoHag.HyHoHHH, 6apoH H^ogaH Ma^xyMH "napemoH 6ygaH, 3HK 6ygaH" MyaiiH^oHH 6apxe TatpHXHoMaxo H6opaxoH pexTaH drnmarn 6ydaH Ba Maweyndun 6ydaHpo HcTH^oga KapgaaHg:OH ma6 HyH dunmam 6yd, xoccaroH yaMa Maweyndun 6ydaHd, ^apoMym KapgaHg oBapgaHH meppo [9, 167].
KaiHMaH Maweyndunpo coxh6ohh ^apxaHraoMaxo "rapH^TagHi, HHrapoH" mapx gogaaHg [5, ^.12, 18508] Ba, a3 hh py, oh 6o HyHHH MatHoam 6o BoxaH mamdun MeTaBoHag MypogH^ rapgag. A3 KaHgy HmopaxoH coxh6ohh ^apxaHraoMaxo MatiyM MemaBag, kh Hggae a3 hh ryHa H6opaxo $aKaT xoch TatpHXHoMaxoH cagaxoH X-XIII acT. HyHoHHH, A. ^exxygo xaHroMH эзox,н H6opaH dunMaweyn 6ydaH a3 "TatpHXH Byxopo" Ba "TatpHXH Ta6apHcToH" aKmoxHgH, Baie a3 "TatpHXH BaHxaKH" Haxop moxHgpo 3HKp HaMygaacT [5, ^.7, 97222]. E kh MyBo3HH Maweyndun 6ydaHpo эзox goga, $aKaT ce moxHgpo a3 TatpHXHoMaH BaHxaKH oBapgaacT [5, ^.12, 18508].
^ap 6at3eH hh ryHa H6opaxo HBa3rapgHH xap gy ^y3t: cH^aT Ba $etiH TapKH6H ohxo 6a MymoxHga Mepacag. HyHHH xoiaTpo MeTaBoH gap mhcoih MyBo3HxoH dunmaH2 гawmaн-ma^dun wydaH HHmoH gog: A6gyiMaiHK HyH hh ^bo6h A6gyiiox 6HmyHyg, dunmam гawm [2, ^.2, 1225]. Ba xapnaHg aMHp a3 hh xagHc 6em Mery^T, cyXaHH эmoн xaMHH 6yg, to aMHp maH2dun wydy ry^T: «Tag6HpH hh hhct?» [1, 652]. ^opyH ma^dun wyd Ba ca6pam 6HpacHg Ba
Цураева С.Б. усул^ои зууури мувозии воуидуои фразеологии феъли дар таърихномахои царщои Х-Х111
бадомузону музаррибон вайро дар миён гирифтанду бар кор шуданд [1, 716]. З-он тангдил шуд ва бирафт, то ба Балх расид [12, 197]. Пас дили Абуалй танг шуд ва мутанаккирхол ба Нишобур омад аз бахри занеро [3, 203]. Ва чун амир Махмуд ин номаро бихонд, тангдил шуд ва низ карор накард ва лашкар бикашид.. .[3, 226].
Аз чумлахои фавк аён аст, ки муаллифони осор бештар гунаи тангдил шуданро мавриди истифода карор додаанд, дилтанг гаштан танхо дар "Тарчумаи "Таърихи Табарй" дучор меояд.
Чунин тарзи истифодаи иборахои фразеологиро дар байни онхое низ метавон мушохида кард, ки хам зарфи таркиби иборахои фразеологй, хам феъли онхо дар ду шакл мавриди истифода карор гирифта, боиси пайдогардии мувозии фразеологии феълй шудаанд. Чун намуна метавон ин чо гунахои айни як ибора: ба поён \ охир омадан, ба поён \ охир расиданро зикр намуд, ки хар чахор дар ифодаи мафхуми "хотима ёфтан, тамом шудан" ба кор рафтаанд: Махдй гуфт: «Маро огох хамекунанд, ки корат ба поёнрасиду ба охир» [2, ч.2, 1514]. Ё Фазл, кори ман ба поён омад ва марг наздик аст...[1, 75]. Ва пас аз он ки уро ба Х,ирот фуру гирифтанд ва кори вай ба поён омад, ба муддате дароз пас аз он шунудам, ки вай.аз Тагинобод пеши амир Масъуд ба суйи Х,ирот рафт...[1, 99]...Амир аз заъфи пирй сахт менолид ва кораш ба охир омада буд...[1, 297].
