Научная статья на тему 'Урбанизация жараёнларининг қишлоқ хўжалиги ривожланишига таъсири'

Урбанизация жараёнларининг қишлоқ хўжалиги ривожланишига таъсири Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
179
44
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
урбанизация / қишлоқ хўжалиги ерларидан фойдаланиш / суғориладиган ерлар / ердан фойдаланишни глобал ўзгариши / urbanization / rural land use / irrigated land / global changes in land use

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Эгамбердиева Матлуба Маманазаровна, Абдалова Зулхумор Таировна, Аманбаева Зиёда Абдубоисовна

Шаҳарларнинг кенгайиши ва шаҳар турмуш тарзининг тарқалиши жараёнлари қишлоқ жойларнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишида ҳам акс этади. Ушбу мақолада урбанизация жараёнларининг қишлоқ хўжалиги ривожланишига таъсири, ердан фойдаланишдаги ўзгаришлар, ҳайдаладиган ерлар ҳисобига шаҳарлар кенгайишининг минтақавий хусусиятлари ва унинг оқибатлари кўриб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE IMPACT OF URBANIZATION PROCESSES ON AGRICULTURAL DEVELOPMENT

The processes of urban growth and the spread of urban lifestyles are reflected in the socio-economic development of rural areas. This article analyzes the impact of urbanization processes on agricultural development, changes in land use, as well as regional features of urban expansion due to arable land and their consequences.

Текст научной работы на тему «Урбанизация жараёнларининг қишлоқ хўжалиги ривожланишига таъсири»

УРБАНИЗАЦИЯ ЖАРАЁНЛАРИНИНГ ЦИШЛОЦ ХУЖАЛИГИ РИВОЖЛАНИШИГА

ТАЪСИРИ

Эгамбердиева Матлуба Маманазаровна Абдалова Зулхумор Таировна

Узбекистон Миллий университеты Аманбаева Зиёда Абдубоисовна

ТДПУ

Шахарларнинг кенгайиши ва шахар турмуш тарзининг таркалиши жараёнлари кишлок жойларнинг ижтимоий-иктисодий ривожланишида хам акс этади. Ушбу маколада урбанизация жараёнларининг кишлок хужалиги ривожланишига таъсири, ердан фойдаланишдаги узгаришлар, хайдаладиган ерлар хисобига шахарлар кенгайишининг минтакавий хусусиятлари ва унинг окибатлари куриб чикилган.

Калит сузлар: урбанизация, кишлок хужалиги ерларидан фойдаланиш, сугориладиган ерлар, ердан фойдаланишни глобал узгариши.

ВЛИЯНИЕ ПРОЦЕССОВ УРБАНИЗАЦИИ НА РАЗВИТИЕ СЕЛЬСКОГО ХОЗЯЙСТВА

Процессы роста городов и распространения городского образа жизни отражаются на социально-экономическом развитии сельской местности. В данной статье анализируются влияние процессов урбанизации на развитие сельского хозяйства, изменения в землепользовании, а также региональные особенности расширения городов за счет пахотных земель и их последствия.

Ключевые слова: Урбанизация, сельское землепользование, орошаемые земли, глобальные изменения в землепользовании

THE IMPACT OF URBANIZATION PROCESSES ON AGRICULTURAL DEVELOPMENT

The processes of urban growth and the spread of urban lifestyles are reflected in the socioeconomic development of rural areas. This article analyzes the impact of urbanization processes on agricultural development, changes in land use, as well as regional features of urban expansion due to arable land and their consequences.

Keywords: urbanization, rural land use, irrigated land, global changes in land use

DOI: 10.24411/2181- 0761/2020-10074

Кириш. Урбанизация хозирги замондаги энг мухим ижтимоий-ик;тисодий жараёнлардан бири хисобланиб, у барча мамлакатларда шахарлар ролининг усиши (сони ва ахолиси], кишлок-шахар йуналишида ахоли миграциясининг кучайиши, кишлок хужалиги булмаган сохаларнинг устувор ривожланиши (хусусан сервис, туризм ва х.к.], шахар маданияти ва турмуш тарзининг кенг таркалиши ва бошкаларда уз аксини топади. Шу билан бирга замонавий цивилизациянинг мухим боскичи булган мазкур жараённинг жадал ривожланиши табиий равишда катор муаммоларни келтириб чикаради. Бинобарин, «2050 йилга бориб жахон ахолисининг 9 миллиарддан ортиши, урбанизация даражасининг тез суръатларда усиши ва ахолининг 70 фоизи шахарларда тупланиши кутилаётган бир пайтда, дунё ахолисини бокиш учун глобал даражада кишлок хужалиги ва озик-овкат махсулотлари ишлаб чикаришни икки баробарга ошириш керак булади».

