CC BY
0УДК 5527
УНИВЕРСИТЕТТ1К ИННОВАЦИЯЛЫЦ Б1Л1М БЕРУ ОРТАСЫНДА Б1ЛШГЕРДЩ КРЕАТИВТ1Г1Н ЦАЛЫПТАСТЫРУДЫЦ ПАРАДИГМАЛАРЫ
ЖЭНЕ УСТАНЫМДАРЫ
КУЛЕТОВА УЛБОСЫН АХМЕТОВНА
^Р Мэдениет саласыныц Y3дiгi, «Орындаушылык енер кафедрасыныц » ага окытушы, ^ожа Ахмет Ясауи атындагы Халыкаралык казак-турш университетi ТYркiстан к., ^азакстан Республикасы
ЖУМАБЕК АЯЖАН
6В02123 - Актерлык енер мамандыгыныц 4 курс студент
Аннотация: Бэсекелестжке цабглеттг мамандар дайындауды жузеге асыру мацсатында Казацстан Болон удершне енд1. Казацстанныц элемдт бшм беру кещсттне енуг ел1м1здщ б1л1м беру жуйест жет1лд1руд1ц жаца багдары инновациялыц б1л1м беру субъект1лер1н даярлауды талап етед1. Университет студенттертщ цогамдыц вм1рд1ц взгндгк дамуы мен цалыптасуыныц субъектс реттде инновациялыц бшм беру ортасында педагогикалыц креативттн цалыптастырудыц теориялыц-эд1снамалыц нег1здер1н аныцтау жэне оныц 1шк1 тетжтерт табу аса мацызды. Инновациялыц бшм беру удерт университет студенттерте бшм берудщ эр кезещнде жацашылдыц идеялар усынудагы жаца тугырлар немесе туындылар, ацыл-ой эрекеттернц дэстурл1 жуйелермен сабацтастыцта жэне турлг iс-эрекетте педагогикалыц креативт1кт1 цалыптастыру мумтндтн тудырады.
Шлт свздер:.инновация, бшм, парадигма, цалыптастыру, цабыет, креативтт, бшмгер, жуйе, орта.
Kipicne: Педагогикалык креативт1ктщ эдюнамалык непздерш алыс жэне жакын шетел галымдары Г.Ю.Айзенк, Ф.Баррон, Д.Векслер, Дж. Гильфорд, С.Медник, В.Смит, С.Тейлор, Е.Р.Торренс, Х.Трик, М.Уоллах жэне баскалар ез ецбектершде карастырган. Соцгы жылдары тYрлi гылым салаларында креативтш мэселесш кешендi тургыдан зерделейтщ креативтi бiлiм беру парадигмасын ойластыруга талпыныс жасаган зерттеулер кебеюде Д.Б.Богоявленская, Ч.К.Борисов, А.В.Брушлинский, Н.В.Вишнякова, М.С.Каган, А.М.Матюшкин, Я.А.Пономарев жэне т.б.
Креативт^т калыптастыру мYмкiндiктерiн ресей галымдары Т.Н.Галич, Л.Д.Лебедева, Н.В.Бибикова, А.В.Морозов, Е.В.Алфеева, Т.П.Васильева, окушылардыц креативтiгiн дамыту мэселесiн С.К.Турчак, Г.В.Терехова, педагогикалык креативтш жогары оку орны студенттершщ кэсiби калыптасуыныц непзп факторларын Е.Е.Щербакова, Т.А.Дронова,
A.Н.Колпакова жэне т.б. карастырган. М.М.Зиновкина бшм берудщ барлык децгешнде шыгармашылык ойлауды Yздiксiз дамытудыц тутас креативтiк педагогикалык жYЙесiнщ эдiснамалык негiзiдерiн алгаш рет зерделеген.
Инновациялык бiлiм беру ортасын калыптастыру В.А.Сластенин, Б.Т.Лихачев, Л.И.Новикова, И.Ф.Харламов, инновациялык технологияларды пайдалану Г.В.Селевко, Н.Е.Щуркова, В.П.Беспалько, П.И.Пидкасистый, В.Н.Кваша, С.А.Лазарев жэне т.б., жацалыкты енпзудщ философиялык негiздерi Н.И.Лапин, А.И.Пригожин, Б.В.Сазонов,
B.С.Толстой жэне т.б., мэселелерi гылыми ецбектерде жYЙелiк, эрекетпк т^гырлар аркылы инновациялык YДерiстi баскарудыц жолын керсетедi.
Студенттердщ креативтiгiн калыптастыру - жогары педагогикалык бшм берудщ мацызды курамдас белш. ^азакстанда жогары педагогикалык бшм беру тарихы ^.Б.Сейталиев, Р.К.Бекмагамбетова, м¥Fалiмдердi бiлiм беру муратына сэйкес даярлау тэжiрибесi Г.К.Ахметова, жоFары педагогикалык бiлiм берудщ мазмуныныц даму тарихы А.ДДайдарова, болашак мамандарды даярлау б1ртутас педагогикалык YДерiстiц теориясы мен
практикасын юке асыруга Н.Д.Хмель, С.Т.Каргин, Г.М.Кертаева, АД.Рысбаева, А.С.Магауова, Ш.М.Мухтарова, Н.А.Завалко, Л.А.Шкутина, Л.М.Нэрiкбаева жэне т.б.), жогары педагогикалык бiлiм берудеп нарыктык экономика т^сындагы eзгерiстерi (Р.Б.Мухитова жэне т.б.), жогары мектеп дидактикасыньщ дамуы (Т.С.Сабыров, Е.Э.Жуматаева жэне т.б.), жогары оку орнындагы окыту мэселелерш Болон YДерiсi талаптарына сай баскару (Н.А.Асанов, С.Э.Эбдiманапов жэне т.б.) факторлары зерделенуi.
