CC BY
13This article reflects the role and main meaning ofpedagogical relationships, the features of improving pedagogical activity in the framework of scientific theories.
And also the facts are given that the teacher should not build his relationship on the basis of complete indifference and arrogance. On the contrary, the teacher's relationship with students should be sincere, benevolent, and compassionate. And also, the teacher, as an experienced and adult person, should act as a friend and educator of students and, under the influence of various pedagogical methods, be able to develop the mental abilities of students.
Keywords: development, activity, education, upbringing, school, student, practical activity, importance, attitude, teacher, perfection, intelligence, individual characteristics of a person, process, method, primary school.
Сведение об авторах:
Саидов Низомиддин Тоджиддинович - кондидат педагогических наук, старщий преподаватель кафедры общы психология Таджикского государственного педагогического унверистета имени Садриддин Айни, Адрес проспект Рудаки 121, 734003 г. Душанбе тел: (+992) 201095000;
Сафарова Дилафруз - асиссента кафедры общы психология Таджикского государственного педагогического унверистета имени Садриддин Айни, Адрес проспект Рудаки 121, 734003 г. Душанбе тел.: (+992) 985362631;
About the autors:
Saidov Nizomiddin Tojiddinovich - candidate Pedagogical Sceinces of the Departamente General pedagogy of Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Aini, AddressRudakiAvenue 121, 734003Dushanbe Phone(+992) 201095000; Safarova Dilafruz - Assistant of the Department of General Psychology of Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Aini, Address Rudaki Avenue 121, 734003 Dushanbe tel: (+992) 985362631;
УДК 591.30.44
БА РО^ МОНДАНИ РОБИТАИ БАЙНИФАННИ БИОЛОГИЯ БО ТАЪРИХ ЗИМНИ ОМУЗИШИ ТАЪЛИМИ БИОЛОГИЯ
Баротзода К.А., Давлатов С.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С.Айнй
Робитаи байнифаннй дар таълими биология, яке аз самтдои асосии таълиму тарбия буда, он дар пешравии омузиши фанни мазкур адамияти калон дорад. Омузгор дар рафти машгулиятдои дарсй бояд ба робитаи байнифаннй диккати махсус дода, дониши донишчуёнро ба дисоб гирад. Бо ёрии робитаи байнифаннй омузгори фанни биология дар дамкорй бо омузгорони дигар метавонад дар баланд бардоштани таълиму тарбия диссаи сазовори худро гузорад. Робитаи байнифаннй дар таълими биология, он вакт амалй гардонида мешавад, ки агар омузгори дарсдиданда оид ба робитаи байнифаннй маълумоти пурра дошта бошад.
Робитаи байнифаннй дар таълими биология дар он вакт самараи хуб дода метавонад, ки агар муаллим эчодкорона мавзуъдоро дуруст интихоб намояд, максад ва вазифадои барномаи таълими биологияро пурра донад.
Хусусиятдои хоси робитаи биологияро бо дигар фандо: биология ва физика, биология ва таърих, биология ва химия, биология ва география, биология ва математика, биология ва адабиёт ва дигар фандои аз мадди назар дур кардан деч мумкин нест.
Биология бо химия ба осонй робитаи байнифаннй досил менамояд. Масалан, накщи биологии элементдои химиявй, таъсири биологии моддадо, инчунин робитаи зичи моддадои органикй бо объектдои биологй, табиат ва гайрадо). Дар вакти баррасии мудофизати мудити зист робитаи биология бо химия боз зичтар зодир мегардад.
Робита бо география ва геология зимни омухтани таърихи пайдоиши хаёт, муайян кардани синну соли чинсдои кудй ва гайрадо баркарор карда мешавад.
Биология бо физика робитаи нидоят зич дорад. Зимни омузиши обро чабидани реша, мубодилаи газхо дар шушу бофтахо, хун ва гайрахо аз робитаи байни биология бо физика истифода бурдан бомаврид аст.
Робитаро бо математика дар вакти далли масъаладо, сохтани графикдои гуногун, генетика баркарор кардан хеле осон аст. Дар вакти таълими биология тараккй додани тафаккури мантикй, ки зиёдтар ба математика хос аст, васеъ истифода мешавад.
Робита бо фанни таърих зимни омузиши конундо, таърихи дучайра, биосфера, экология ва гайрадо маълумотдои гуногуни таърихй баркарор карда мешаванд.
Истифодаи шеър, чистон ва панди ниёгон дар дарсхои биология робитаи онро бо адабиёт пайванд менамояд.
Доло дар поён робитаи байнифаннии биологияро бо фанни таърих зимни омузиши биология пешниход менамоем.
Зимни омузиши мавзуи «Таълимот дар бораи хучайра. Назарияи хучайра» ба омузгор зарур аст, ки аз робитаи байнифаннии биология бо таърих истифода бурда, таърихи кашфи микроскоп ва назарияи хучайраро ба хонандагон бо далелхо баён намояд.