Аз чанд чумлаи боло аён аст, ки дар таърихномахои ин давра мувозихои ба поён расидан ва ба поён омадан дар киёс ба шаклхои ба охир омадан, ба охир расидан бартарй дорад. Аз байни кулли чунин гунахо холо дар забони точикй мувозии ба поён расидан, ба охир расидан мавриди истифода карор дошта, илова бар он гунаи нав: поён ёфтан низ пайдо шудааст [15, ч.2, 45; 16, ч.1, 857, 858].
Як хиссаи чунин мувозихо дар натичаи ивази феъли таркиби чунин иборахо ё афзудашавии унсурхои грамматикии марбут ба феъл ба вучуд омадаанд. Онхоро аз руйи хусусияташон метавон ба тарики зайл гурухбандй кард:
1.Пайдо гардидани мувозии иборахо дар натичаи ивази феълхои таркиби онхо. Барои хусусияти думувозигиро сохиб шудани гурухе аз иборахои фразеологии феълй ба якдигар ивазшавии феълхои шудан \ гаштан, шудан \ доштан ва м. инхо басо калон аст. Чунончи, мафхуми «розй ва конеъ сохтани дил»-ро сохибони бархе аз таърихномахои ин даврон тавассути мувозихои дил хуш шудан ва дил хуш гаштан ифода намудаанд: Хурмузро дил хуш шуд ва уро шукр кард [2, ч.1, 605]. Буъчафар чун он бидид, дилаш хуш шуд [2, ч.2, 1427]. Ва якеро низ бихонд ва бинавохт, то хама дил^о хуш гашт ва хама эмин шуданд [2, ч.2, 1539]. Акнун дили ман хуш шуд [12, 56].
Аз кайду ишорахои дар бархе фархангномахо омада маълум мешавад, ки ин гуна иборахо факат дар осори иддае аз ахли калам мавриди истифода карор гирифтаанд [5, ч.7, 9661].
Вобаста ба корбурди кисме аз иборахои таърихномахои карнхои ёдшуда ин нуктаро таъкид намудан бамаврид аст, ки онхо низ мисли калимахои мукаррарии забон метавонанд дар як давраи инкишофи забон маъмул шуда, дар даврони дигар тадричан камистеъмол гарданд ва тадричан аз доираи истифода хорич шаванд. Ба ин нукта хануз солхои 80-уми садаи гузашта ишора карда, профессор Х,.Мачидов чунин навишта буд: «Дуруст аст, ки як кисм вохидхои фразеологии дар фархангхои пешин ва осори гузаштагонамон истифодашуда имруз ба кор бурда намешаванд, ё ин ки ба тагйиротхои шакливу маъной дучор шудаанд. Ин ходисаи табий аст.» [8, 70].
^ap gy maKi e 6em a3 oh 6a Kop pa^TaHH H6opaxo gap pagH^H H6opaxoH $etiHH peXTaH MaxgygMatHo 6a xaMHH ryHa H6opaxoH cepMatHo hh3 xoc acT. ^ap hh ryHa MaBpHgxo yHcypxoH co3aHgaH BapHaHT 6a aKgHrap HBa3 myga MeHcTaHg [6, 107]. H6opaxoH dun 6ad KapdaH Ba dun 6ad dowmaH HaMyHaH xaMHH ryHa Tat6HpoT Maxcy6 MemaBaHg. MyBo3HxoH Ma3Kyp gap ocopH TatpHXHH gaBpoHH HoM6ypga gap H^ogaH gy MatHo 6a Kop pa^TaaHg:
a) HHaTH 6ag KapgaH: Ba ByMyciHM ry^T: «fflyMo a3 CyiaHMoH pacTeg Ba xap Kac, kh aHgap KopH hh hmom dun 6ad KyHad, ^ohh ypo 3H MaH hh xaTap HecT» [2, ^.2, 1428]. Ba ypo xaM a3 hh ryHa 6Hry$T, to dunH PamHg 6ap MyxaMMag h6hh ai-HaHc 6ad Kapd [2, ^.2, 1537]. Ba 6atg a3 MyggaTe ypo MatiyM myg, kh iamKapH BaH 6o BaH dun 6ad KapdaaHd.. .[9, 173]. ^oHHcTaH, KH.gap KopxoH cyiToHH hcthkco KyHaM Ba Ha6oag kh Typo cypaT 6aHgag, kh a3 Ty o3ope gopaM Ba e Kacge MeKyHaM, to dun 6ad rndopu, kh oh ^o, kh aK MaciaxaTH xygoBaHg-cyiToH 6omag, gap oh 6aHgaroHH gaBiaTpo xeH HH3 6okH HaMoHag a3 HacHxaTy ma^aKaT [1, 321]. H,aBo6 pa$T, kh HyHHH pyH gomT, to dun 6ad dowma mend [1, 516].
