CC BY
0УДК 5527
КРЕАТИВТ1КТ1 ¥ЙЫМДАСТЫРУДА ИННОВАЦИЯЛЬЩ ОРТАНЬЩ ДАМУ
ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ
АЙТБАЕВА ГYЛЗАДА ЕСКЕНД1РЦЫЗЫ
Окытушы, ^Р Мэдениет саласыныц Y3дiгi, «Орындаушылык енер кафедрасыныц» окытушы, ^ожа Ахмет Ясауи атындагы Халыкаралык казак-тур^ университет
TYPKicraH к., ^азакстан Республикасы
Аннотация: Университеттж даярлаудыц жаца парадигмасы вз ецбеггнгц тигмдглггг жогары кврсеткшке умтылатын жэне кэЫби жумыс мэселелергн ЖYйелi ЖYргiзе алатын, жацаша ойлайтын мамандарды цалыптастыруга багытталган. Казацстан Республикасыныц жогары б1л1м беру ЖYйесiнде квптеген взгер1стер бой кврсетт жатыр. Солардыц басым квпшшт бшм берудi реформалау арцылы ЖYзеге асады. Сондыцтан, жогары бшм берудi реформалаудыц негiзгi себептерт: - гылыми-техникалыц прогрестi дамытудыц цажетттт, Yнемi жаца, аса кYрделi технологиялардыц пайда болуы; - халыцаралыц бэсекелестж; - XXI гасырдыц басындагы дYниежYзiлiк жэне отандыц гылым мен тэжiрибедегi взгер^тер туралы болжамдар; -басца елдердщ бшм берудегi тэжiрибелерi, салыстырмалы педагогикалыц зерттеулер нэтижелерi; - дYниежYзiлiк цауымдастыцтыц ныгаю тенденциялары, халыцаралыц байланыстардыц дамуы мен ныгаюы; - бiлiм беру ЖYйесiндегi кемшiлiктер мен квпшшктщ назарлыгы деп кврсетедi белгш зерттеушi галымдар.
Шлт свздер: креативтт, инновация, маман, зерттеу, гылым, багыт, цалыптастыру, реформа, университет, эксперимент.
Юркпе: Зерттеу жумысыныц инновацияльщ ортада университет студенттершщ педагогикалык креативтшн калыптастырудыц теорияльщ-эдюнамальщ аспектiлерi карастырылады. Педагогикальщ Yдерiстер жэне кубылыстарды зерттеу жумыста усынылган болжамды эксперименталды тексерудi талап етедь Экспериментпк жумысты уйымдастыру барысы бiзден жалпы эксперимент жумыстарын жYргiзу талаптарына CYЙенуiмiздi талап етп. Педагогикальщ экспериментпк жумыс гылыми зерттеу барысында ецделген максат, болжам, кагида негiзiнде жYргiзiлдi. Педагогикалык зерттеулерде экспериментпк жумыстардыц бiрнеше турлершщ (аныктау, калыптастыру экспериментi) колданылатыны белгiлi. Барлык эксперименттер кезецдш сипатка ие жэне езше уйымдастыру, максатты жYзеге асыру жэне нэтижелердi талдауды камтиды.
Университеттiк инновацияльщ бшм беру ортасында студенттердщ педагогикалык креативтшн калыптастыру мэселесшщ теориялык-эдiснамалык талдануы жэне тужырымдамасыныц негiзiн дэлелдеу, креативпкп калыптастырудыц педагогикалык жумыс жYЙесiнiц тшмдшшн аныктау, эксперименттiк зерттеу жумысыныц мазмунын, жYргiзу барысын жэне эдiстемелердi тацдауга жагдай жасайды. Зерттеу жумысында аньщталган креативтiк керсетюштершщ студенттерде даму децгейлерш айкындау Yшiн диагностикалык жумыстарды жYргiзу кажеттiлiгi туындайды.
Университеттщ инновациялык бшм беру ортасында студенттердщ педагогикалык креативтшн калыптастыру мэселесi бойынша жYргiзiлетiн эксперимент жумысыныц максаты креативтiктi арттырудыц педагогикалык жумыс жYЙесiнiц тиiмдiлiгiн аныктау болып табылады. Айкындалган максатка сэйкес, эксперимент жумысыныц темендегiдей мiндеттердi шешудi кездейдь Жогарыда айтылгандарды есепке ала отырып, келесi элементтерден туратын гылыми-зерттеу багдарламасы курылды:
ЕРБОЛЦЫЗЫ ЭДЕМА
6В02123 - Актерльщ енер мамандыгыныц 1 курс студент
- жогары оку орындарыньщ студенттершщ педагогикалык креативтiгiн калыптастыру кешендi багдарламасын усынып, бiлiм беру Yдерiсiне енгiзу;
- студенттердегi педагогикалык креативтiк децгейлершщ накты кeрсеткiштер жэне елшемдермен аныктау;
- педагогикалык креативтшт калыптастырудыц кешендi багдарламасыныц тиiмдiлiгiн экспериментке катыскан студенттердщ педагогикалык креативтiк децгейлерi кeрсеткiштерiн аныктау жэне калыптастыру эксперимент барысында алынган нэтижелер аркылы салыстырып, тексеру;
- эксперимент барысында алынган нэтижелерге математикалык-статистикалык талдау жумыстарын жYргiзу, мэндшк децгешн аныктау;
- жYргiзiлген экспериментпк зерттеу жумысын корытындылап, тужырымдар усыну.