Таърихи кашфи микроскопро гуногун шарх медиханд. Аз руи баъзе маъхазхо кашфи микроскопро ба бародарон-оптикхои голландй Янсен (1650), ба олими итолявй Галилей (1610), ба олими немис Коплер (1617) нисбат медиханд.
Назарияи хучайра дар соли 1839 аз тарафи зоолог ва физиологи олмонй Т. Шванн тахия карда шудааст. Мувофики ин назария хучайра - вохиди сохтории организмхои зиндаест, ки шаклхои муайяни кисмати тафрикавии ситоплазмаро бо хучайрахои мембрана ихоташударо муаррифй мекунад. Дучайра аз руйи вазифа вохиди асосии фаъолияти хаётии организмхо хисоб меёбад. Назарияи хучайра ягонагии олами хайвонот ва набототро аз руи мавчудияти элементи ягонаи организми зинда, яъне хучайра тасдик намуд.
Мисли дигар ихтирооти калони илмй, назарияи хучайра якбора пайдо нашудааст. Бори аввал хучайра дар бурриши пук соли 1665 аз тарафи табиатшиноси англис Роберт Гук ба кайд гирифта шуда буд, ки барои назорати онхо модели мукаммали сохташудаи заррабинро истифода бурд. У мушохида намуд, ки тамоми моддахои пук аз шумораи зиёди шуъбахои хурд, ки бо чилдхои тунук ё ковокии бо хаво пуршуда иборат аст. Ин ковокй ё хоначахоро «хучайра» (аз юн. sitos-ковокй, хонача) ном гузошт. Баъд аз Гук сохти хучайравии рустаниро биолог ва табиби итолиёвй М. Малпигй (1675) ва ботаники англис Н. Грю (1682) тасдик намудаанд.
Сахми асосиро дар омузиши хучайра табиатшиноси голландй, яке аз асосгузорони микроскопияи илмй Антон ван Левенгук, ки соли 1674 организмхои якхучайрагй - инфузория, амёба, бактерияро мушохида намуд, гузоштааст. Инчунин у аввалин шуда эритротситхои хун ва сперматозоидхои хайвонотхоро мушохида намудааст. Вале у мушохидахояшро дуруст бахогузорй карда натавонист ва дар бораи сохти хайвоноти якхучайравй хулоса набаровард.
Ташаккули минбаъдаи заррабин ва тадкикоти микроскопии пуриктидор боиси аз тарафи олими франсавй Ш. Бриссо-Мирбе (1802, 1808) тасдик кардани он далел шуданд, ки хамаи организмхои наботй аз бофтахо хосил шудаанд ва дорои хучайрахо мебошанд. Ж.Б. Ламарк (1809) хулосаи мукаммалтар намуда, гояхои Бриссо-Мербе дар бораи сохти хучайравиро хам дар организми хайвонот инкишоф дод.
Дар ибтидои асри XIX кушишу икдоми омузиши таркиби дохилии хучайра ба миён меояд. Соли 1825 олими чех Я.Пуркине ядроро дар тухмхучайраи парранда мушохида намуд. Соли 1831 ботаники англис Р. Броун аввалин шуда ядроро дар хучайраи рустанй пайдо намуд, вале дар соли 1833 у ба хулосае омад, ки ядро кисмати хатмии хучайраи наботот хисоб мешавад. Дамин тарз дар хамин вакт тасаввурот дар бораи сохти хучайра тагйир меёбад: дар ташкили он на девораи хучайравй балки таркиби онро асос донистанд.
Мушохидахои зиёд нисбати сохти хучайра, хулосаи маълумотхои чамъшуда соли 1839 ба Т. Шванн имконият фарохам овард. ки як катор хулосахоро барорад, ки минбаъд назарияи хучайра ном гирифт. Назарияи хучайра дар оянда дар корхои олими олмонй Р. Вирхов (1858) инкишоф ёфт, ва у пешниход намуд, ки хучайрахо аз хучайрахои пешинаи модарй пайдо мешаванд. Дар соли 1874 аз тарафи ботаники рус И.Д. Чистяков ва соли 1875 аз тарафи ботаники полякй Э.Ю. Страсбургер таксимоти хучайрахо - митоз кашф гардид ва бо хамин тарик фарзияи Вирхов тасдики худро ёфт.
Кашф гардидани назарияи хучайра дар сохаи биология акидаи мухим ва яке аз далелхои халкунандаи ягонагии табиати зинда гардид. Назарияи хучайра таъсири мухиме ба инкишофи биология хамчун илм гузошт ва бо пояи инкишофи фанхои эмбриология, гистология ва физиология асос гузошт. Он имконият дод, ки дарки ташаккули хаёт, алокаи эволютсионии инкишофифардии организм шархи худро ёбад. Асосгузорони назарияи хучайра М. Шлейден, Т. Шванн ва Р. Вирхов дониста мешаванд.
