Научная статья на тему 'УРУҒ МЕВАЛИ БОҒЛАРДА УЧРОВЧИ КУЯ ЗАРАРКУНАНДАЛАРИ'

УРУҒ МЕВАЛИ БОҒЛАРДА УЧРОВЧИ КУЯ ЗАРАРКУНАНДАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
Олма куяси / Ғилофли куя / об-ҳаво / йиртқич / паразит / башорат / тизим / уйғунлашган кураш / табиий / тоғ олди / турлар / яйдоқчи.

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Усвалиев Ойбек Турғунович

Дунё ўрмончилигида олиб борилган тадқиқот натижаларига кўра ўрмон зараркунандалари энтомофагларидан 50 мингдан ортиғи паразит турлар бўлиб, уларниг асосийларини Trichogrammatidae, Scelionidae, Ichneumonidae, Braconidae, Ptelomalidae, Eulophidae, Chalcididae – оила вакиллари ташкил этади. Ҳозирда биз ушбу энтомофагларнинг антропоген омилсиз яъни табиий холда неча фоизгача бошқара олишини ва жинслар нисбатини таҳлил қилмоқдамиз. Улар ўрмон зараркунандаларининг имагоси, тухуми, қурти ва ғумбагини зарарлайди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «УРУҒ МЕВАЛИ БОҒЛАРДА УЧРОВЧИ КУЯ ЗАРАРКУНАНДАЛАРИ»

УРУГ МЕВАЛИ БОГЛАРДА УЧРОВЧИ КУЯ ЗАРАРКУНАНДАЛАРИ

Усвалиев Ойбек ТурFунович

Тошкент Давлат Аграр Университет, катта укитувчи М1т://(Ы. огц/10.5281/?.еп о(1о.11210275

Аннотация. Дунё урмончилигида олиб борилган тадцщот натижаларига кура урмон зараркунандалари энтомофагларидан 50 мингдан ортит паразит турлар булиб, уларниг асосийларини Trichogrammatidae, Scelionidae, 1сЬпвитотйав, Втсотёав, Ptelomalidae, Eulophidae, Chalcididae - оила вакиллари ташкил этади. Хозирда биз ушбу энтомофагларнинг антропоген омилсиз яъни табиий холда неча фоизгача бошцара олишини ва жинслар нисбатини та^лил цилмоцдамиз. Улар урмон зараркунандаларининг имагоси, тухуми, цурти ва гумбагини зарарлайди.

Калит сузлар: Олма куяси, Fилофли куя, об-щво, йиртцич, паразит, башорат, тизим, уйгунлашган кураш, табиий, тог олди, турлар, яйдоцчи.

Х,ашаротлар популяцияси узгарувчанлигини уларнинг табиий душманлари сонининг узгариши билан тушунтириладиган назария - паразитар назария дейилади. Унинг айрим узгарган шакли биоценотик назария хисобланади. Мазкур назариянинг тарафдорлари (Вирторов ва бошк. 1995) биоценознинг барча турлараро бевосита ва билвосита алокаларнинг турли-туманлигини таъкидлайдилар ва бу оркали паразитар назарияни кенгайтириш зарурлигини асослайдилар.

Гилофли куя (Coleophora hemerbola И Ь.) — Lepidoptera туркуми, Tineidae оиласи. Гилофли куя Урта Осиё, Украина ва Гарбий Европада кенг таркалган. Зараркунанда куртлари урик, бодом, бехи, олча, гилос, нок, эман ва айрим урмон дарахтларини, айникса, олмани кучли зарарлайди ва бу дарахтлар узок вактгача баргсиз булиб колади. Капалакнинг катталиги канотларини ёзганида 12 мм, танасининг узи тахминан 5 мм келади. ^анотлари камбар, учи уткирланган; олдинги канотлари кулранг, учи бироз корамтиррок; кейинги канотлари кулранг ва олдинги канотларига караганда бирмунча очрок; олдинги ва айникса, орка канотларида узун тангачалардан иборат кенг попуги бор.

Гилофли куя гумбаги 5 мм гача катталикда булиб, жигарранг туслидир, корин учида айрили иккита думбокчаси бор. Гумбаги оч саргиш-кунгир тусли, чузинчок гилофнинг ичида туради. Гилофнинг олдинги учи карнайга ухшаш кенг, гилоф шу кисми билан дарахт пустлогига ёпишиб олади. Карнай огзида ипи булади, гилофнинг оркадаги учи уч киррали пирамида шаклида булиб, уч радиусли ёриги бор (В.П. Васильев, И.З. Лившиц, 1984).