Бiрак кептеген гылыми ецбектердi карастыра инновациялык бiлiм беру ортасында креативтiк менеджментi уйымдастыру мэселелерiн эле де толык зерттелмегенiне кeзiмiз жетл. Сондыктан, инновациялык бiлiм беру ортасында креативтш менеджментi уйымдастыру ез дэрежесшде iске асырылмауы мен аталмыш мэселенщ бYгiнгi сураныска кажеттiлiгi арасындагы карама-кайшылык туындап отырганын кeремiз.
Нег1зг1 бел1м: ^азiр жаhандану дэуiрiнде интеграциялык YДерiстердiц каркынды дамып отыргандыгыныц куэсi болып отырмыз. Сондыктан улттык бiлiм саласы элемдiк бiлiм кещстшне кiрiгусiз дербес дами алмайды. Жаца гасырдыц шынайы кiлтi саналатын сол жаhандану бшм саласына мыктап ендi. Соныц аркасында элемдiк экономиканыц интеграциялануы, жаца акпараттык технологиялардыц пайда болуы кец канат жайды. Болон Yдерiсi мен Лиссабон конвенциясы - халыкаралык ынтымактастыктыц накты дэлелi. 46 ел косылган Болон YДерiсiнiц нэтижесiнде жогары бшмнщ Еуропалык аймагы калыптасты.
Елiмiз ТМД елдершщ iшiнде алгашкылардыц бiрi болып 1997 жылы Лиссабон конвенциясын ратификациялады. ^аз1рп кYнi ^азакстан Болон YДерiсiне белсендi катысуда. Жалпы, бiлiм берудi калыптастырудыц 2010-2020 жылдарга арналган мемлекеттiк багдарламасында Болон декларациясына косылу жeнiндегi непзп багдарлар айкындалган. Оган ЖОО зацнамалык, K¥Kыктык-нормативтiк базасын жетiлдiру, жогары жэне жогары оку орнынан кейiнгi бшм беру к¥рылымына бакалавриат - магистратура - докторантура сиякты кепсатылы бшм беру жYЙесiн енгiзу, бiлiм беру бшктшшнщ халыкаралык стандартына сай мамандыктар тiзiмiн жетiлдiру, к¥рылымы мен мазмуны жагынан халыкаралык талаптарга келетiн жогары бшм беру багдарламаларын эзiрлеу, оку YДерiсiн уйымдастыруда студенттердщ ынта-ыкыласын арттыру, прогрессивтiк жYЙе мен технологияны енпзу, бiлiм беру багдарламалары мен институтын аккредиттеу жYЙесiн куру, т.б юредь Сондай-ак, бYгiнгi кYнi елiмiздiц кептеген жогары оку орны Болон декларациясыныц негiзi болып табылатын университеттердщ улы хартиясына кол койды [1].
Болон декларациясыныц максаты болып: Еуропада жогары бшм кещстшн куру, азаматтардыц жинактылыгын жэне олардыц жумыска туру мYмкiндiгiн еуропалык ецбек наркында кецейту, халыкаралык бэсекелеспкп жэне еуропалык жогары бшмшщ баулулыгын кетеру, азаматтардыц жинактылыгын жаксарту максатында Еуропада жогары бiлiмнiц кещстшн куру, олардыц жумыска туру мYмкiндiктерiн кецейту, сонымен катар Болон декларациясы еуропалык жогары бiлiмнiц халыкаралык бэсекелестшн жогарылатуды карастыруда:
- жогары бiлiм дэрежелершщ жецiл тYсiну жYЙесiн енгiзу: бакалавр немесе уксас дэреже - жогары бшмнщ бiрiншi децгейi Yшiн; магистр немесе уксас дэреже - жогары бшмнщ екiншi децгейi Yшiн;
- ECTS жYЙесiнiц негiзiнде, катысушы-елдер Yшiн бiрiцFай академиялык кредиттер жYЙесiн енпзу;
- жоFары оку орындарыныц окытушылары мен студенттерiнiц академиялык жинактылылыFын кец келемде юке асыру;
- жоFары бiлiмнiц жэне т.б. сапасын камсыздандыруда, жоFары оку орындарыныц жэне улттык жYЙелерiн куру.
Болон YДерiсiнiц максаты - еуропалык жоFары мектептiц бэсекелестшн еару жэне азаматтардыц жинактылыFын жоFарылату, оку бiтiрушiлердiц жумыска туруFа кабшеттшпн арттыру максатында 2020 жылFа еуропалык бшм кещстшн куру.
Болон реформалары «нэтижелерге багытталуы» жэне «студенттердi ортактастырып окыту» терминдерiмен мiнезделедi. Мэселе оку нэтижелерш кец магынада тYсiну женшде болмакшы. Олар институционалды еркiндiкпен, ECTS-пен байланысты усына отырып, педагогикалык тэжiрибеде алга басудыц накты элементi болуга шакырылган. Болон YДерiсiнiц Yш децгей аралыгыныц балансы кажет: Yкiметтерге, жогары оку орындары мен студенттерге катысты, еуропалык децгейде койылган максаттар; YДерiсi iске асырудагы жогары оку орындарыныц орталык релi; эр елдегi Yдерiске косылу шарасы жэне бiрiншi ею децгейдiц косылу зацнамаларыныц жэне улттык стратегияларыныц релi.
Болон YДерiсi - Еуропа аймагындагы гылыми зерттеулердiц жэне жогары бiлiмдi жаксарту мен коргау, аныктык пен жинакылыкты есiру шарасы. Болон YДерiсi когамдык жетiстiкте жогары бшмнщ орнын куэлэндiредi, сапага ерекше кецiл беледi, бiрак сапаны колдау жэне оныц жогарылауы, мемлекеттiк инвестициялардыц жYЙеге жэне оныц кадрларына кебеюш кажет ететiнiн пайымдайды [2] .
