«呢» ,«哩», «呐» URG’U SO'ZLARINING QO'LLANISH O'RNI VA «呢» , «吗» SO'ROQ YUKLAMALAR FARQI Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

R

O

,«PI», URG'U SO'ZLARINING QO'LLANISH O'RNI VA «№» , A> SO'ROQ YUKLAMALAR FARQI

d https://doi.org/10.5281/zenodo.7352074

BOLTAYEV Mirzobek Ilmiy maslahatchi: f.f.d.(DSc) Nasirova S.A.

r

... The word used in the particular end of the sentence. Means the sentence is expected, strengthen and hypothesis. The exampleswere used in Chinese literture in this article. There are so many dialects in Chinese. In this article, we can see how used in the other dialects ... the word. We think in the Chinese language to enhance the meaning of a sentence using this ...

K

J

Xitoy tilidagi yordamchi so'zlar mustaqil holda qo'llanilmaydi, doimo ular oldi-ortida boshqa so'z turkumlari bilan birga ishlatilib , ma'lum bir ma'noni anglatib keladi. Ularning turli xil holatlarga ishlatilishiga asosan, yordamchi so'z turkumlarini uchta katta quyidagi guruhga bo'lishimiz mumkin:

1. Qurilmali yordamchi so'zlar: E, M

2. Zamon yordamchi so'zlari: T, M, ^

3. Urg'u yordamchi so'zlari: ft, BB ^ 1

Urg'u yordamchi so'zlari gapning so'nggida kelib, gapiruvchining gapirayotgan paytida turli ohanglarni ifodalaganda ishlatilinadi. Biz quyida esa asosan so'roq jumlalarda ishlatilinadigan urg'u yordamchi so'zlarini ko'rib chiqamiz.

(ne) so'roq yuklamasini ba'zi odamlar «ni» tarzida ham talaffuz etadi. Asosan, jumla so'nggida qo'llanilib, turli ohanglarni ifodalashda ishlatilib kelinadi. Quyida biz uning ishlatilish usullarini yoritib berishga urinib ko'ramiz. I. So'roq va ritorik gaplarning so 'nggida ishlatilinadi.

1. So'roq jumlani ifodalab, "№" faqatgina maxsus so'roq gaplar, alternativ so'roq gaplar va ritorik so'roq gaplarning oxirida keladi. Lekin inkor so'roq gaplardan keyin ishlatib bo'lmaydi.

a) Maxsus so'roq olmoshlar bilan birga gap oxirida kelib, gapda so'roq so'zni ifodalaydi. Misol uchun:

- 2 (Inqilobning asosiy mavzusi nima edi?

Albatta Xitoyning oddiy xalqidir.)

- ?3 (Bayli qayerga ketgandi?)

1 "ÏÂ^XinÛ" ^^^ 31-33 M "Hozirgi zamon xitoy tili grammatikasi" Li Fuchian 31-33-bet

2 «^#^^^»526 «Maozedong» asarlar majmuyi 526-bet

3 «Laoshe qissalari» 9-bet

'Uzbekistan-China: development of R VOLUME 2 | SPECIAL ISSUE 26

cultural, historical, scientific and Q ISSN 2181-1784

economic relations" SJIF 2022: 5.947 | ASI Factor = 1.7

"№" maxsus so'roq olmoshlar bilan kelgan gaplarda, ba'zi holatlarda so'roq olmoshi tushib qoladi. Misol uchun:

- 4 (Dingvey: (O'tirib sigara chakib, uning gapini bo'lib) Onamchi? U qayerlarda yurgan ekan.)

Bu misolda " (Onamchi?) aslida " (Onam qayerda?) shaklida

kelishi kerak edi, lekin so'roq olmoshi tushib qoladi. Ma'nosi esa o'zgarmay saqlanib qoladi.

b) Alternativ so'roq gaplarning oxirida keladi. Misol uchun:

№, xEM%T^B? 5 (Menga qara, sen ilgari u yerga ham bu yerga ham yurib mensimading, qiynalishinimg kim uchundir? Mehnatkash xalq yoki o' zing uchunmi? )

c) Tasdiq inkor so'roq gaplarda ham jumlaning oxirida ishlatilinadi. Misol uchun:

- (U o'tgan yildagi zavod ishchimasmidi yoki yo'q? Albatta!)