Мавкеи асосии назарияи муосири хучайра чунин аст:
хучайра вохиди асосии сохтори функсионалй ва генетикии организмхои зинда, вохиди хурдтарини зинда;
хучайрахои организмхои якхучайра ва бисёрхучайра аз руи сохт, таркиби химиявй ва мухимтарин зухуроти равандхои фаъолияти хаётй ба хам монанданд;
хар як хучайра дар натичаи таксимшавии хучайраи модарй ташаккул меёбад;
хучайрахои организми якхучайрагй махсусгашта мебошанд: вобаста ба ин онхо вазифахои гуногунро ичро мекунанд ва бофтаро ташкил менамоянд.
Зимни омузиши мавзуи «Биосферам» ба омузгор зарур аст, ки дар дарс аз ин робитаи истифода бурда, кайд намояд, ки маълумот оид ба хамтаъсиркунй ва алокамандии байни организмхои зинда ва мухити берун аз замонхои хеле кадим дар асоси мушохидахои ходисахои табий маълум буданд. Аввалин маълумотхо, оид ба биосфера дар асархои олимони голандй Б. Варениус ва Х. Гюйгенс (1629-1695), инчунин табиатшиноси фаронсавй Ж. Бюффон (1707-1788) нишон дода шудаанд.
Бо мурури замон маълум шуд, ки организмхои зинда танхо дар алокамандй ва мубодилаи моддахо бо мухити зисти худ вучуд дошта метавонанд. Ин нуктаи назарро табиатшиноси фаронсавй Ж. Кюве (1769-1832) хеле хуб гуфтааст: «Даёт ин тарзи мураккаби харакат мебошад. То он даме, ки харакат вучуд дорад, организм зинда аст ва бо ь;ать шудани харакат, организм нобуд мешавад».
Олимони фаронсавй Ж.Б.Дюма (1800-1884), Ж.Бусенго (1802-1887), олими олмонй Ю.Либих (1803-1873) ва як катор тадкикотчиёни дигар вазифаи рустанихои сабзро дар мубодилахои газии сайёраи Замин ва мухим будани махлулхои хокиро дар гизогирии рустанихо муайян карданд.
Ибтидои илмии биосфера ба олими бузурги табиатшиноси фаронсавй Ж.Б.Ламарк (17441829) тааллук дорад. Истилох «биосфера»-ро хамчун кабати махсуси Замин аввалин бор геологи австриягй Э.Зюсс соли 1875 пешниход кард. Баъдтар табиатшинос А.Гумболдт (17691858) дар асари панчилдаи худ «Коинот» ин фикрхоро сайкал дода, нишон дод, ки тамоми ходиса ва чараёнхои табий ба хам алокаманд мебошанд. Омузишхои оянда нишон доданд, ки байни рустанихо, хайвонхо ва маъданхо алокаманди мавчуд аст ва ин самтхо дар корхои В.В.Докучаев хуб нишон дода шудаанд.
Мавчуд будани биосфераи Замин хамчун системаи табиие, ки дар он гирдгардиши энергия ва модда бо иштироки организмхои зинда ба амал меояд, дар китоби табиатшиноси олмонй Я.Молешотта кайд шуда буд. Баъдтар олими дигари олмонй В.Пфеффер (1845-1920) организмхоро аз руи тарзи гизогириашон ба се гурух: авто - (фото) трофхо, гетеротрофхо ва миксотрофхо чудо карда бо хамин дар фахмиши чараёнхои асосии мубодилаи моддахо дар биосфера рушанй андохт.
Акидаи асосй оид ба омузиши биосфера ба олими рус В.И.Вернадский (1863-1945) тааллук дорад, ки дар китоби у «Биосфера» (1967) хеле хуб нишон дода шудааст. В.И.Вернадский биосфераро хамчун кураи хаётие, ки дар он доимо таъсири байнихамдигарии организмхои зинда ва моддахои таассубй ба амал меоянд, бахо медод. Вай навишта буд: «Организмхои зинда манбаи асосии биосфера буда, бо он хамчун чизо ва энергия зич алокаманд буда, кувваи бузурги геологй мебошанд...». Дамин тавр В.И.Вернадский кайд мекунад, ки хусусияти хоси биосфера ин интиколи атомхои элементхои химиявй мебошанд, ки бо энергияи нури рушноии Офтоб вобастагй доранд ва дар чараёнхои мубодилаи моддахо, расиш ва афзоиши организмхо инъикос меёбанд.
Зимни омузиши мавзуи «Асосхои экология» омузгор кайд менамояд, ки экология илме мебошад, ки муносибати байнихамдигарии организмхои зиндаро дар хамбастагй бо мухити атроф мавриди омузиш карор медихад.