Университетпк даярлаудыц жаца парадигмасы ез ецбепнщ тиiмдiлiгi жогары керсеткiшке умтылатын жэне кэсiби жумыс мэселелерiн жYЙелi жYргiзе алатын, жацаша ойлайтын мамандарды калыптастыруга багытталган. ^азакстан Республикасыныц жогары бшм беру жYЙесiнде кептеген езгерютер бой керсетiп жатыр. Солардыц басым кепшiлiгi бiлiм берудi реформалау аркылы жYзеге асады. Сондыктан, жогары бшм берудi реформалаудыц негiзгi себептерiн:
- гылыми-техникальщ прогрестi дамытудыц кажеттiлiгi, Yнемi жаца, аса кYPделi технологиялардыц пайда болуы;
- халыкаралык бэсекелеспк;
- XXI гасырдыц басындагы дYниежYзiлiк жэне отандык гылым мен тэжiрибедегi езгерiстер туралы болжамдар;
- баска елдердщ бiлiм берудегi тэжiрибелерi, салыстырмалы педагогикалык зерттеулер нэтижелерi;
- дYниежYзiлiк кауымдастыктыц ныгаю тенденциялары, халыкаралык байланыстардыц дамуы мен ныгаюы;
- бшм беру жYЙесiндегi кемшiлiктер мен кепшшктщ назарлыгы деп керсетедi белгш зерттеушi галымдар [3].
^азакстан Республикасында бiлiм берудi калыптастырудыц 2015-2025 жылдарга арналган Мемлекеттiк багдарламасына сэйкес, бшм беру жYЙесiнде ^азакстанныц Болон Yдерiсiне енуiне жагдай жасалынады жэне оку YДерiсiн уйымдастырудыц дэстYрлi жYЙесiнiц орнына студенттердiц ездiк белсендi жумыс ютеуш ынталандыруды, жеке бiлiм траекториясын тацдауды, мобильдiлiктi, академиялык еркiндiктiц кецдiгiн камтамасыз ететш, элемдiк бiлiм кецiстiгiнде бшм беру кужаттарын тануга мYмкiндiк беретш окытудыц кредиттiк жYЙесi енгiзiледi [4].
Кредитпк жYЙемен окытудыц басты ерекшелт: элемдегi бiлiм берудiц ец Yздiк технологиялык тэжiрибелерiн колдана отырып, елiмiзге кажеттi мамандарды сапалы дайындап шыгару. Мунда бурыннан колданылып жYрген окытудыц эд^-тэсiлдерiмен катар жацаша кезкарас тургысында студенттiц iзденуiне, сапалы бшм алуына жагдай тугызу карастырылган.
^аз1рп когам саласындагы каркынды динамика мен галамды бетбурыстар сипаты жастардыц ю-эрекетше, карым-катынасына жацаша талаптар коя бастады. Оларга ец алдымен, бiлiктi маман болуы Yшiн жасампаздык, шыгармашылык эрекеттердi жYзеге асыру езектi мэселе болып отыр. Сондыктан, жастардыц зор мYмкiндiктерi мен шектерiнiц, инновациялык бiлiм беру ортасына ыкпал етуге кабiлеттерiнiц педагогикалык тетштерщ алгышарттарын аныктау, дамыту кажеттш шыгады. Муныц аясында жогары мектепте кэаби бiлiм берудiц мацызды бiр кураушысы болып табылатын педагогикалык-психологиялык дайындаудыц жэне адам бойындагы элеуеттердi, кабiлеттердi ыкпалдастыкпен танытуга, калыптастыруга деген белсендi эрекеттi тYсiндiретiн педагогикалык креативт1ктщ мацызды жэне мэндшп артады.
Креативтт субъективтьмацызды жацашылдыкты сипаттаса, шыгармашылык креативтiкке жеткiзетiн элеуметак-мэдени жацашылдыкты бiрiктiредi. Ягни, креативтiк шыгармашыл тулганыц дамуындагы ец жогары баспалдагы, ал шыгармашылык дараланып, аса жогары креативтш децгейге кeтерiледi. Креативтiктi, сонымен 6ipre дарындылыкты гылыми зерттеудщ бастамасы деп Гэлтонныц «Тукым куалаушылык дарындылыкты» айтуымызга болады. Креативтiктi зерттеу жарысыныц бастамасы техникалык жагдаймен байланысты, дэлiрек айтсак, гарышка бiрiншi серiктi ушыру болды. Креативтi галымдардыц кажеттiлiгi, мемлекетте жэне индустрияда, эсiресе Америкада, осы аймакка психологиялык зерттеулердi каржыландырып, калыптастыруды талап еттi. Бул козгалыс: «¥лт eмiр CYPУ Yшiн, тулга креатива ойлау кажет», - деген уранмен жYPдi.
1950-1954 жылдар аралыгында такырыпка байланысты жумыстар саныныц eсуiн «креативтт психологиясыныц пионерi» аталган Дж.Гилфорд атымен байланыстырады. Американдык галым креативтiктi эмбебап танымдык шыгармашылык кабiлет ретiнде аныктады, сонымен бiрге конвергенттi жэне дивергента ойлауды саралауды усынды. Конвергенттi ойлау интеллектуалдык дэстYрлi психометрикалык тестшщ кемепмен eлшенетiн интеллектпен сэйкестендiрiлдi. Ол кептеген балама нускадан бiр дурыс шешiм кабылдауга мYмкiндiк бередi. Дивергенттi ойлау «шарыктайтын, тYрлi багытка жYретiн» ретшде аныкталады жэне барлык мYмкiн болатын балама шешiмдерге багдарланган. Осы дивергента ойлаумен креативтш феноменi байланысты [5].