2. Ritorik so'roq gaplarning oxirida kelib, savolning ohangini kuchaytiradi.

? 6 (Bir yilda bunday katta hajmli ishlab chiqarish kuchi uchun albatta kapital kirgizish kerak. Bunga arzimaydigan nima bor?)

- 7 (Uning qaynonasiga uni qaytib kelish kerak bo'lgan taqdirda ham, u holda yana nima gap etish mumkin.)

II. Darak gaplarda qo'llanishi.

1. Ma'lum bir harakat yoki holatning davom etayotganligini ko'rsatadi, ba'zi hollarda gapda davom etayotgan holat so'zini ifodalaydi. Misol uchun:

- ! 8 (Bu qariya yana cho'ponni taklif qildilar, aravani yopadigan ot-ulovlarni bog'laydigan arqon-chi deb so'radilar )

- 9 (Ikki xonalik kichkina uyning eshigi ochiq bo'lib, to'rt birodar o'tirgan holda, boshini egib sigara chakmoqda.)

- if^SllB^MMWA®^^ №o (Iltimos shovqin solmang, xonada odamlar uxlashyapdi.)

Birinchi misolda davom etayotgan holat so'zi bu bo'lsa, ikkinchi va uchinchi misolda bo'ladi.

2. Gapda to'xtashilikni bildirib, .. " (bo'lsa) ma'nosida keladi. Misol uchun:

10 (Matrial, eng mustahkam matrial, uslub esa juda mos keladigan uslub, loyihachi? Undayda solishtirishning imkoniyati yo'q)

(Yarim oy oldin, Jangpey kasalxonaga yotgan edi, uning ko'krakdagi o'q jarohati ancha yaxshi bo'ldi, sog'lig'ichi, hali ham juda nimjon.)

4 «Sinov» 4-bet

5 «##^^»116 «Erta bahor qo'shig'i» 116-bet

6 «AR^±^^»326 «Xalq jamiyati yashasin» 326-bet

7 12 «Lushun asarlar majmui» ikkinchi qism 12-bet

8 «##fAfe>42 «Bahorda ekib kuzda terish» 42-bet

9 «Laoshe qissalari» 32-bet

10 «Gaochianda» 5-bet

Birinchi va ikkinchi misoldagi (loyiha-chi) va (sog'liq-chi) so'zlarini "M

ÎXë" (loyiha bo'lsa-chi) va "MX^W" (sog'liq bo'lsa-chi) lar bilan almashtirsa ham bo'ladi. III. Tasdiq ohang va yorqin hissiyotni ifodalaydi.

1. Tahmin, faraz ohangini bildiradi.

- iiX^IPfê^^^f^+^^AMffio 12 (Extimol, maktab yotog'i u binoning qaysi bir burchaklarda bo'lishi mumkin.)

- ! 13 (Qo'mondon Chin telefonda odam jo'natganligini o'z og'zi bilan aytgan edilar, balki kelgan bo'lishi mumkin.)

2. Mubolag'a, maqtovni kuchaytirish ohangida keladi. Misol uchun:

- t^^tti.^^ittifto (Men uni taniyman-ku, albatta topa olaman)

- M^^^^^Bo (Men bormayman, nima qilsang shuni qilgin.)14

3. Uyg'onganlik, esiga tushganlik, xotirasiga kelganlik ma'nolarini bildiradi. Misol uchun:

- ^^^jL^T, S^W^^fsM ! 15 (Esimdan chiqa yozibdi, bu yerda yana bu xat ham borku.)

- 16 (Ajablanarliku, men endigina tushunib yetdim.)

4. Nafratlanish, jirkanish, qoniqmaslik, ko'ngli to'lmaslik ohanglarini ham ifodalaydi. Misol uchun:

- ¿»mi

,.."17 (Yov kenayi aytdilarki: "Unga qo'ybersang, uning shunday xulqi bor, yuzida istarasi yo'q, kun bo'yi gapirmay, odamning ichini siqadi")

- ! 18 (Men sening roziliging xush kelmadi)

Bundan tashqari va shu kabilar aslida qoniqmaslik ma'nosida bo'lib,

inkorlikni bildirib keladi.