Ба монанди илмхои дигар экология хам инкишофи пурпечутоби худро дорад. Аз руи маълумотхои то давраи мо омада, расмхо, олоти шикорй, тарзи парваришй рустанй, расму одати одамон дар ибтидои инкишофи худ оид ба тарзи хаётгузаронии хайвонхо, мавзеъхои нашъунаъмои рустанихо, тарзи кишт ва гайра, тасаввурот доштанд. Баъзе маълумотхоро мо дар меъморихои таърихии халкхои Юнон, Хинду форсу-точик мушохида мекунем. Масалан, дар китоби кадимаи хиндухо «Махабхарата» карнхои VI-II пеш аз милод оид ба тарзи хаёти 50 намуди хайвонот ва тагийрёбии микдории онхо маълумот чой дорад.
Дар асархои Гераклит 530-470-и пеш аз мелодй, Гиппократ (460-370-и пеш аз милод) Арасту (384-322-и пеш аз милод) ва гайрахо. оид ба экология хулосахои хеле амике дучор мешаванд. Масалан, Арасту дар асари худ «Таърихи хайвонот» зиёда аз 500 намуди хайвонхоро тавсиф карда, оид ба рафтори онхо маълумот додааст. Теофрат Эрезийский (солхои 372-287 пеш аз милод) таъсири хок ва иклимро ба сохтори рустанихо, дар мисоли майдони хеле калони бахри Миёназамини кадим хеле хуб нишон додаст. Баъдтар Плиняи калонй дар нимаи ин аср майлу рагбат ба омузиши табиат хеле суст шуда, ба чойи он зохирбинй ва фикх бартарй пайдо карданд. Дар ин давра одамонро на танхо барои акидаи инкишофи табиат, хатто барои хондани китобхои файласуфони кадим хам месузонданд. Танхо баъзе асархои дар ин давра эчодшуда ахамияти илмй доштанд (Разес соли 850-923, Абуали ибни Сино соли 980-1037), ки оид ба рустанихои доругй, рустанихои зироатй,
хайвохои хонагй ва гайрахо маълумотхои сахех пешниход карда буданд. Дар асрхои миёна аз нав зиндашавии илмхои табиатшиносй боз ба чашм мерасид. Дар асархои худ Алберт фон Болштадт (1193-1280) оид ба шароити зисти рустанихо, хок, ахамияти рушноии офтоб маълумоти сахех дода, сабаби оромии рустанихоро дар зимистон, расиш ва афзоиши онхоро бевосита бо гизои онхо алокаманд мекунад. Дар асари бисёрчилдаи худ «Оинаи табиат» Венсенн де Бове (асри Х111) дар бораи организмхои зинда маълумотхои сахех додааст. Дар асархои табиатшиносони зиёд оид ба гуногунии организмхои зинда, пахншавии онхо, хусусияти сохтори рустанй ва хайвонхое, ки дар шароити гуногун хаёт ба сар мебаранд, ахбороти зиёде чамъ шуд. Аввалин таснифкорон А. Сезалпин (1513-1603), Д. Рей (1623-1705), Ж. Турнефор (1656-1708) ва дигарон вобастагии рустанихоро аз мухити зист ё ки чойи парвариши онхо тахлил намуданд. Дар асари худ «Географияи хайвонот» П. С. Паллас тарзи хаётии 151 намуди ширхурхо ва 425 намуди паррандахоро омухта, ходисахои биологиеро ба монанди кучиш, хобравй ва муносибати хешутабории намудхоро хеле хуб тахлил намудааст, ки баъдтар Б. Е. Райкова (1947) уро яке аз асосгузорони экологияи хайвонот хисоб мекунад. Таъсири мухит ба организмхои зинда дар асархои як катор олимон нишон дода шудааст. Аз чумла, агроном А. Г. Болотов (1738-1833) дар асоси мушохидахои худ усулхои таъсир расондан ба рустанихои чавони себ ва ахамияти намакхои маъданиро дар хаёти рустанихо, инчунин масъалаи муносибатхои байнихамдигарии организмхо ва гайрахо пешниход карда буд.
Олими фаронсавй, табиатшинос Ж. Л. Бюффон (1707-1788) дар асари худ «Таърихи табий» аз нигохи материалистй бахо дода кайд мекунад, ки байни материя ва харакат алокамандии бевосита мавчуд аст. У тасдик мекунад, ки сабаби асосии тагйирёбии як намуд ба намуди дигар дар зери таъсири омилхои беруна, харорат, иклим, сифати гизо ва гайрахо мебошад. Аз нигохи Ж. Л. Л. Бюффон материя хеч гох бе харакат вучуд надошт. Бюффон нуктаи назари пайдоиши илохии Заминро инкор мекард. Махз ба туфайли акидахои дар асархои Бюффон пешниходшуда барои омузиши минбаъдаи такомули Ж. Б. Ламарк (17441829) замина гузошта шуд. Вай дар асари худ «Фалсафаи хайвонотшиносй» (1809) далели зинахои инкишофи олами зиндаро нишон дод. Ж. Б. Ламарк омилхои берунаро яке аз сабабхои мухими, тагийрёбихо ва мутобикшавии организмхо дар инкишофи олами хайвонот ва рустанихо хисоб мекард. Бо мурури замон то охирхои асри ХУ111 оид ба экологияи рустанихо ва хайвонот далелхои зиёде чамъ шуданд, лекин онхо акидахои комили экологй надоштанд ва танхо нуктаи назари экологии омузиши ходисахои табииро дар бар мегирифтанд.