Зерттеушшер IQ интеллектуалдык коэффицентi мен дивергента ойлау арасындагы байланыстыц бiр жакты екенiн аныктады. IQ темен болган жагдайда дивергенттi ойлаудыц жогары кeрсеткiштерi байкалмаган. Бiрак, IQ жогарылылыгы дивергенттi кабшеттердщ де жогары болатынына кепiл болмайды. Креативтiк eнiм ^бшесе жеткен нэтиже аркылы аныкталады жэне осы жепспк шыгармашылык eнiмнiц каншалыкты кажет екендiгiне байланысты багаланады. Дж.Гилфорд креатива eнiмнiц екi тYрiн аныктады:
Бiрiншiсi, элем мойындаган кeрнектi eнiм, екiншiсi данышпандар гана жасамайтын, мшдета тYPде кeрнектi емес, бiрак магыналы немесе ойлы болатын психологиялык eнiм. Сонымен, Дж.Гилфорд пен оны жактаушылардыц тужырымдамаларыныц табыстылыгы шыгармашылык кабiлеттердi бурын калыптаскан жалпы жэне арнаулы кабшеттердщ барынша кeрiнуi ретiнде карастырылуына канагаттанбауымен байланысты. Д.Б.Богоявленскаяныц айтуынша, «жалпы дарындылыкпен» бiрдей деп санайды. Дж.Гилфорд усынган багыттыц карсыластары (Е.Л.Торндайк, М.Волах, Н.Коган) IQ тестiлерiмен салыстырганда креативт1ктщ классикалык тестiлерi ештецеш аныктамайды,- деп тужырымдайды.
Мэселенщ тарихи контекстiн калпына келтру максатындагы умтылыста гылыми-зерттеулер шыгармашылык жэне жакын феномендермен (кабiлеттiлiк, дарындылык, талант) кандай да бiр дэрежеде байланыста екендiгiн байкаймыз. ХХ гасырдыц басында агылшын психологы Ч.Спирмен дарындылык непзшде ерекше «ой энергиясыныц» жатканын уйгарады. 1926 жылы Г.Уеллес дайындык, инкубация, нурлану, тексеру сиякты шыгармашылык Yдерiстiц сатыларын усынды.
Э.Ландау «креативтш» шзшщ орнына «шыгармашыл» сeзiн неге колданбайтынын тYсiндiрдi. Оныц пiкiрi бойынша, «шыгармашылык» угымы узак уакыт ерекше eнерлермен байланысты болды. Кeп адамдар элi кYнге дейiн кeркем («шыгармашылык») эрекетке караганда гылыми эрекет непзшде баска кабшеттер жатыр деген пшрде. Тек кейбiреулер гана кез-келген адамныц жасампаз бола алатынын, креативтштщ eмiрдiц эрбiр жагдаятында кездесетiнiн тYсiнедi. Креативтш барлык адамга тэн емес деген жацсак пiкiр. Э.Ландау жеке жэне когамдык креативтiктi ажыратады. Жеке креативтш жеке адамныц тэжiрибесiнен кeрiнедi, ал когамдык креативтш барлык мэдениеттi камтиды. Баланыц бурын жасамаган затын жасай алса, ол жеке креативтш бола алады, бiрак бул бYкiл галам Yшiн елеусiз. Жеке креативтiк жеке адамныц дамуы Yшiн eмiрлiк мацызы зор. Бiрак, ол сонымен катар когамдык креативт1ктщ алгышарты, когамдык Yдерiстерге ыкпал етудiц негiзi болады. Сондыктан да креативтi нышандарды калыптастыру eте мацызды [6].
Сонымен катар адамдар тобынан креатива индивидтi калай табуга болады. Креативтi тулгага тэн белгiлердi калай аныктауга болады деген сурактар туындайды. Абстракция мен жалпылау аркылы осы белгiлерге багдарды карым-катынас жасауга Yйрену Yшiн баска индивидтерден iзделедi. Креативтiктiц кепкырлылыгы: адам эрекетшщ канша тYрi болса, оныц сонша тYрi болады, адам табигаты (дене, психикалык, интеллектуалдык, элеуметтiк, эмоционалдык жэне т.б.) канша алуан болса, сонша аспекта бар жэне олар барлык жас кезецдерi мен барлык мэдениетте болады. Бул тYрлер мен аспектшер дэреже мен децгейi бойынша ажыратылады; Yздiксiздiктi креативтiктiц енiмiнен емес, креативтш YДерiстен iздеу керек. Креативтiк YДерiстi талдап, оны баска ойлау YДерiстерiмен салыстырып, мэселенi шешуде ойлау эрекетше уксас екенi байкалады. Еалымдар барлык креатива YДерiстер (симфониялык музыка, лирикалык поэзия, енертапкыштыкта, жаца ушак, техника, дэрь дэрмек ойлап табу мен жетiлдiруде т.б.) негiзiнде жалпы кабшет жаткандыгын жиi де батыл айта бастады, кабiлет жаца тэж1рибе, идея немесе ешм ретiнде жаца ойлау сызбалар формасында керiнетiн бурын байланыспаган кубылыстар арасынан байланыс табу кажеттшп. Бул креативт1к элеует эр адамга тэн жэне ол кез-келген емiрлiк жагдаят барысында колданылады.
Жалпы шыгармашылык кабшеттер ретшде Дж.Гилфорд дивергенттiлiк, кайта жацгыру жэне импликацияны креативтiктiц негiзi деп санады. Ол тулганыц шыгармашылыгыныц пайда болуыныц Yш негiзгi факторы ретшде - сонылык, сезiмталдык пен ыкпалдастыкты жэне креативтiктiц терт негiзгi керсетюштерш
1) сонылык - жекеленген байланыстарды, ерекше жауаптарды туындату кабiлеттiлiгi;
2) семантикалык икемдiлiк - нысан функциясын аныктау жэне оны жацаша колдануды усыну кабiлеттiлiгi;
3) бейнелi бешмдшк икемдiлiгi - жаца белгiлер мен мYмкiндiктердi керу Yшiн ынталандыру формасын езгерту кабiлеттiлiгi;
4) регламенттелмеген жагдаятты алуан тYрлi идеяларды керсету кабшеттшгш усынды.