^ойылган мiндеттерге байланысты жYргiзiлген экспериментпк жумыс кешендi сипатка
ие болды:
- жалпы гылыми эдiстер;
- пэнаралык байланыстылык;
- психологиялык эдiстер.
Зерттеудщ iзгiлiктi багыттылыгы, оныц пэншщ ерекшелiгi эдiснама мен оган сэйкес эдiстер, эрекеттер, нэтижелердi багалаудыц ерекше куралдарын тацдауды аныктайды.
Жалпы эдiс белгiлi мiндеттер шецберш шешудщ курылымдык тэсiлдерi болып табылады. Ежелгi грек тiлiнен аударганда «эдю» максатка экелетiн жол дегендi бiлдiредi. Кез келген бiлiктi iс-эрекет тексершген эдiстер бойынша жYзеге асатыны белгш, сондыктан инновациялык ортада университет студенттершщ педагогикалык креативтшн калыптастыруды аныктауды диагностикалык эдiстер кeмегiмен жYзеге асырамыз. Инновациялык ортада университет студенттершщ педагогикалык креативтшн калыптастыруды аныктауда зерттеушiлiк, диагностикалык эдютерш колданамыз. Зерттеушiлiк жэне диагностикалык эдютер накты акпараттар жинауда колданылады. Сондыктан, мундай жолмен жинакталган акпараттар eцдеудi кажет етедi. Осы максатта зерттеу материалдарын ецдеу эдiстерiн пайдаланамыз. Ол логикалык, математикалык, статистикалык процедураларды камтиды. Инновациялык ортада университет студенттершщ педагогикалык креативтшн калыптастыруды аныктауда зерттеушшк жэне диагностикалык эдютердщ негiзгi, жанама, косалкы тYрлерiн пайдаланамыз.
Нег1зг1 бел1м: Инновациялык ортада университет студенттершщ педагогикалык креативтшн калыптастыруды аныктауда колданылатын непзп эдютер ретiнде бакылау жэне эксперименттi, жанама эдютер ретiнде стандартталган сауалнамаларды, косалкы эдютер ретiнде сукпаттасу, сауалнамалар, езшдш бакылаулар жYргiземiз.
Педагогикалык креативтiктi калыптастырудыц елшемдш сапасын багалау жалпы кабылданган кeрсеткiштерге сэйкес жYргiзiлдi (сэйкестiлiгi, аныктылыгы, сенiмдiлiгi, презентативтiлiгi) жэне бiр-бiрiн сапалык (калыптаспаган, субъективтiлiк пен сандык эдютер) колдану камтамасыз етiлдi.
Даму Yшiн Yлкен мYмкiндiктерге ие кYPделi жYЙе ретiнде тулга туралы басты елестету, eзгерiс пен жетiлдiрудiц багыттылыгын эр алуандылыгы диагностиканыц бiрнеше децгешн (жеке кeрсеткiштерден зерттелетiн Yдерiстердiц негiзгi байланысын жYЙелi аныктауга дейiн) кажет етп.
Сонымен, эрбiр эксперименттiк топта алдымен эр студенттщ тулгалык бейнесi жeнiнде алгашкы акпаратты жию максатында «енпзу» диагностикасы жYзеге асырылды. Эксперименттiк жумыста бакылау эдiсi кещнен колданылды, оныц кундылыгы зерттелетiн нысаны табиги кабылдау, катысушылардан тэуелсiз болуы, колданылган шаралардыц жеке салдарын багалау мYмкiндiгi болып табылады.
Эдю студенттердiц педагогикалык креативтш eнiмдерiн талдау кeмегiмен алынган мэлiметтердi багалау барысында тиiмдiлiгi жогары болды. Педагогикалык креативтш эрекет
ешмшщ сапалык жэне сандык талдауымен 6ipre сeздiк карым-катынас студенттердщ сeздiк жэне сeздiк емес экспрессиясын бакылау колданылды.
Студенттердщ педагогикалык креативтшн калыптастыруды теориялык тургыдан аныктап, эксперименттiк зерттеу аркылы тиiмдiлiгiн дэлелдеуде зерттеу жумысы кезецдер бойынша Yлгiленген.