Давраи дуюми пуравчи инкишофи илми экология бо корхои тадкикотии сохаи чугрофияи рустанихо алокаманд буд. Асосгузори аслии экологияи рустанихо А. Гумболдт (1769-1859) дар асри худ «Акидахо оид ба чугрофияи рустанихо» (1807), ки дар асоси мушохидахои бисёрсолаи худ дар Амрикой Марказй ва Ч,анубй гузаронида буд, нишон дод, ки шароити иклимй, бахусус, харорат дар пахншавии рустанихо ахамияти хеле мухим дорад.
Олими олмонй, хайвонотшинос К. Глогер (1883) дар асари худ оид ба тагйирёбихои парандахо дар зери таъсири иклим ва олими даниягй Т. Фебер (1826) оид ба хусусияти парандахои шимол, К. Бергман (1848) дар бораи тагийрёбихои чугрофй дар мисоли андозаи хайвонхои хунгарм хеле хуб мухокима рондаанд.
Олими рус Э. А. Эверсман о_рганизмхоро дар алокамандии бевосита бо мухити атроф мавриди омузиш карор дода буд. У дар асари худ «Таърихи табиии кишвари Оренбург» (1840) омилхои мухити берунаро ба абиотй ва биотй чудо карда.
К.Ф. Руле як катор масъалахои тадкикотии биологияи хайвонхоро пешниход карда, барои пешрафти илми «зообиологй» замина гузошт. Корхои илмии Руле барои пешрафти корхои тадкикотии шогирдон ва пайравони у - Н. А. Севертсов (1827-1885), А. Н. Бекетов (1825-1902) рохнамои хубе шуд. Н. А. Севертсов дар асари худ «Хрдисахои даврй дар хаётй даррандахо, паррандахо ва хазандахои губернияи Воронежа» аввалин шуда дар Русия ба таври амик тадкикотхои экологиро дар бораи олами хайвонот таълиф кард. Х,амин тавр, олимони аввали асри Х1Х конуниятхои байни организм ва мухит, вобастагии байни организмхо, ходисахои мутобикшавй ва мутобикатпайдокуниро тахлил намуданд. Аммо амалй шудани ин масъалахо ва инкишофи илми экология дар асоси таълимоти Ч. Дарвин (1809-1882) халли худро ёфтанд. Дар хакикат Ч. Дарвин яке аз аввалин пионерони сохаи илми экология ба хисоб меравад. Дар асари худ «Пайдоиши намудхо» (1859) вай нишон дод, ки «мубориза барои хаёт» дар табиат ба интихоби табий меорад, яъне кувваи харакатдихандаи такомул ба хисоб меравад.
Еалабаи назарияи такомул дар биология барои таърихи экология зинаи сеюм буда, барои омузиши амиктари масъалахои экологй заминаи нав мекушояд ва ба туфайли назарияи
дарвинй ба илми мутобикшавии организмхо табдил меёбад. Мафхуми «экология»^ро аввалин бор олими олмонй, хайвонотшинос Э. Геккел соли 1866 пешниход намудааст. У ин илмро чунин таъриф додаст. «Экология вокифияти иктисодии табиат буда, дар як вакт тамоми муносибатхои олами зиндаро бо чузъхои узвй ва гайриузвй мавриди тадкикоти худ карор дода, тамоми алокамандихои байни рустанй ва хайвонотхоро меомузад». Э. Геккел (18341910) эколгияро ба илмхои биологй ва илмхои табий дохил карда, исбот кард, ки экология тамоми самтхои хаётии организмхои зиндаро дар бар мегирад. Мафхуми экология дар оянда аз тарафи олимони зиёд эътироф шуда, дар нимаи дуюми асри Х1Х асоси омузиши тарзи хаётии хайвонот ва рустанихо, мутобикшавии онхо ба шароити иклимй-харорат, рушной, намнокй ва гайра гардид.
Рустанишиноси даниягй Е. Варминг дар асари худ «Ойкологияи географияи рустанихо» асосхои экологии рустанихоро баён намуда, вазифахои онро ба таври амик нишон медихад. Самтхои асосии экологии системаи муайяни фитоэкологияро пешниход мекунад, ва дар асоси хамин бо як эътимод уро метавон яке аз асосгузорони экология номид.
А.Н. Бекетов дар асари илмии худ «Чугрофияи рустанихо» (1896) аввалин бор мафхуми мачмуи биологиро хамчун мачмуи шароитхои беруна ифода намуда, алокамандии сохторй, анатомй ва морфологии рустанихоро ба пахншавии чугрофии онхо муайян карда, ба омузишу тадкикотхои физиологй дар экология замина гузошт.