Креативтикт интеллектуалдыктыц курылымдык компонент ретiнде карастырган
Дж.Гилфордтан Е.П.Торренстiц ерекшелт, ол креативтш шыгармашылыкка кабiлеттiлiктi дамытуга ыкпал ететiн ойлау жэне тулгалык сапалардыц кейбiр жиынтыгын камтиды. Тулганыц дивергента ойлауга кабiлеттiлiгi креативтiктiц компоненттершщ бiрi болып табылады.
Е.П.Торренстщ креативтiк тужырымдамасыныц жетекшi идеясы - сырткы шектеулер мен стандарттарды жецу. Е.П.Торренс креативтшт кемшiлiктер, бiлiмдегi акаулар, жетiспейтiн элементтер, Yйлесiмсiздiктердi шиеленiсе кабылдауга кабiлеттiлiк, ерекше идеялар тудыру, ойлауда дэстYрлi сызбадан бас тарту, мэселелiк жагдаяттарды жылдам шешу кабiлеттiлiгi,- деп аныктайды. Шыгармашылык акт киыншылык, шешiмдердi iздеу, жок элементтерге катысты болжамдардыц пайда болуы, болжамдарды тексеру жэне кайта тексеру, оларды жетiлдiру мен нэтижелердi хабарлауды камтиды [7].
Дж.Гилфордпен пiкiр таластыра отырып, С.Медник шыгармашылык YДерiстегi танымдык актiнi конвергенттi мен дивергенттiлiкке белудi усынбайтынын айтады. Креативт1ктщ мэнi ойлау синтезшщ соцгы кезецi мен байланыс ерiсiнiц кецдiгiнде стереотиптердi жецу кабшеттшпмен сипатталады. С.Медник Дж.Гилфордтыц дивергенциясын «Мэселе элементтерi негурлым жекеленген аумактардан алынса, согурлым шешу YДерiсi креативтi болады», - деп магыналык кецiстiктiц жекеленген аумактарын езектендiрiп алмастырады. Шыгармашылык YДерiс жаца комбинацияларда тYрлендiрiлген байланыстагы элементтер ретшде карастырылады. Шыгармашылык шешiм стеоретиптерден ауыткиды. С.Медник элементтер синтезi шыгармашыл емес жэне стереотиптi болуы мYмкiн екендiгiн ескертедi. Шешiм креативтiгiнiц елшемi стереотиптен ауытку шамасы болады.
Р.Стернберг ецбектерiнде креативтiк пен интеллектуалдыктыц арасындагы езара карым-катынас мэселесi тэжiрибелiк децгейге ие. Галымныц пiкiрiнше, шыгармашылык Yшiн интеллектуалдык белсендiлiктiц аналитикалык, синтетикалык жэне практикалык тYрлерi
мацызды. Интеллекттщ аналитикалык курамы - бул сонылы идеяларды тацдау кабшеттшп жэне оларды жинактылыгы мен келешегiнiц бар-жогын аныктап, багалау. Синтетикалык курамда - бул элементтердi бiртутас жYЙеге ыкпалдастыру, сонымен катар мэселеш оныц барлык байланыстарымен тутас кору. интеллектуалдыктыц практикалык курамы - бул ез идеяларын тэжiрибеде жYзеге асыру кабiлетi жэне адамдарды кандай да бiр идеяныц кундылыгына сендiру, баскаларды оныц келешегi бар екеншдшнщ сенiмдiлiгiмен ерту.
Интеллекттiге шыгармашылык кабшет редукциясыныц жактастары эмпирикалык мэлiметтерге, соныц iшiнде Л.М.Термен мен К.Кокстыц кеп жылгы зерттеулерiнiц нэтижесiне CYЙенедi. Авторлар атакты адамдардыц жас ерекшелiктерiне сай алынган бiлiм мен дагдылардыц керсетюштерш алып, оны карапайым адамдардыц балама мэлiметтерiн сурыптаумен салыстырганда атакты адамдардыц IQ орташадан бiршама жогары екенш аныктады.
Шыгармашылык кабiлеттердi заманауи зерттеулер Американдык психологиялык ассоциация Багдарламасында «Энер психологиясы» айдарымен берiлген.
Ресейде РФ жалпы жэне кэаби бiлiм беру министрлшмен каржыландырылган «Дарынды балалар» деп аталатын бiр багдарлама гана белгiлi, - дейдi В.Н.Дружинин. Автор шыгармашылык кабшеттер психологиясыныц дагдарысыныц себебiн креативтiктiц кабшет ретшде аныктамасыныц айкын еместiгiнен жэне оны диагностикалау Yшiн эдiстеменiц болмауынан кередi. С.А Водяханыц пiкiрiнше, креативтшт зерттеу бiрнеше ондаган жылдар бойы белсендi жYргiзiлсе де, жинакталган мэлiметтер бул кубылысты тYсiнудi айкындаудыц орнына шатастыра тYсуде, - деп тужырымдайды. Автор осыдан кырык жыл бурын креативтштщ 60-тан астам аныктамасы жазылса, казiргi сэтте оларды санау мYмкiн емес екенiн айтады. Кейбiр зерттеушшер «Креативтшт тYсiну YДерiсiнiц езi креатива эрекеттi талап етедi», - деген пiкiрдi устанады.
Дорыта келегенде, интеллект пен креативтш керсеткiштерi арасындагы езара карым-катынас мэселесi казiргi уакытка дейiн езектi болып табылады, бiрак сонымен бiрге -пiкiрсайыстык психология-педагогикалык мэселе де болады, - деп санаймыз.