Бiрiншi кезец (аныктау) теория мен педагогикалык тэж1рибеде мэселенщ карастырылу жагдайы зерттелдi. Эксперименттiк зерттеуге ^ожа Ахмет Ясауи атындагы Халыкаралык казак-тYрiк университетшщ 6В02123 - «Актерлык енер» мамандыгыныц 26 студентi эксперимент тобы ретшде, ал 24 студентi бакылау тобы ретiнде алынды. Барлыгы 50 студент эксперимент жумысына камтылды. Студенттердщ жасы 18-21 аралыгында. Эксперименттiк жумыс барысында 6В02123 - «Актерлык енер» мамандыгыныц 26 студент! экспериментпк топ, 24 студент бакылау топтары ретiнде алынып, зерттеу жумысыныц сапалыгын камтамасыз етп. Ол педагогикалык эксперименттщ толыкканды, табиги етуше мYмкiндiк 6ердi. Эксперимент шецбершде нэтижелер мен корытындыны дурыс багалау Yшiн ыктимал-статистикалык эдiстер негурлым тиiмдi болды.
Педагогикалык Yдерiстердiц сапасы мен тиiмдiлiгi туралы эксперименттiк эдютеменщ ыкпалымен еткен жагымды eзгерiстер непз болды. Педагогикалык креативтiктi калыптастыруда диагностика нэтижелерш салыстыру педагогикалык эксперимент катысушыларыныц корытынды децгейiн аныктау. ТYрлi жас топтарында студенттердiц педагогикалык креативтiктерiн калыптастыруга кызыгушылык аталган YДерiстiц жас ерекшелшмен аныкталды. Нэтижесiнде зерттеудiц жоспары жасалынып, келесi кезецдi модельдеу Yшiн непзп тужырымдамалык ережелер тацдалды.
Екiншi кезец ^здешспк). Педагогикалык креативтiктiц калыптастыру децгешн аныктау бойынша жумыстыц жеке турлершщ тиiмдiлiгi эксперимент аркылы тексерiлдi. Экспериментпк багдарлама жасалды. Окытушылармен жумыс жYргiздi.
Yшiншi кезец (калыптастырушы) педагогикалык креативпкп калыптастырудыц эксперименттiк Yлгiсiн сынактан етюзу, осы Yлгiнiц тиiмдiлiгiн багалау, студенттердщ педагогикалык креативтшнщ калыптастыру децгейiн аныктау, осы YДерiстiц эр эксперименттiк сурыптаудыц эр6iр катысушысы Yшiн eзiмен салыстыра отырып, зерттеу мерзiмiндегi динамикасын камтиды.
Накты шын сэйкестiк нэтиже алу Yшiн диагностика жасалды.
Университет студенттершщ педагогикалык креативтшн калыптастыру мYмкiндiктерiн аныктау эксперименттщ ерекшелш мынада:
1. Университет студенттершщ педагогикалык креативтшн калыптастыру Yшiн шыгармашылыкка жалпы ка6iлеттiлiк ретiнде негурлым сензитивп.
2. Инновациялык ортаны куру Yшiн мYмкiндiк мол, eйткенi олардыц eмiр эрекетiнiц аумагы негурлым шектелген жэне бiр жакты, ал элеуметпк байланыстарды байкауга кажет болса ыкпал етуге жэне бакылауга болады.
3. ^ажетп эксперименттiк жагдай куру киын емес, eйткенi олар 6iр оку гимаратында, 6iр аудиторияда калу мYмкiндiгiне ие.
4. Эксперименттiк зерттеудiц «тазалыгы» студенттермен байланыстыц узактыгына карай ест отырады. Сонымен 6iрге окытушыныц педагогикалык креативпк eлшемi бойынша темен керсетюштерге ие болса, бул накты киындыктарды да куруы мYмкiн. Демек, мYмкiн болатын шектеулердi 6елгiлеген жен. Шектеулер:
Инновациялык ортада студенттердiц креативтiгiн калыптастырудыц шектеулш адамныц eзiндiк «Мен»-iнiц шегшен шыгатын мYмкiндiк жоктыгынан емес, оныц педагогикалык креативпк децгей шын мэншде секiрмелi тYPде кeтерiлiп отырады. Бiрак бул eмiр эрекетiнiц жYЙесi Yшiн Yнемi максат бола 6ермейдi. Баскаша айтсак, eзiнiц «Мен»-iнiц аясынан шыгып адам онда жаца «Мен»-iн сэйкестендiрудi таппайды. Демек, мундай шыгу тепе-тецдшп бузады, жYЙенiц калыпты жумыс ютеуше кауiп тудырады. Сондыктан iшкi карама-
карсыльщты буздыруы мYмкiн, оныц салдары креативтiктi жYзеге аскан тэсiл ретiнде ысыру беталысыныц керiнуi.