Охирхои соли 70-уми асри Х1Х дар баробари натича ва тадкикотхо самти нави илмй -биосенология пайдо шуд. Гидробиологй олмонй К. Мебиус соли 1877 дар асоси омузиши садафаки (як намуди малюске, ки ба сифати гизо истифода мешавад) дар бахри Шимолй сукунат дошта, тассаввуроти моро нисбат ба биосеноз хамчун конунияти кунунии организмхо дар мухити муайян ганитар гардонид. Ба акидаи Мебиус тагийрёбии яке аз омилхои биосеноз ба тагийрёбии дигар омилхои биосеноз оварда мерасонад.
Омузиши чамоахо бо истифодаи усулхои бахисобгирии микдори таносуби организмхо хеле пеш рафт. Омузиши чамоаи рустанихо ба самти алохидаи илм - экологияи растанихо замина гузошт, ки дар ин чода сахми олимони рус С.И. Коржинский ва И. К. Пачоско хеле арзанда аст.
Олими намоёни рус В. В. Докучаев (1846-1903) дар асари худ «Таълимот оид ба минтакахои табий» навишта буд, ки пештар чисмхо, ходиса ва офатхои табий - об, замин ва гайраро танхо дар алохидагй меомухтанд, на ин ки дар таносуб ва доимиятии генетикй. Конунхои алокамандии доимии байни тавоной, чисмхо ва ходисахо, байни табиати зинда ва гайризинда, байни рустанихо, хайвонхо ва олами маъданхоро аз як тараф ва одаму олами хастию - рухии онро аз тарафи дигар омухтан лозим аст. Таълимоти В. В. Докучаев ба манзарашиносй, тадкикотхои муносибати рустинихо ва хок замина гузоштанд, ки дар асархои олими намоёни рус Г. Ф. Морозов «Таълимот оид ба чангал» ва таълимоти В. Н. Сукачёв оиди биогеосенозхо хамачониба тахлили худро ёфтаанд.
Дар аввалхои асри ХХ-ум мактабхои экологии гидробиологхо, фито-сенологхо, рустанишиносхо ва хайвонотшиносхо ташаккул ёфтанд, ки дар хар яке аз онхо самтхои муайяни илми экология инкишоф меёфт. Соли 1910 дар конгреси сеюми растанишиносон дар Брюсел, экологияи рустаниро ба экологияи фардхо ва экологияи чамоахо чудо карданд. Бо пешниходи рустанишиноси швейтсарй К. Шретер эклогияи фардхоро аутэкология ва экологияи чамоахоро синэкология номиданд. Ин мафхумхо баъдтар дар экологияи хайвонот хам кабул шуданд, ки хамаи ин дар асархои тадкикотии экологияи хайвоноти Ч. Адамс (1913), дар китоби В. Шелфорд оид ба чамоахои хайвоноти хушкй (1913), тадкикотхои гидробиологии С. А. Зернов (1913) ва дигарон пурра тахдил ва асоснок шудаанд.
Солхои 1913-1920-ум чамъиятхои илмии экологй ва мачалахои илмй таъсис ёфтанд, хамчунин омузиши фанни экология дар як катор донишгоххо ба рох монда шуд. Дар экология ба таври васеъ ба омузиши ходисахо ва чараёнхое, ки бо номи А. Лотки (1925) ва В. Волтерр (1926) алокаманд буданд омухта мешуданд.
Рустанишиноси рус И.П. Бородин соли 1910-ум дар съезди Х11-уми табиатшиносони рус дар мавзуи «Оид ба хифзи китъахои рустанихои аз нигохи чугрофй фоидаовар» баромад карда, даъват намуд, ки онхоро ба монанди ёдгорихои таърихй хифз бояд кард, чунки ба фикри у агар онхоро нест кунем, дуюмбора имконияти баркароркуниро надорем.
Олими рус Г. А. Кожевников (1917) собит мекард, ки ба катори омилхои вайронкунандаи мухити зист - окибати чанг ва инкилобхо, акибмондагй, бемаърифатй, набудани технологияи инкишофёфта ва ухдадорихои шахрвандй дохил мешаванд. У даъват мекард, ки новобаста аз холати ичтимоии чамият бояд ба хифзи мухити атроф диккати махсус дода шавад.
Дар зинаи чоруми инкишофи экология баъди тадкикотхои хамачониба то солхои 30-юми асри ХХ асоси фахмишхои назариявй дар сохаи биосенология доир ба сархад ва сохтори
биосеноз, дарачаи устуворй, имконияти худидоракунии ин системахо муайян шуданд. Тадкикотхо дар бораи гуногунии муносибатхои организмхое, ки дар асоси хастии биосенозхо карор доштанд вусъат меёфт. Масъалаи муносибати организмхои зинда бо табиати гайризинда аз тарафи олими рус В. И. Вернадский (1926) хаматарафа омухта шуданд ва бо хамин дар ягонагии организмхои биотй ва омилхои табиётии мухити зист замина гузошта шуд.