Отандык психологияда интеллект, шыгармашылык кабшеттер, креативтш, дарындылыкты гылыми зерттеу ежелп дэстYрге ие. Мысалы, атакты орыс галымы Г.И.Россолимо усынган жYЙе. Оныц диагностикалык эдiстемесi кыскартылган нускада бес негiзгi функция: ойлау, зешн, ерiк, кабылдау, еске сактауды окып-зерттеу мен елшеудi усынды. Сейтiп, зешн оныц турактылыгы мен келемi бойынша, ерiк - автоматтандыру мен сендiруге карсы тура алуы бойынша, кабылдау - тану жэне кайтадан шыгара бiлу дэрежесi бойынша, еске сактау - пiшiндер, суреттер, заттар, сез бен сан элементтерш керу аркылы елестету бойынша зерттелдi.
Сонымен, галымдар зерттеулерiн бiрнеше багыттарга белiп карастыруга болады. Бiрiншi беталыс креативтiктi тусшуде шыгармашылыкты окып-зерттеумен байланысты бiлiмдi мецзей карау кезецiнен басталады. Fалымдар емiрбаян, мемуар, эдеби шыгармаларды колдана отырып, гылым мен енердiц мацызды жацалыктарын ашу себептерiн, шарттарын тYбегейлi сипаттайды. Шыгармашылык табигаты, шыгармашылык YДерiс формалары, креативтi тулганыц сапасы мен шыгармашылыкка байланысты езiндiк зерттелдi. Ерекшелiктерi (зешн шиелеша, орасан эсерленгiштiк, алгырлык), интеллект, мшез-кулык, мотивация жэне тулгалык багдарда керiнетiн данышпандык белгiлерi аныкталды. Бiрак сипатталган кубылыстар мэнiне ену куралдары болмады, ейткенi бастапкы мэлiметтердi алу эдiстерi езш-езi бакылаумен шектелд^ креативтiк мэнi саналы тYPде ацгарылмаган YДерiстер болып табылады.
Цорытынды: Бiлiм жэне гылым министрлшнщ тiкелей басшылыгымен «^азакстан республикасындагы жогары бiлiм беру тужырымдамасы», «^азакстан республикасындагы Yздiксiз педагогикалык бшм беру тужырымдамасы», (2015 ж.), «Жаца турпаттагы педагога калыптастыру тужырымдамасы» (2016 ж.) кезшде даярланган. Аталмыш тужырымдамалар жогары бiлiм беру жYЙесiндегi калыптаскан тэжiрибенi жинактауга кемегiн тигiздi.
^аз1рп кезде елiмiздегi жалпы бшм беру жYЙесi 12 жылдык мектепке кешуге дайындык жYргiзуде. Сондыктан да педагогикалык бшм беру жYЙесiнiц тужырымдамасында бiрiншiден, педагогикалык бшм берудщ нысаны ретiнде 12 жылдык мектептщ мэнi, типi, тYрi, моделiн нактылау, арнайы карастыру, екшшщен, тужырымдаманы iске асырудыц максатын шарттарын белгiлеу; Yшiншiден, тужырымдаманыц орындалуынан туындайтын нэтиженiц тиiмдiлiгiн багалайтын елшемдi жасау, тертшшщен, осы тужырымдаманы педагогикалык бшм берудщ отандык жэне шетелдiк тэжiрибесiмен сэйкестендiру мiндеттерi кYтiп тур.
Тужырымдаманы даярлау педагогикалык бшм берудщ парадигмаларын саралауды талап етедi. Парадигма гасырлар бойы мэдени-тарихи жагдайларга сай бшмнщ элеуметпк кубылыс ретiндегi негiзгi параметрлершщ (бiлiмдiк, мэдени-кундылык, технократтык, iзгiлiк, дэстYрлi т.б.) басым болуымен калыптасады. Белгш парадигамалар iшiнен бiлiмге туракты кызмет аткарган екi парадигманы атап етуге болады: iзгiлiк жэне классикалык парадигмалар.
^аз1рп кезде бiздiц Республикамызда бшм берудщ жаца жYЙесi жасалып, элемдш бiлiм беру кецiстiгiне енуге багыт алуда. Бул педагогика теориясымен оку-тэрбие YДерiсiндегi елеулi езгерiстерге байланысты болып отыр:
- бiлiм берудiц парадигмасы езгердi, бiлiм берудiц мазмуны жацарып, жаца кезкарас, баскаша карым-катынас езгеше менталитет пайда болуда;
- бшм мазмуны жаца YДерiстiк бшктермен акпаратты кабылдау кабiлеттерiнiц дамуымен, гылымдагы инновациялык жэне нарыктык жагдайындагы бiлiм беру багдарламаларыныц нактылануымен байи тYсуде;
- акпараттык дэстYрлi эдiстерi - ауызша жэне жазбаша, телефон жэне радио байланыс -казiргi замангы компьютерлш куралдарга ыгысып орын беруде;
- тулганы тэрбиелеуде, оныц жан дYниесiнiц рухани баюына, азамат тулга ретшде калыптасуына кецiл белiнуде;
- университеттеп инновациялык бiлiм ортасыныц урпак тэрбиесшдеп бiрлiгiне умтылыс жасалуда;
- когамдык бшммен бара-бар педагогикалык технологияныц кецiнен колданылуына жэне гылымныц релiне мэн бершуде.