Тадк;ик;от вазифалари. Дархакикат, бундан куринадики, урбанизациянинг кишлок хужалигига мулжалланган ерлар фаолиятига тугридан -тугри ва билвосита таъсири хам йилдан-йилга ортиб боради. Сугориш учун ярокли кимматбахо ерлар хисобига шахар ва бошка ахоли пунктларининг курилиши ахоли сонининг купайиши ва кишлок хужалигига мулжалланган ерларнинг шахарлар фойдаланишига утиши, озик-овкат хавфсизлиги каби масалалар урбанизацияни нечогли мураккаб жараён эканлигини англатади. Шу боис,

урбанизация жараёнларининг кишлок хужалигига таъсири ва у билан боглик вокеликларни илмий асосда урганиш, мамлакат ёки минтакалар нуктаи назардан тахдил этиш талаб этилади.

Метод ва материаллар. Шахарлар ижтимоий-иктисодий ривожланиши ва алокалари буйича очик тизим булиб, атроф мухит, кушни худудлар билан доимий алокада булади. Чунончи, ахолининг шахар четида дала ховли, ёхуд ер участкаларининг бунёд этиши, саноат корхоналарининг шахар чеккасига сурилиши, саноат, кишлок хужалиги махсулотларини шахар билан шахар атрофи хужаликлари уртасида айирбошлаш, мехнат муносабатлари ва маятниксимон миграция, шахар ичи хамда унинг атрофида ер майдонларининг кимматлашуви каби жараёнлар шахарларни кушни худудлар билан доимий богликдигини ифодалайди.

Маълумки, шахарлар ер юзининг атиги 3 фоизини банд этган холда, жами 200 минг кв км майдонни эгаллайди. Айтиш жоизки, мазкур кичик худудда яшайдиган ахолининг эхтиёжлари хусусан озик-овкат махсулотлари, ердан фойдаланишдаги узгаришлар, транспорт инфратузилмаси ва техноген узгаришлар юз беради. Аксарият холларда шахар ахолиси сонининг усиши окибатида шахарларда экстенсив, яъни кушни худудлар хисобидан кенгайиб бориш жараёнлари кузатилади. Ушбу йуналиш дастлабки шахарларнинг пайдо булиши ва унинг ривожланиши учун хос булсада, кейинги йилларда ривожланаётган мамлакатлар шахарларида айни холат кайд этилмокда. Шу уринда таъкидлаш жоизки, шахар ерларининг кенгайиш суръати ва хажмига даромадлар, худудларнинг иктисодий ривожланиши ва ахолининг усиши, шунингдек ердан фойдаланиш сиёсати, капитал окимлари, транспорт каби бошка катор омиллар хам таъсир курсатади.

Шахарлашув жараёнлари ривожланаётган мамлакатлар ахолисини озик-овкатга булган эхтиёжини кондириш шунингдек, иш уринлари билан таъминлаш, озик-овкат хавфсизлиги муаммоларини хал этишга бевосита таъсир курсатади. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Озик-овкат ва кишлок хужалиги ташкилоти (ФАО) маълумотларига кура истикболда урбанизация жараёнлари кишлок хужалигини ривожлантириш учун катализатор булиши хам мумкин. БМТ хисоб-китобларига кура, 2030 йилга келиб шахар ахолиси 2,5 миллиард кишига купайишини хисобга олсак, истикболда урбанизация жараёнлари ва озик-овкат хавфсизлиги билан боглик муаммоларга тайёр туришимиз керак. Прогнозларга кура 2030 йилга келиб дунё шахар ахолисининг 90 фоизи Африка ва Осиё давлатларига тугри келиши кутилади [3]. Айни холат ахоли сони муттасил купайиб бораётган Хитой, Хиндистон, Бангладеш ва Эфиопия каби мамлакатларда озик-овкат махсулотлари, ер-сув ресурсларига булган эхтиёжни янада кучайтиради хамда мазкур худудлар ахолисининг яшаш шароитини кийинлаштиради. Шу билан бирга энг йирик шахар усиши Хиндистон, Хитой ва Нигерияда руй бериши кутилади. 2014 ва 2050 йиллар оралигида дунё микёсидаги шахар ахолисининг 37 фоизи ушбу уч мамлакат хиссасига тугри келади. 2050 йилга келиб, Хиндистонга 404 миллион, Хитойга 292 миллион ва Нигерияга 212 миллион шахар ахолиси кушилиши тахмин килинмокда [3].

Шахар ахолисини озик-овкатга булган эхтиёжини кондириш учун кишлок хужалиги ерлари зарур булишига карамасдан, шахарлар мунтазам кенгайишда давом этмокда. Масалан, Ливаннинг иккинчи йирик шахар саналган Триполи шахрининг майдони 1984 йилдан 2000 йилга кадар жуда катта тезлик билан кенгайди. Бунинг окибатда шахар атрофидаги кимматбахо сугориладиган ерлар улуши 35 фоизга кискарди.