Дар тадкикоти фитосенологй сахми олимони рус В. Н. Сукачёв, Б. Н. Келлер, В. В. Алёхин, А. Г. Раменский, А. П. Шенников, олими амрикой Ф. Клементс, даниягй К. Раункиер, шветсиягй Г. Дю Рие, шветсариягй И. Браун-Бланк ва дигарон хеле назаррас аст. Дар асоси хусусиятхои морфологй, физиологй, экологй-морфологй ва дигар хусусиятхои хоси чамоахо системахои гуногуни таснифоти рустанихо пешниход шуда, доир ба индикаторхои экологй, омузиши сохтор, хосилнокй, динамикаи алокаи фитосенозхо корхои зиёдеро ба анчом расониданд.
Дар инкишофи экологияи умуми сахми Д. Н. Кашкаров (1887-1941) хеле назаррас аст. У дар асархои худ «Мухит ва чамият», «Х,аёт дар биёбон» ва дастури таълимии худ оид ба экологияи хайвонот (1938) самтхои мухими экологиро нишон дода, самти нави илмии экология-экологияи популятсиониро пешкаш кардааст. Олими инглис Ч. Элтон дар асари худаш «Экологияи хайвонот» (1927) диккати асосиро аз омузиши организми алохида ба попуятсия хамчун вохиди ягонае, ки онро мустакилона бояд омухт равона мекунад.
Дар инкишофи экологияи популятсионй сахми олимон С. А. Севертсов, Е. Н. Синская, И. Г. Серебряков, М. С. Гиляров, Н. П. Наумов, Г. А. Викторова, Т. А. Работнов, А. А. Уранов, С. С. Швартс ва диг. хеле калон аст. Е. Н. Синская (1948) оид ба муайян кардани полиморфизми (гуногуншаклии хайвонот ва набототи хамчинс, ки шаклан аз хамдигар фарки куллй доранд) экологй ва чугрофии намуди рустанихо тадкикотхои зиёде бурд. И. Г. Серебряков нисбат ба таснифоти шакли хаётии организмхо корхои зиёдеро анчом дод. М. С. Гиляров (1949) акидае пешниход кард, ки дар гузариши бандпойхо ба хушкй, хок хамчун мухити хубе хизмат кардааст. Тадкикотхои С. С. Швартс барои такомули экологияи хайвонхои мухрадор ба пайдоиши илми нав-палеоэкология овард, ки вазифаи асосии он баркароркунии тасвири шакли хаётии организмхои мурдарафта мебошад.
Аввалхои солхои 40-уми асри ХХ дар экология усулхои нави тадкикотй перомуни системахои табиии экологй пайдо шуданд. Г. Гаузе (1934) принсипи намоёни худ истиснои ракобатро пешниход карда, мухим будани алокаи гизоиро хамчун рохи асосии интиколи энергия ба воситаи чамоахои табий нишон дод, ки барои омузишй системахои экологй сахми мухиме буд. Олими инглис А. Тенсли (1935) барои «Дуруст ё нодуруст истифодабарии нуктаи назар ва мафхумхо дар экологияи рустанихо» мафхуми экологии «системаи экологиро» пешниход кард. Мувафакияти А. Тенсли дар он буд, ки у биосенозро ба биотоп дар дарачаи вохиди функсионалии нави экосистемахо омезиш дод. Соли 1942 олими рус В. Н. Сукачёв (1880-1967) фахмиши биогеосенозро таквият бахшида, дар он ягонагии мачмуи организмхои зиндаро бо омилхои абиотй, ки дар асоси он тамоми чамоахои зинда ва мухити гайризинда-гирдгардиши моддахо ва мубадалшавии энергияро дар бар мегиранд, нишон дод. Бадтар олими амрикой Г. Винберг (1936) ба муайян кардани хоилнокии биологии чамоахои обй шуруъ мекунад. Олими дигари амрикой Р. Линдеман бошад асоси усулхои хисобкунии мувозинаи энергетикии системахои экологиро пешниход мекунад, ки баъзан хисоби пешакии хосилнокии популятсия ва биосенозхоро дар шароиту мухити муайян хисоб намудан имконият пайдо шуд. Омузишй экосистемахо бошанд ба таълимоти экологии биосфера замина гузошт, ки он ба калами олими рус В. И. Вернадский тааллук дорад. Биосфера аз нигохи В. И. Вернадский системаи сайёравие мебошад, ки доимият ва вазифаи он дар асоси конуниятхои экологии мувозинаи таъминоти моддахо ва энергия карор дорад.