6) Matroc mygaH, HoyMeg ramTaH: Ha6HHa ry^T: «3HHgaroHHH aMHp gapo3 6og, cyiToH, kh 6apogap acT, xaKKH aMHppo HHrax gopag Ba Mexpy6oHH HaMoag, dun 6ad Ha6ond Kapd...» [1, 55]. XppyH ry^T: «AH nagap, cyxaH 6ap hh ^yMia MaryH Ba dun 6ad MaKyH, kh xoiH TyBy $ap3aHgoHH Ty xaMoH acT, kh 6yg...» [1, 458].
2. ^ap TatpHXHoMaxoH cagaxoH X-XIII MyBo3HxoH iyraBH, kh HaMyHaamoH gap 6oio KaHg myg, BapHaTHTxoH Mop^oiorH HH3 gynop rapgHga, Hggae ohxo gap HaTH^aH 6a maKiH MyKappapHH $etixo xaMpoxrapgHH nemBaHgH 6u- 6a By^yg oMagaaHg. Hh xoiaTpo gap mhcoih Tat6HpxoH dun HuyodaH Ba dun 6uHuyodaH, kh jyraTHHropoH MatHoampo "pH3o gogaH, TaciHM mygaH" эзox gogaaHg [5, ^.14, 20231], MeTaBoH MymoxHga HaMyg: Ba dun 6ap Mapr HuyodaaM, gy3ax xapoM maBag [2, ^.1, 756]. ^3grHpgpo caxT oMag pa^TaH a3 MagoHH, BaieKHH 6a hokom dun 6uHuyod 6a pa^TaH [2, ^.2,1008]. HyH hh ^aBo6 6HmyHHg, goHHcT, kh A6gyiiox dun 6a Mapr Huyodaacm
[2, ^.2, 1226]. Ba MapgyMoHH X,HpoT mHaTH .HtKy6 ramTa 6ygaHg a3 nem Ba dun 6ap y Huyoda [12, 170]. Oohk a3 HiroH KaiHMa Ba paggH Mat3apaTH y Ba xHTo6e, kh 6o ca^HpH y pa^T, gap xamM myg Ba dun 6ap oh Huyod, kh a3 H,aHxyH 6Hr3apag...[17, 99]. Typyxepo 6a MexHaT o3Myga Ba rypyxepo nHpoxaHH HetMaT nymoHHga, to xHpagMaHgoHpo MyKappap rapgag, kh dun HuyodaH 6ap HetMaTH gyHe Myxoi acT [1, 416]. Ty^TaM: «X,aM HaB6aTH 6o3 TaBoH oBapgy xaM BaKHi 6o3 TaBoHag ramT, kh 6a xeH xoi to aK-gy MaH3Hi 6a poxH MapB pa^Ta Haeag, dun gap hh Kop HamaeoH Huyod» [1, 479].
TaBpe kh MymoxHga MemaBag, a3 6aHHH xa$T ^yMiaH $aBK TaHxo gap aK ^yMiaH "Tap^yMaH "TatpHXH Ta6apH" (arap TacxH^H koth6oh Ha6omag) MyBo3HH dun 6uHuyodaH 3HKp mygaacT.