5. Zidlovni bildiruvchi bog'lovchilardan keyin kelib, zidlov ohangini kuchaytiradi. Misol uchun:

19 (Vangsansheng unga yutqazib qo'ymasdan, Shazilong ham uning raqobatdoshi emas, biroq, Vangsansheng oxirgacha qariya bilan olishdi. Lekin, Shazilong bir o'giz qattiq gapirishga ham jur'at etmadi) JJ li ohang so'zini ishlatilishi

"J" ohang so'zi "^"ning o'zgargani bo'lib, "li" tarzida talaffuz qilinadi. Biz bu ohang so'zini ma'lum bir dialektlardagina uchratishimiz mumkin.

- ! 20 (Men o'g'irincha qaraganimda, kuyov

ham yeb bo'lgandan keyin qayd qilgan edi.)

11 «Tinchlikni asrash» 4-bet

12 «Farzandlarga» 52-bet

13 "Bir yarim ming kilometrli Jiangshan 25-bet

14 «Yangi avlod qahramonlari» 22-bet

15 «Dumu dramma tanlangan asarlar» 263-bet

16 «Dumu dramma tanlangan asarlar» 240-bet

17 "Bir yarim ming kilometrli Jiangshan" 12-bet

18 «^HXin»25 «Farzandlarga» 52-bet

19 «Laoshe qissalari» 23-bet

20 «Mening uyim» 4-bet

ПЙna ohang so'zi haqida

РЙ ohang so'zi "Щ" va "ВД" ning qo'shilmasidan hosil bo'lgan. Ba'zi hollarda shaklida ham yoziladi. "РЙ" ohang so'zi "na" yoki "ne" tarzida talaffus qilinadi. "РЙ" ishlatilinishi "№"ga nisbatan kengroq bo'lib, ohangni kuchaytiradi. Hozirgi kunda odamlar " Щ " va " РЙ "ni xoxlaganlaricha, xolasalar uni, xolasalar buni ishlatadilar. Misol uchun:

- ? (Ajin, hozirgina sehga borganingda nima qilayotgan eding?)

"Щ" va "M" so'roqyuklamalarini solishtirish:

1. "Ш" nafaqat so'roq gaplarda, balki darak gaplarda ham ishlatilinadi. "M" dan darak gaplarda foydalana olmaymiz.

2. "Ш" yuqorida aytib o'tilganidek, maxsus so'roq, alternativ, ritorik so'roq gaplarda ishlatilinib, inkor so'roq gaplarda ishlatilinmas edi. "M" inkor so'roq gaplarda ham kela oladi. Ba'zi hollarda "M"so'roq so'zlar bilan birga kelib, so'roq so'zlar gapda bosh bo'lak yoki ikkinchi darajali bo'lakni ifodalaydi.

- «MM? (Hamma biladimi?)

- ^S^ifr^M ? (Sen nimalar sotib olmoqchisan?)

Bu yeda "ii" bosh bo'lak, "WA" esa ikkinchi daraja bo'lakni ko'rsatadi.

Fikrimiz so'nggida, shuni aytmoqchimizki, inson o'zining ichki his-tuyg'ulari, kechinmalari, maqtov-u, nafratlarini ifodalagan paytda urg'u yordamchi so'zlaridan foydalanishi tabiiy holatdir. Biz kimgadir o'z fikrimizni aytayotganda oddiy qilib aytgandan ko'ra, urg'u yordamchi so'zlarini ishlatib aytganimiz tezroq ta'sir etadi.

Yuqorida xitoy tiliga oid urg'u so'zlarini keltirdik. Demak, xitoy tilida ham urg'u so'zlari yordamida o'z xissiyotlarimizni namoyon qila olar ekanmiz. Biz yuqorida keltirilgan misollar orqali shuni ko'rishimiz mumkinki, xitoy tilidagi urg'u so'zlari bizning ona tilimiz o'zbek tiliga asosan "chi", "-ku", "-a", "-da", "edi", "ekan", "ekanda" deb tarjima qilinadi. Biz bilamizki, Xitoyda shevalar juda ham ko'p bo'lganligi sababli bir so'zning bir necha xil talaffuzlari bor. Biz o'rgangan urg'u so'zimizning boshqa shevalarda qanday ishlatilinishini ham tekshiruvimiz so'nggida keltirib o'tdik.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YHATI (REFERENCES)

1. 1955-57 ШШтШШ- 1986 ^ tÄ0 343-346 Ж

2. "ШШЖЖЙ"

3. www.baidu.cn

4. СА Хашимова О_НЕКОТОРЫХ_ОСОБЕННОСТЯХ

ЛИНГВОКУЛЬТУРОЛОГИЧЕСКОГО АСПЕКТА КОММУНИКАЦИИ (НА ПРИМЕРЕ КИТАЙСКОГО ЯЗЫКА). - SO 'NGIILMIY TADQIQOTLAR NAZARIYASI, 2022.