^урт гумбакка айланишидан олдин узунлиги 5-6 мм келади; ранги оч-кунгир, 1- ва 2- кукрак сегментларининг орка томонида биттадан айрисимон кора калкони бор. ^урти гилофнинг ичида туради: курт усган сари гилофи х,ам усади. Бу зараркунандага «Гилофли куя» деб ном берилганига х,ам сабаб шу. ^урт сурилганда гилофини х,ам тортиб юради, танасининг олдинги кисмини шу гилофнинг карнайга ухшаган кисмидаи чикариб куяди. ^урт гилофи ёни сал-пал яссиланганлиги ва учида уч киррали пирамидаси йуклиги билан гумбак гилофидан фарк килади.

Гилофли куя тухуми овал шаклда булиб, бир учи утмасрок, буйи тахминан 1 -3 мм. Гилофли куя мевали дарахтларнинг шохларида урта ёшдаги курт боскичида кишлайди ва эрта кукламда куртаклар буртишидан олдин уйгонади.

Ок акация гуллай бошлашига якин куртлар озикланишдан тухтаб, дарахтнинг шохларидан танасига урмалаб тушади. У пустлок тангачаларининг остига ёки дарахт танасидаги пустлок ёрикларига кириб олади ва узидан чикарган ип билан маркам ёпишади. Гилоф огзини шу ип билан беркитади ва бошини гилофнинг оркадаги учига буриб олади хдмда, унинг шаклини узгартиради ва кимирламайдиган булиб колади. Бир неча соатдан кейин улар гумбакка айланади. ^урт гумбакка айлангандан бир ой утиб вояга етган капалаклар пайдо булади.

Май ойи охири - июнда капалаклар баргларнинг пастки томонига, асосан, урта томири буйлаб тухум куяди. Ургочи капалак хаёти давомида 50-70 та тухум куяди. ^уйилгаи тухумдан 9-10 кундан кейин куртлар чикади. Улар баргларнинг ичига кириб, устки ва пастки пусти орасидаги этини ейди ва гилоф ясаб олиб, юзага чикади. Шу ерда кузгача бир кадар юмалок шаклли коваклар хосил килиб, озикланади. Улар баргга гилофнинг карнайга ухшаш кенг кисми билан ёпишади ва танасининг ярмини гилофдан чикариб, танасининг олдинги кисми билан барг пустлари орасига киради, сунгра озикланиб, яна гилофга киради ва унинг ичида янги жойга утади. куртлар секин усади, сентябрь-октябрь ойларида озикданишдан тухтаб, шу шохчаларнинг узида кишлайди.

Гилофли куя куртларини паразитлар, шу жумладан, В.В.Яхонтов маълумотларига кура - Cbelonella microphtalma Wesm. яйдокчиси ашаддий кушандаси хисобланади. Икки йилда бир марта авлод беради. Биринчи йили озикланиб булган куртлар ёй шаклда гилоф хосил килади. Иккинчи йили куртлар барг эти билан озикланади. ^аттик зарарланган барглар кунгир тусга киради ва куйганга ухшаб колади. куртлар урикнинг гураларига хам зиён етказади.

Олма куяси (Hyponomeuta malinellus Zell. (Yponomeuta malinellus)) —Куя куртлари олма, дулана, купгина манзарали дарахтлар, баъзан урикнинг ёзилаётган куртакларини, кейинрок баргларини хам еб куяди. ^аттик зарарланган дарахтлар мева килмайди ва келаси йили кам хосил беради. Зарарланган дарахтлар яхши усмайди.

Олма куяси Урта Осиёнинг тогли туманларида, Шимолий ^озогистон, Сибир, Узок Шарк, ^рим, Кавказ, бутун Европада, Япония, Канада, Шимолий Америкада учрайди (Гегинзан З.С., 1967).

Капалагининг катталиги канотларини ёзганда тахминан 2 см келади. Олдинги канотларининг юкори томони ок булиб, кора нукталари бор.

Орка канотлари кулранг, икки жуфт канотининг пастки томони кулранг; оркадаги канотларининг ва олдинги канотларининг ташки чеккасида узун попуги бор (Сифрошвили НА., 1964).

Тухумлари майда, япалок булиб, овал ёки юмалок шаклда туп-туп булиб туради. Тухумлари юкоридан калкон (бляшка) билан копланган. У аввалига сарик булиб, кейин кизаради ва них,оят, кулранг тусга киради.

^урти хира рангда, бугдой тусда булиб, узунасига кетган икки катор кора нукталари бор. Танасининг олдинги ва охирги сегментларида, юкори томондан биттадан корамтир хитинли калконга эга. Боши, кукраги ва оёклари кора тусда. ^урт гумбакка айланиш олдидан узунлиги тахминан 18 мм га етади. Fумбаги оч-кунгир, сарик тусли булиб, чузинчок ок пилла ичида туради (Загуляев А.К., 1975).