"^азакстан - 2030" багдарламасында "Бшм беру жYЙесiнiц басты мiндетi - тулганыц улттык жэне жалпыадамзаттык, кундылыктар, гылым мен практика жетiстiктерi непзшде калыптасуы, дамуы жэне кэсiптiк тургыда жетiлуi Yшiн кажеттi жагдайлар жасау", - деп керсетшген. Элеуметтiк саяси реформалардыц элемдiк тэжiрибесi керсеткендей, когамдык езгерютер кезiндегi мемлекеттiк бiлiм беру саясатында университет студенттерiнiц инновациялык ю-эрекетш жетiлдiру мэселесi басты орынга ие болады. Университеттердщ инновациялык бiлiм беру ортасында педагогикалык креативтшт калыптастырудыц теориялык негiзi кYPделi жэне кепкырлы мэселе, ейткеш ол езiне жалпы университетпк бiлiм жYЙесi мэселесiн, инновациялык бшм беру ортасы мэселесiн жэне педагогикалык креативтшт калыптастыру мэселесiн камтиды.
Классикалык парадигманыц емiрге келуi Я.А.Коменскийдщ 16 гасырдагы «¥лы дидактика» ецбегiнен, К.Д.Ушинскийдщ 19 гасырдагы «Человек как предмет воспитания» трактаттарынан бастау алады. Классикалык парадигма бшм жYЙесiн урпактан-урпакка бшм, бшк дагдыны, гылым жетiстiктерiн, адамныц кызмет тэсiлдерiн жеткiзушi YДерiс, - деп керсетедь
Iзгiлiк парадигмасы «барлыгы адам Yшiн», «адам байлыгы Yшiн» устанымдарына негiзделiп, адамныц ойлау бейнесш езгеруге багытталган. Жаца бiлiм парадигмасы бшм, бшк, дагдымен шектелетiн бшм жYЙесiн тулганыц езiн-езi жYзеге асыру элеуетiмен камтамасыз ету максатындагы кузырлылык тугырына ауыстыруды болжайды.
Педагогикалык бшм беру жYЙесiн жацарту максатында тужырымдама жасаганда кеп парадигмалык тугырды пайдалана отырып, галымдар негiзiнен терт парадигманы белш карастырады: тэлiмгердiк (окытушы-бiлiмдi тасымалдаушы, берушi, ол студенттiц бiлiм алу максатын айкындайды, кажеттi езгерiстерiн жоспарлайды, оларда калыптасатын касиеттер
сапаларды жобалайды), бшмдш (окытудыц лекциялык-семинарлык формасында жэне бшм сапасын тексеруде ауызша емтиханга басты орын берiледi), куралдык-технологиялык (педагог пен студенттщ бiрлескен эрекетiн кеп тYрлi интеллектуалдык курылымдар аркылы уйымдастыру, окытудыц жобалык жэне зерттеушiлiк формаларын, тест тапсырмаларын пайдалану, окытуды акпараттандыру жэне компьютерлендiру), эдiснамалык-инновациялык (жинакталган куралдарды бiрiктiру, бiлiм берудi инновация ендiрiсi деп тYсiндiру, студенттiц жеке тулгасына, оныц мэдени дамуына, тулгалык жэне кэаби дамуына кажет эрбiр студентке мэндi болып табылатын окыту формалары мен эдiстерiн енгiзу). Демек, педагогикалык бшм беру жеке тулгалык парадигманы езектендiруде. Тулгалык парадигма - бул бiр-бiрiмен тыгыз байланыскан идеялар, тYсiнiктер жэне эрекет тэсiлдерi аркылы тулганы элеуметтендiру Yдерiсiн камтамасыз ететiн педагогикалык кызметтщ эдiснамалык багыты. Жеке-тулгалык парадигаманыц мэнi оныц студенттiц кызыгушылыгы мен кажеттшн канагаттандыруы, оныц езiне тэн тулгалык сапалары аркылы езiндiк даму траекториясын аныктауы, педагог пен окушы арасындагы субъектiлiк карым-катынасты орнатуга студенттердщ езiн-езi тануы мен элеуметтенуiне багытталуы аркылы iске асады.
БYгiнгi жогары педагогикалык оку орындары ез курамында гылыми-зерттеу
институттарын, гылыми-практикалык орталыктары, зертханаларды, магистратура мен доктарантура институттарын ашып, педагогикалык бiлiм берудiц инновациялык жYЙесiн iздестiруде.
Бiлiм берудiц норматива максаты мемлекеттiк кужаттармен, ец алдымен «Бiлiм беру» Зацымен аныкталган. Олар езгеред^ когамныц дамуына карай YЙлеседi, жаца когамдык жагдайларга сэйкес аныкталады. Демек, бшм беру максаты бшм беру жYЙесiнен тыс калыптасады, когамныц нак осы даму кезецiндегi кажеттшктермен ескертiлген жэне когамныц заманауи межесше жауап беретiн жэне маманныц «элеуметпк тапсырысын» аныктайды.
XX гасыр аягында бшм берудеп жагдайды езгерту Yшiн бшм берудщ iзгiлендiрудiц мега тенденциясы жYзеге асырыла бастады. Ол технократиялыктан iзглiктi бiлiмге кешуге жэне жалпы адами кундылыктарды бекiтуге багытталган.
Iзгiлендiру тэрбиес негiзгi екi максатты шешудi кездейдг
а) жYЙе курылымын жетiлдiру, шю жэне сырткы байланыстарды адам бшмшщ максаттарына сэйкес бола алатын, тэрбиеленушшщ рухани, физикалык кажеттiлiктерiн канагаттандыруга жэне дамытуга багыттау;
б) жYЙенiц барлык компоненттерш адамныц элеуметтiлiгiн, эрекеттегi, карым-катынастагы, байланыстагы адамилыгын калыптастыруга багдарлау.
Сейтiп, казiргi бiлiм беру парадигмасы мамандарды ездiгiнен кэсiби бiлiм, бшк, дагдыны мецгеруге, накты емiрге бешмделу дагдысына, ягни, ашык, оцтайлы жэне икемдi болуга багыттайды. ^азiргi бшм берудщ девизi - «бYкiл емiрге бiлiм емес, «бYкiл емiр бойы бiлiм беру».