HaBtH gHrapH MyBo3HxoH Mop^oiorH gap HaTH^aH gap maKiH coxTa MaBpHgH HcTH^oga Kapop rapH^TaHH ^etixoH TapKH6H HyHHH H6opaxo naHgo mygaaHg. HyHoHHH, a3 6aHHH TatpHXHoMaxoH hh gaBpa gap "TatpHXH BaHxaKH" Ba "TatpHXH Chctoh" MatHoH "KaTtH aioKa KapgaH" 6o epHH H6opaxoH pexTaH dun 6apгupu$maн Ba dun 6apdowmaH (a3 Kace, HH3e) H^oga mygaacT: HyH Amp hh 6aHTxo 6HxoHg, HaBMeg ramT Ba dun a3 hh ^axoH 6apгupu$m [12, 201]. Ba HH3 a3 Bargog ax6op pacHgaacT, kh xaiH^a ai- ^ogHp 6hiiox hoioh acT Ba dun a3 xyg 6apdowmaBy Kopxo 6a ^ohmh nHcapam cynypga...[1, 338]. HyH aMHp dun a3 BaH 6apdowm Ba y oh hh 6yg 6a
Цураева С.Б. усулхои зухури мувозии вохидхои фразеологии феъли дар таърихномахои царщои Х-Х111
Гузгонон ба вакти фурсат мефиристод ва зайъате неку харид он чо [1, 399]. Дил аз Олтунтош барбояд дошт, ки моро аз вай низ хайре наёяд...[1, 368]. Ва ин вазир сахт нолон аст ва дил аз хештан бардошта, мехохад, ки пеш аз гузашта шудан интикоме бикашад [1, 402]. Пас гуфт: «Ман хато кардаам.ва дил аз чон бардоштаам, аз иёлу фарзандон андеша бояд дошт ва Хоча маро бих,ил кунад» [1, 238].
Тавре ки мушохида мешавад, аз байни ду таърихнома истифодаи таъбири тазаккурёфта дар "Таърихи Байхакй" бештар аст. Ин аст, ки дар бархе лугатномахо низ аглаби шавохид аз таърихномаи номбурда оварда шудаанд [5, ч.3, 3939]
Агар мувозии дил бардоштанро хам пеш аз муаллифони "Таърихи Байхакй" ва "Таърихи Систон", хам пас аз онхо ахли адабе, чун Рудакй, Фирдавсй, Х,илолй истифода карда бошанд [5, ч.3, 3939; 13, ч.1, 371], пас гунаи дил баргирифтанро баъди сохибони таърихномахои тазаккурёфта шоироне, мисли Масъуди Саъд, Низомй, Аммод, Саъдй мавриди корбаст карор додаанд [5, ч.3, 4007-4008].
3.Як усули ташаккули мувозихои морфологии иборахо бо рохи ивази пешояндхои таркиби онхо сурат гирифтааст. Чунин мувозихо, дар навбати худ, ба ду навъ чудо мешаванд: а) бар ивази як пешоянд ба кор рафтани пешоянди дигар; б) бар ивази шакли кадими ин ё он пешоянд мавриди истифода карор гирифтани гунаи баъдии он. Намунаи навъи аввали ин гуна мувозихо ибораи дил бастан аст, ки он дар осори тазаккурёфта дар шакли дил андар бастан низ ба кор бурда шудааст: Гуфт: «Агар мо дил дар ин диёр бандем, кор душвор шавад ва чандин вилоят ба шамшер гирифтаем ва сахт боном аст» [1, 64]. Ва Бусахлро дил бар ин мухим баста буд, маро наздики вазир фиристод, то бозпурсам [1, 651]. Ва Абуахмад ал-Муваффак хабар шунид аз ин, ки чунин холхо буд ва мардумони чахон дил бад-у андар бастанд аз он чй у одил буд ва ба хар чой, ки руй кард, касе бар у барнаёмад [12, 180]. Ва ман хеч чавоб накардам, ки маро дил андар хадиси он баста буд, ки то наздики Омина шавам ва нигох кунам, то чй будааст [12, 60].
Вобаста ба якдигарро иваз намудани пешояндхо ёдовар шудан бамаврид аст, ки чунин хусусият хам дар таърихи забони адабии точикй [7, 238], хам дар давраи хозираи инкишофи он ба мушохида мерасад. Дуруст аст, ки дар бархе аз осори илмй ин холатро муродифгардии пешояндхо хисобида, таърихй будани он таъкид шудааст [4, 292].