Дунё буйича сугориладиган экин майдонларининг 60% дан ортиги шахарлар якинида жойлашганлиги кишлок хужалиги ва шахарлар уртасида ердан фойдаланиш буйича ракобат мухитини хам юзага келтиради. Айтиш жоизки, 2000 йилда дунё буйича кишлок хужалик ерлари 30 млн.гани ташкил этган холда, 2030 йилга келиб мазкур ерлар улуши яна 2 фоизга кискариши кутилади (жадвал].

Х,айдаладиган ерлар жахон микёсида чекланган булишига карамасдан улар хисобига турли курилишлар, шахталар, йуллар, шахарлар, саноат корхоналари ва бошка турдаги объектлар муттасил куриб келинмокда. Агарда хар бир шахар эгаллаган урнини уртача 3 кв.км (300 га) деб хисобланса, у холда дунёда камида 120 млн га майдон улар билан банд эканлиги маълум булади [2].

Mинтaкaлaр Kутилaëтгaн кишлoк Kишлoк xyжaлиги X,oсилдoр- Mинтaкaлaр бyйичa

xyжaлиги ерлaрининг ерлaрининг ликни yртaчa xpсилдoрликни

кис^риши, Mra кис^риши, %дa кaмaйиши, кaмaйиши

Дунё бyйичa: 30 2,0 3,7 1,77

Осиё 18 3,2 5,6 1,59

Африга 6 2,6 8,9 3,32

Еврoпa 2 0,5 1,2 2,18

Америк 5 1,2 1,3 1,09

Oкеaния 0.1 0,2 0,2 0,94

Манба: Земельные ресурсы: всемирный обзор. Част вторая.ООН.

Узбекистонда хам барча ривожланаётган давлатлардаги сингари ах,оли сони ва шахарлашув жараёнини усиб бориши окибатида сугориладиган ерларга таъсир йилдан-йилга ортиб бормокда. Тахдилларга кура, 2012-2015 йилларда кишлок ахолиси сони 5,8 фоизга купайган булса, шу йиллар давомида сугориладиган ерлар майдони ва 0,5 фоизга камайди. Агар сугориладиган ерларни чекланганлигини хисобга олсак, ахоли сони усиши билан боглик муаммолар юзага келиши якколрок намоён булади. 2013-2016 йилларда республикада кишлок хужалиги ерлари майдони 0,07% га, сугориладиган ерлар майдони хам 0,05 фоизга камайганлигини кайд этиш мумкин. Айни йилларда кишлок ахолисининг усиши 6,3% ни ташкил этганини эътиборга олсак вазият анча ойдинлашади. Бу вактда сугориладиган ерларнинг кишлок хужалигида фойдаланиладиган ерлар таркибидаги улуши узгармади ва 23,8% ни ташкил этди. Бундан куриниб турибдики, мамлакатимизда хам ахолининг усиши кишлок хужалиги ерларининг кенгайишига нисбатан анча олдинда.

Хулосалар. Таъкидлаш жоизки, шахар ер майдонининг истикболда кенгайиши окибатида олинаётган хосилдорликнинг 3,7% (3.4-4.2%] гача камайиши кутилмокда. Биргина Осиё минтакасида хайдаладиган ерларнинг 3 фоизга кискариши кишлок хужалиги махсулотининг 6 фоизга кискаришига олиб келади. Африкада бунинг окибатлари уч баравар купрок булади; хайдаладиган ерларнинг 3 фоизга кискариши хосилдорликнинг 9 фоизгача пасайишига олиб келади [4].

Тахлиллар шуни курсатадики, сунгги 30 йил ичида шахарларнинг кенгайиши бутун дунё буйлаб хусусан Хитой, АКШ, Миср, Туркия, Х,индистон ва бошка мамлакатларда хайдаладиган ерларнинг камайишига олиб келди [3]. Шахарларнинг кенгайиши окибатида 2030 йилга келиб хайдаладиган ерларнинг 1.8-2.0% га бутунлай йуколиш хавфи мавжуд ва бунинг 80 фоизи Осиё ва Африкада руй бериши кутилади.

АДАБИЁТЛАР:

1. Полян П.М. Территориальные структуры - урбанизация - расселение: теоретические подходы и методы изучения / Предисловия: Г.М. Лаппо и А.И. Трейвиша. М.: Новый хронограф, 2014.

2. Рафиков А.А.Амалий география.-Т.:Укитувчи, 2000.

3. United Nations 2014 World Urbanization Prospects: The 2014 Revision (United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division, New York Accessed March 17, 2015.

4. Food and Agriculture Organization of the United Nations 2016 FAOSTAT Statistical Database. Available at faostat3.fao.org/home/E. Accessed March 21, 2016.

5. Grimm NB, et al. Global change and the ecology of cities. Science. 2008;319(5864):756-760.

6. Seto KC, Sánchez-Rodríguez R, Fragkias M. The new geography of contemporary urbanization and the environment. Annu Rev Environ Resour. 2010

7. Timon McPhearson, Roger Auch, and Marina Albert. Regional Assessment of North America: Urbanization Trends, Biodiversity Patterns, and Ecosystem Services. October 2013

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.