Олма куяси биринчи ёшдаги куртлик боскичида кишлайди. Бу куртлар тухумни беркитиб турган калкон тагидан хали чикмаган булади. ^ишлаётган куртлар калкон тагида 35 °С гача хароратга чидайди.

1

1. Олма куяси билан зарарланган барглар

Куртаклар ёзиладиган пайтгача куртлар кишлаётган жойини ташлаб, куртак ва ёзилаётгаи ёш баргчалар билан озикланади. куртлар ёш баргларнинг этини ичидан еб, устки ва пастки пустига тегмай, орасини хавол килиб куяди.

Бир барг пусти остида бир неча курт булиши мумкин. Кейинчалик куртлар барг ичидаги хдвол жойдан чикиб, баргларнинг юкори кисмида калин ургимчак ипларининг панасида озикланади. куртлар туп-туп булиб яшайди ва бир шохчанинг баргларини еб булиб, хаммаси биргалашиб иккинчи шохчага утади; айни вактда бутун-бутун шохларгина эмас, балки дарахтнинг бутун шох-шаббаси ургимчак уяси билан копланиб колади (Корчагин В.Н., 1983; 1988).

Олма гуллагандан бир ой кейин куртлар ривожланиб булади ва ургимчак ипининг панасида пиллага уралиб олади. Айрим куртларнинг пиллалари бир-бирига зич такалиб, хаммаси бирга гуж булиб туради.

Июнь-июлда вояга етган капалаклар пайдо булади, улар тунда учади. Капалаклар тез орада тухум куяди. Ургочиси ингичка шохларнинг пустлогига ва новдаларнинг асосига 2070 тадан туп-туп тухум куяди. Ургочи капалак туп-туп тухумлари устига шилимшик куйиб кетади, бу модда хавода калконга ухшаб котади. Тухумлардан чиккан куртлар калконлар тагидан урмалаб кетмай, келгуси йил кукламгача диапаузага киради (Галетенко С.М., 1967; 1970).

Саратон иссиги узок давом этиб, хаво айтарли нам булмаса ва 100 кундан ортик вактда ёмгир ёгмаса, диапаузага кирган куртлар нобуд булади, шунинг учун Урта Осиёнинг текис кисмларида ома куяси учрамайди. Олма куяси йилига битта авлод беради.

Хулоса

Урмоннинг тог олди худудларида аникланган фитофагларнинг 22 тури бошкаларига нисбатан куп учраши кайд этилди. Бунда енг куп зарарланган урмон дарахтларидан писта, олма, дулана, ёнгок, бодом, жийда эканлиги маълум булди. Тангаканотлтлар оиласи энг куп учровчи зараркунандалар булиб, умумий фитофагларнинг 67 % ни ташкил этди.

REFERENCES

1. Бондаренко Н.В. Биологическая защита растений. Москва. Агропромиздат, 1986. -278с.

2. Гегинзан З.С. К вопросу о видовой самостоятельность яблоневой, плодовой и ивовой горностаемых молей (Lepidaptera, Yponomeutidae) II Вест. зоол. к: наук думка 1967 - С. 38 - 40.

3. Данилевский А.С., Кузнецов В.И., Листовертки (Torticidae) Триба плодожорки (Laspeyresiini) - В кн.: Фауна СССР. Насекомые чешуекрылые, V, 1 нов, сер, № 98, 1968 г. М, - Л.: - С .1 - 636.

4. Корчагин В.Н. Защита сада от вредителей и болезней в осенне-зимний период //Ж. Защита растений, Москва. - 1983. - №10. - С. 52-55.

5. Гершензон З.С. Моли горностаевий (Yponomeutidae, Argyrechiidae), Фауна Украини. -Киев: «Наукова думка», 1974. - Т. XV. - вып. 6. - 132 с.

6. Гиоргебелидзе А.А. Пестициды против восточной плодожорки //Ж. Защита растений, Москва. - 1973. - С. 47.

7. Исмаилов В.Я., Надыкта Д.В. Регуляция численности фитофагов с помощью синтетических половых феромонов //Ж. Защита и карантин растений, Москва. - 2002. - №5. - С. 16-18.

8. Казакова С.Б. Liitryphon punctulatus Rate. (Ichneumonidae, Hymenoptera) - яйдокчи яблонной плодожорки в Киргизии /Материалы по членистоногим энтомофагам Киргизии. - Фрунзе: ИЛИМ, 1971. - С. 25-30.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.