5. С Хашимова. О ЯВЛЕНИИ КОНВЕРСИИ В СОВРЕМЕННОМ КИТАЙСКОМ ЯЗЫКЕ. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 2022.

6. С.А.Насирова (2021). Политическая метафора (на примере материала по кадровой политике современной КНР). In Resent Scientific Investigation (pp. 69-73).

7. Хашимова, С. А. (2020). ОСОБЕННОСТИ ОБРАЗОВАНИЯ РЕЗУЛЬТАТИВНЫХ ГЛАГОЛОВ ПРИ ПОМОЩИ СУФФИКСАЦИИ В КИТАЙСКОМ ЯЗЫКЕ. In Страны. Языки. Культура: сборник материалов Х1-й международной научно-практической конференции/Под ред. проф. Абуевой ННМахачкала: ДГТУ. 391 с (p. 361).

8. Хашимова, С. А. (2020). Особенности образования неодушевлённых существительных при помощи суффиксации в современном китайском языке. Modern Oriental Studies, 2(2), 3446.

740

9. Nasirova, S. A. (2019). Modification of semantics of social terms of the modern Chinese language. Opción: Revista de Ciencias Humanas y Sociales, (24), 260-273.

10. Хашимова, С. А. (2022). АГГЛЮТИНАТИВНАЯ ОСОБЕННОСТЬ СУФФИКСАЦИИ В СОВРЕМЕННОМ КИТАЙСКОМ ЯЗЫКЕ. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 2(1), 196-202.

11. Hashimova, S. A., & Nasirova, S. A. (2021). FEATURES OF FORMING OF ANIMATED NOUNS WITH THE AFFIXES IN MODERN CHINESE LANGUAGE. Journal of Central Asian Social Studies, 2(04), 1-10.

12. Насирова, С. А. (2020). Генезис общественно-политической терминологии китайского языка через призму истории китайской дипломатии. Modern Oriental Studies, 2(2), 22-33.

13. Хашимова, С. А. (2022). О НЕКОТОРЫХ ОСОБЕННОСТЯХ ЛИНГВОКУЛЬТУРОЛОГИЧЕСКОГО АСПЕКТА КОММУНИКАЦИИ (НА ПРИМЕРЕ КИТАЙСКОГО ЯЗЫКА). SO 'NGIILMIY TADQIQOTLAR NAZARIYASI, 1(1), 85-91.

14. Хашимова, С. А. (2022, September). ОБРАЗОВАНИЕ ПРИЛАГАТЕЛЬНЫХ С ПОМОЩЬЮ АФФИКСАЩИ В КИТАЙСКОМ ЯЗЫКЕ. In E Conference Zone (pp. 5-10).

15. Abdullayevna, H. S. (2020). Peculiarities of the formation of animated nonsignificant using suffixing in the modern chinese language. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal, 10(5), 1504-1511.

16. Хашимова, С. А. (2022). ОБРАЗОВАНИЕ ЧИСЛИТЕЛЬНЫХ ПРИ ПОМОЩИ АФФИКСАЦИИ В СОВРЕМЕННОМ КИТАЙСКОМ ЯЗЫКЕ. World scientific research journal, 7(1), 20-23.

17. Насирова, С. А., Хашимова, С. А., & Рихсиева, Г. Ш. ВЛИЯНИЕ ПОЛИТИЧЕСКОЙ СИСТЕМЫ КИТАЯ НА ФОРМИРОВАНИЕ ОБЩЕСТВЕННО -ПОЛИТИЧЕСКОЙ ТЕРМИНОЛОГИИ. Ответственный редактор, 162.

18. NS Abdullayevna.X^lOT^^«: М^П-Мг, 87, 0

19. С.А.Насирова. Институт евнухов в древнем Китае: причины возникновения и особенности (2022). Фундаментальные и прикладные научные исследования: актуальные вопросы, достижения и инновации. С. 187-188.

20. NS Abdullayevna. Языковая политика в Китае: идентификация общественно-политической терминологии (2019). In КИТАЙСКАЯ ЛИНГВИСТИКА И СИНОЛОГИЯ 3,384,2019