Мемлекетiмiздiц егемендiк алуымен байланысты когамымызда болган демократиялык езгерютер орта бiлiм жYЙесiне де мэндi езгерiстер енгiздi. Олар ез кезегшде iшiнара жогары мектеп курылымын, бшм мазмунын оку-эдiстемелiк жагынан камтылу децгешн атап еттi. Алайда, ауыспалы кезецде жеткшказ гылыми негiзде орта бшмге жасалган реформалау кYткен нэтиже бермед^ ол мектептiк бiлiм дагдарысыныц тупю себебiн талдау кажеттiгiн туындатты.
Дамытатын сапаларга акпараттык жумыс ерекшелiктерiне негiзделетiн парасаттылык эрекеттiц алуан тYрлерiне кабiлеттiлiк жатады. Бул блок акпаратты сырткы элемнен алу, оны орталык ецдеу жэне эрекет сипатына байланысты тYрлi формада жеткiзудi баскарады. Жогары оку орныныц бiлiм беруi бiлiмдiктен тулгалык парадигмага кешуi студент алдына езiн тулга ретiнде керсетуiн болжайды: езiнiц сездерi мен мiнез-кулкына, iстерiне жауап беру, шешiм кабылдау, езiндiк, iштей еркш, креативтiк бастама кетере алатын, ез бойын игерген, емiрлiк магына мен принциптердi тацдай алу жэне т.б.
Инновациялык бшм беру ортасында студенттердщ педагогикалык креативтиктерш калыптастыру бурын да бшм берудщ максатты багыты ретшде белш керсетiлген болатын. Бiрак, мундай максат бiлiм беру жYЙесi аталган максатты кай багытта, калай жYзеге асыру болатынын бiлмегендiктен кол жеткiзбедi. БYгiнгi тацда еткеннiц кателiгiн бiлiп кана кою аз. ^андай багытта жYPу керектiгiн тYсiну мен саналы ацгару мацызды. Негiзгi жYзеге асыру устанымы темендегiдей болатын инновациялык педагогикалык креатива бiлiм беру шешiм болып табылды:
- педагогикалык креативтшке дайындык;
- кец магынада техноаумак элементтерiн жобалаудан эрекеттi жобалауга кешу;
- шешiмдердiц кеп елшемдшп, баскаша ойлауга шыдамдылыкка, ягни толеранттылык пен ез эрекетiне адамгершiлiк жауапкершшкке негiзделген дYниетанымды калыптастыру;
- жалпыланган бiлiм жYЙесiн калыптастыру максатымен пэнаралык байланысты жYзеге асыру;
- ойлау полихроматикалыгы мен интеллектiсiнiц эрекет «бинокулярлыгын» калыптастыру.
Сейтш, педагогикалык уткырлык пен жылдам бiлiктiлiктi жетiлдiруге койылатын талаптардыц есу жагдайында жогары бiлiм беру жалпы жэне кэаби дайындыкпен катар 6y^ ецбек эрекетiнде бiлiмiн жYЙелi жалгастыру Yшiн база берудi ойластырганы жен. Жогары мектепте кэаби дайындык сапасы педагогикалык мiндет пен койылган максатка жетудi жYзеге асыру Yшiн кабылдайтын педагогикалык технологияларга байланысты. Окыту YДерiсiн калай куру, уйымдастыру; студенттiц бастапкы децгейiнен белгiлi бiр уакыт мерзiмiнде накты жетiстiкке жетуге дейiн кандай траекторияны тацдау керек; бiлiм алушыныц мотивациясын калай калыптастыруга болады жэне оку YДерiсi Yшiн кандай жагдай жасау керек - осыныц барлыгынан оку YДерiсiнiц сапасыныц децгейi кандай болса, маман-тулганыц дайындыгыныц сапасы да сондай болады.
Жаца бшм беру парадигмасы студенттердщ руханилык пен креативтЫн калыптастыруга багытталган. Мунда бшм беру тэж1рибесшщ басты максаты табигат пен когамныц зацдарын окыту гана емес, «адам-табигат-когам» жYЙесiнде элемдi шыгармашылык тYрлендiру мен карым-катынас YЙлесiмдiлiгiнiц iзгiлiктiлiк эдiснамасын эрекеттiк мецгеруге кемек те болады. Мундай мшдетп адамныц креативтик элеуетiн сактау мен калыптастыру басты максат болатын инновациялык бшм беру гана жYзеге асыра алады. Бшм берудщ жаца парадигмасыныц жYзеге асуы тулгалык-багдарлы окытумен жэне кэсiби тулга, ягни жаца формация маманын калыптастыруда кузыреттiлiк тургысындагы амалга кешудi бейнелейдь
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:
1. Рубинштейн С.Л. О мышлении и путях его исследования. - М., 1958. - 365 с.
2. Теплов Б.М. Способности и одаренность. Психология индивидуальных различий. - М., 1982.
3. Кедров Б.М. О теории научного открытия // Кн. Научное творчество / Под ред. С.Р. Микулинского , М.С. Ярошевского. - М.,1969. -С. 23-94.
4. Матюшкин А.М. Проблемные ситуации в мышлении и обучении. - М., 1972. - 168 с.
5. Guilford G.P. Some misconceptions regarding m easurement of creativ talent// Ibid. 1971. Vol.5. N 2. P.247-252.
6. Ландау. Э. Одаренность требует мужества: Психологическое сопровождение одаренного ребенка / пер. с нем. А.П. Голубаева. - М.: Академия, 2002. - 144 с.
7. Torrance E.P/ Growing up creatively gifted: a 22-year longitudinal study. // Creative Child and Adult Quaterly. -1980. - N 5. -P.148-170