Олими рус Н. Ф. Реймерс (1931-1993) дар омузиши муносибати одам ва табиат, нуктаи назари экологияи ичтимой-иктисодй ва табиат сахми босазо гузоштааст, ки асархои зиёди у ба ин мавзуъ бахшида шуданд. Олими намоёни рус Н. Н. Моисеев (1917-2000) фаъолияти илмии худро ба омузиши экология ва окилона истифодабарии сарватхои табий бахшида буд. У усулхои-оптималй истифода бурдани сарватхои табий, моделхои риёзии динамикии биосфера, методологияи муносибати биосфера ва чамият, моделхои доимиятии биосфера дар шароити таъсири антропогений пешниход карда, дар инкишофи илми экология накши барчаста гузоштааст.
АДАБИЁТ
1. Максимова В.Н. Межпредметные связи в процессе обучения.- М.: Просвещение, 1988.-192 с.
2. Еремкин А.И. Система межпредметных связей в высшей школе: / А.И. Еремкин М, 2016 -
3. Алиханян С.И., Акифьев А.Ап., Чернин Л.С. Общая генетика. М.; «Высшая школа» - 1985.
4. Махмадзиёев А., Савлатов С., Султонов С. Биологияи умумй. // А. Махмадзиёев, С. Савлатов С. Султонов Китоби дарси барои синфи 10.-Душанбе, - 2018
5. Махмадзиёев А., Савлатов С., Султонов С. Биологияи умумй. / А. Махмадзиёев, С. Савлатов С. Султонов Китоби дарси барои синфи 11. -Душанбе: - 2018
6. Ватти К.В., Тихомирова М.М. Руководство к практическим занятие по генетика. / К.В. Ватти, М.М. Тихомирова М.; «Просвещение» - 1979.
7. Воронин А.С. Самостоятельная работа студентов учебно-методическое пособие для студентов. // Учебник для педагогических вузов / Воронин А.С. -Екатеринбург, - 2005.-255 с.
УСТАНОВЛЕНИЕ МЕЖБИОЛОГИЧЕСКИХ ОТНОШЕНИЙ ИСТОРИЯ В ИЗУЧЕНИИ БИОЛОГИИ
В этой статье автор обсуждает внедрение связи биологии с историей при изучении биологии Междисциплинарное общение в преподавании биологии является одной из основных частей обучения и имеет большое значение в развитии изучения этого предмета. Учитель биологии должен уделять особое внимание междисциплинарному общению и учитывать знания учеников во время уроков. С помощью междисциплинарного общения учитель биологии в сотрудничестве с другими учителями может внести достойный вклад в улучшение образования. Междисциплинарное общение в преподавании биологии осуществляется только в том случае, если учитель обладает полными знаниями междисциплинарного общения.
Междисциплинарное общение в преподавании биологии может быть эффективным только в том случае, если учитель творчески выбирает правильные темы, полностью понимает цели и задачи учебной программы по биологии.
Нельзя игнорировать особенности взаимоотношений биологии с другими дисциплинами: биологией и физикой, биологией и историей, биологией и химией, биологией и географией, биологией и математикой, биологией и литературой и другими.
Ключевые слова: межпредметные связи, законы, клетка, история, клеточная теория, биосфера, биологическая связь с историей.
THE ESTABLISHMENT OF INTER-BIOLOGICAL RELATIONSHIPS WITH HISTORY IN THE STUDY OF BIOLOGY
In this article, the author discusses the introduction of the link between biology and history in the study of biology.
Interdisciplinary communication in biology teaching is one of the main parts of the study and is of great importance in the development of the study of this subject. The biology teacher should pay special attention to interdisciplinary communication and take into account the knowledge of the students during the lessons. Through interdisciplinary communication, a biology teacher, in collaboration with other teachers, can make a worthy contribution to improving education. Interdisciplinary communication in biology teaching is carried out only if the teacher has full knowledge of interdisciplinary communication.
Interdisciplinary communication in biology teaching can only be effective if the teacher creatively chooses the right topics, fully understands the goals and objectives of the biology curriculum.
The peculiarities of the relationship between biology and other disciplines cannot be ignored: biology and physics, biology and history, biology and chemistry, biology and geography, biology and mathematics, biology and literature, and others.
Key words: intersubject connections, laws, cell, history, cell theory, biosphere, biological connection with history.
Cведение об авторах:
Баротзода Камолиддин Ашур - доцент кафедры общая биология и методика препадавание биологии Таджикского государственного педагогического университета имени Садриддина Айни, тел.: (+992) 934050446. Давлатов Саид- старший преподаватель кафедры методики преподавания биологии Таджикского государственного педагогического университета имени Садриддина Айни, тел.: (+992) 931690173.
About the autors:
Barotzoda Kamoliddin Ashur - Associate Professor of the Department of General Biology and Teaching Methodology Biologists of the Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Aini. tel.: (+992 ) 934050446.
Davlatov Said - Senior Lecturer of the Department of Methods of Teaching Biology of the Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Aini, tel.: (+992) 931690173.