Дар таркиби чунин унсурхои лугавй ба кор рафтани ду шакли айни як пешоянд рохи дигари ташаккули мувозии иборахост. Вучуди ду шакли пешоянд: андар ва дар намунаи хамин гуна мувозихост, ки нахуст гунаи кадим ва дувумй шакли баъдист. Масалан, дар «Таърихи Байхакй» (бештар) ва «Зайн-ул-ахбор» (дар як маврид) мувозихои дар дил афгандан ва андар дил афгандан дучор меоянд, ки дар иддае аз лугатхо «ба дили касе хутур додан» эзох ёфтаанд [5, ч.7, 9665]:...кори мулк аз чун Фахруддавлаву Сохиб ибни Аббод ба заневу писаре очиз уфтод ва дастхо ба Худой, азза ва чалла, бардошта, то малики исломро Махмуд дар дил афганд, ки ин чо омад ва эшонро фарёд расид...[1, 67]. Ва ачалаш фароз омада буд, руъбеву фазае (тарсу бим-Ч,.С.) дар дил афганда, то навмед гашт [1, 687]. Пас истионат хост аз Эзад, таоло, то уро зафар дихад ва чун шаб андар омад, Эзад, таоло, раабе ва фазае андар дили Нандо афганд ва лашкар бардошту бигурехт [3, 218].
Чунон ки мушохида мегардад, корбурди мувозии дар дил афгандан дар киёс бо андар дил афгандан дар осори ин давра имтиёз дорад. Сабаби ин холат ба ривочёбии
гунаи тахфифёфтаи андар, яъне дар вобаста аст, ки хануз дар карни Х (шояд барвакттар) огоз гардида буд.
Дар мисоли чанд намунаи ибора метавон ба ин хулоса омад, ки дар ду ё беш аз он шакл ба кор бурдани вохидхои фразеологй аз чониби муаллифони таърихномахои садахои X-XIII агар, аз як тараф, ба хотири нишонрас баён гардидани матлаб бошад, аз чониби дигар, бахри нишон додани имконоти бепоёни забони ниёгон дар хамон гузаштаи дури таърихй пеш гирифта шудааст.
Сабабхои хусусияти сермувозигиро касб намудани бархе иборахо мухталиф буда, яке аз онхо зери таъсири забони минтакаи муаллифон сурат гирифтааст.
Дар ду ё беш аз он шакл ба кор рафтани гурухе аз вохидхои фразеологй дар натичаи ивази ду вожаи хаммаъно, ё хамрохгардии унсурхои грамматикй ба вукуъ омада, бархе аз онхо хамчун таъбироти нодир шинохта шудаанд.
Пайнавишт:
1. Байуацй, Хоца Абулфазл Мууаммад ибни Хусайн. Таърихи Байуацй. Тауиягари матн, муаллифи муцаддима, уавошй ва феуристуо С. Муллоцон. -Душанбе: Бухоро, 2014.-774 с.
2. Балъамй, Абуалй Мууаммад ибни Мууаммад. Таърихи Табарй. Цилди 1. Бо муцаддима ва тавзеуоти М. Умаров ва Ф. Бобоев.Теурон, 1380/2001.-817с.
3. Гардезй, Абусаид Абдулуай. Зайну-л-ахбор. Ба хатти кирилй баргардони К. Рустам.-Душанбе: Бухоро, 2014.-415 с.
4. Грамматикаи забони адабии уозираи тоцик. Цилди 1. Фонетика ва морфология. -Душанбе: Дониш, 1985. -355 с.
5. Деухудо А. Лугатнома. Цилдуои 3, 4, 6, 7, 8, 11, 12, 13, 14. -Теурон: Муассисаи интишорот ва чопи Донишгоуи Теурон, 1373. -21149 с.
6. Жуков В., П. Семантика фразеологических единиц. Издание второе, дополненное.-М.: ЛЕНАНД, 2019. -158 с.
7. Косимова М.Н.Таърихи забони адабии тоцик. -Душанбе: ДМТ, 2012. -566 с.
8. Мацидов Х. Фразеологияи забони уозираи тоцик. -Душанбе: УдТ, 1982. -103 с.
9. Наршахй, Абубакр Мууаммад ибни Цаъфар. Таърихи Бухоро. Мураттибон: Г.Гоибов, К.Олимов, Н. Амиршоуй. -Душанбе: Пайванд. 2012. -546 с.
10.Салимов Н. Маруалауои услубй ва тауаввули анвои наср дар адабиёти форсу тоцик (асруои 1Х-Х111). -Хуцанд: Нуримаърифат, 2002. -396с.
11.Сиёев Б. Очерк доир ба таърихи феъли забони адабии тоцик. -Душанбе: Дониш, 1968. -163 с.
12. Таърихи Систон. Тауияи матн, муцаддима, тавзеуот ва феуристуо аз М.Имомов ва А. Абдусаттор. -Душанбе: Бухоро, 2014. -352 с.
13.Фаруанги забони тоцикй.-М.: Советская энсиклопедия, 1969. Цилди 1, -951с.; цилди 2, -949 с.
14.Фаруанги мукаммали забони тоцикй. Цилди 1. А. Зери таурири С.Назарзода ва дигарон. -Душанбе: Шарци озод, 2011. -829 с.
15. Фаруанги тафсирии забони тоцикй. Цилди 2. Зери таурири С. Назарзода. -Душанбе, 2008. -944 с.
16.Фозилов М. Фаруанги иборауои рехта. -Душанбе: Нашриёти давлатии Тоцикистон. Цилди 1, 1963. -952 с.; цилди 2, 1964. -802 с.
17.Цурфодицонй, Абушшараф Носеу ибни Зафар. "Тарцумаи "Таърихи Яминй". Муцаддима, тауия, таушия, таълицот, лугот ва феуристи Н.И. Гиёсов. -Хуцанд: Ношир, 2013.-416 с.
Цураева С.Б. усулуои зууури мувозии воуидуои фразеологии феъли дар таърихномауои царнуои X-XIII
18. Шанский Н.М. Фразеология современного русского языка. Издание седьмое.-М.ЛЕНАНД, 2014. - 265 с.
Reference Literature:
1. Baykhaki, Khodja Abulfazl Mukhammad ibni Khusayn. The History of Baykhaki. Preparation of the text, introduction, appendices: S. Mullojohn. - Dushanbe: Bukhara, 2014. - 774 pp.
2. Balan, Abuali Mukhammad ibni Mukhammad. The History of Tabari. V.1. Preface and commentaries: M. M. Umarov, F. Babayev. Tehran. 1380 / 2001. - 817pp.
3. Gardezi, Abusaid Abdulhay. Zainul-Ahbor. Transposition on Cyrillic script: K. Rustam. - Dushanbe: Bukhara. 2014. - 415 pp.
4. Grammar of Modern Tajik Literary Language. V.1. Phonetics and Morphology. - Dushanbe: Knowledge. 1985. - 355 pp.
5. Dehhudo A. Dictionary VV. 3, 4, 6, 7, 8, 11, 12, 13, 14. - Tehran: Publishing-houe of Tehran University. 1373 hijra. - 21149pp.
6. Zhukov V. P. Semantics of Phraseology Units. - M.: LENAND. 2019. 2nd edition, enlarged. -158 pp.
7. Kosimova M. N. The History of the Tajik Literary Language. - Dushanbe: Tajik National University. 2012. - 566pp.
8. Madjidov Kh. Phraseology of Modern Tajik Language. - Dushanbe: Tajik State University. 1982. - 103 pp.
9. Narshakhi, Abubakr Mukhammad ibni Djafar. The History of Bukhara. Compilers: G. Goi-bov, K. Olimov, N. Amirshokhi. - Dushanbe: Union. 2012. - 546pp.
10. Salimov N. Style Periods and Evolution of Prose Types in Persian-Tajik Literature (IX - XII cc.). - Khujand: Light of Enlightenment. 2002. - 396pp.
11. Siyoyev B. Essay on the History of the Verb of Tajik Literary Language. - Dushanbe: Knowledge. 1968 - 163 pp.
12. The History of Siston. Preparation of the text, preface, commentaries and appendices: M. Imomov, A. Abdusattor. - Dushanbe: Bukhara. 2014. - 352 pp.
13. Tajik Language Dictionary. - M.: Soviet Encyclopedia. 1969. V.1. - 951 pp.; V.2 - 949 pp.
14. Complete Dictionary of the Tajik Language. V.1. Under the editorship of S. Nazarzoda et alia. - Dushanbe: Freedom of the Orient. 2011. - 829 pp.
15. Interpretation Dictionary of the Tajik Language. V.2 Under the editorship of S. Nazarzoda. -Dushanbe. 2008. - 944 pp.
16.Fozilov M. Phraseology Dicitionary. - Dushanbe: State publishing-house of Tajikistan. V.1. 1963. - 952pp.; V.2. 1964 - 802pp.
17. Djurfodikuni, Abusharaf Noseh ibni Zafar. Translation of "The History of Yamini". Introduction, preparation of the text, commentaries, appendices, glossary: N1. Ghiyosov. - Khujand: Publisher. 2013. - 416pp.
18. Shansky N. M. Phraseology of Modern Russian Language. - M. : LENAND. 7-th edition. 2014. - 265 pp.