В.Н. Дружинин ойлау икемаздш элемдi калыпты керу сиякты жэне баска «креативтшке карсы» касиеттер кандай да бiр дэрежеде осы жагдаймен тYсiндiрiлуi мYмкiн екендiгiн жазады. Баскаша айтканда, креативтiктi касиеттердщ жоктыгы немесе оныц темен дэрежес индивидтiц емiр эрекетiнiц жYЙесi аясында накты мацыздыльщпен iшкi негiзделгендiкке ие. Сейтiп, креативтшн шугыл кетерудi максат етуге ^дшпен карайды. Осы тезис пайдасына тагы бiр дэлел - В.Н.Дружининмен баска зерттеушшерде керiнген дамыту YДерiсiнiц негiзi сиякты механизмдер фактiсi. Ол механизмдерге коршаган дYниенi кабылдау мэселелiгiне багдар, тацдау YДерiсi мен шешiм кабылдау YДерiсiн кYPделендiретiн эрекеттiц алуан тYрлiлiгiн iздеу; мунда психикалык корганыш жYЙесiнiц эрекетi киындайды [1].
Нэтижесiнде креативтшт жогарылату бiр адамдар Yшiн анык эмоционалдык колайсыздыкпен байланысты болса, екшшшерше жагымды тиiмдi болады. Жогары креативтш пен оны калыптастыруга деген айкын кабiлеттiлiктiц Yнемi бiр адамга тэн бола бермейтЫ кызык.
Креативтiктiц шыгу децгей мен оны дамытудыц мYмкiн нускаларыныц арасында байланыс орнаган. В.Н.Дружининнiц мэлiметi бойынша креативтiгi жогары зерттелiнушiлердiц мацызды белiгi креативтiктi калыптастырудыц негурлым жогары децгешнде болмайды; олардыц емiрлiк эрекет жYЙесi алдыцгы тепе-тецдiктi калыпка келпрш, дагдылы жагдайга келедi. Жогары креативтк пен оны жогарылату мYмкiндiгi Yнемi сэйкес бола бермейдi.
Тулга креативтт биологиялык табигаттыц кейбiр факторлары (тукым куалаушылык, нышан), сонымен катар ортаныц накты сипаттарымен байланысты. Бул ею факторлар креативтi касиеттердiц бар жоктылыгымен гана емес, сонымен бiрге «масштабтылыгы» -креативтiктiц сандык керсеткiшiн аньщтайды. Индивидиум Yшiн ерте жастан креативтикт калыптастырудыц кейбiр аясы ерте балалык шактан аныкталады деген уйгарым бар.
Шыгармашыльщ кабiлеттердiц жогары децгейде керiнуi накты тулгалык касиеттермен эдетте YЙлесетiнi аныкталган. Демек, креативтiктi калыптастыру накты тулгалык касиеттердi дамытуга ыкпал етуi мYмкiн. Сейтiп, зерттеулерде жогары, агрессия, эмоциялык жагдайдыц тербелiсi Yлкен ^йзелю сиякты эмоционалдык тулгалык ерекшелiктерi байкалган. Кейбiр студенттердiц эмоционалдык ыкпал ету тэсiлi (жылау) ары карай креативтшт касиеттердi психикалык коргаудыц тYрлi нускалары болып табылады.
В.Н.Дружинин аталган касиеттердщ креативтiктi калыптастыру YДерiсiмен кандай байланыста болганын бакылады. Сыналушылардыц креативтiгiн жогарылатуды камтамасыз ететiн орта жагдайы олардыц емiр эрекеттерiнiц эмоционалдык фонына турактандырмайтындай ыкпал етуi мYмкiн. Ыкпал тшелей жэне жанама (багдар аркылы жэне т.б.) тYPде жYзеге асады. ^алыптаскан мшез-кульщ белгiсiздiк сиякты микроортаныц сипаттык субъективтi кабылдауга мiндеттейдi. Егер топ мYшелерiнiц мiнез-кулык катац ережелерге багынса оны оцай болжауга болады. Сэйкесшше, микроорта субъект Yшiн турактылык атакты белгiлi, демек, кауiпсiздiк болып табылады. Будан креативт студенттердiц калыптаскан жагдаят ортасында, мысалы, бiрнеше рет кайталауды талап ететiн калыпты мiндеттердi орындайтын сабактарда тYсiнiспеушiлiк болуы мYмкiн.
Сондыктан педагогикалык эксперименттiц максаттарыныц бiрi - жогары оку орныныц окытушысы санасында студенттердiц креативтiктi калыптастыру мэселесiнiц кекейтестшгш жеткiзу.
Инновациялык орта креативтiктi калыптастыруды болжауга келмейтiндей жиi езгерiстердiц кептшп есепке алуды талап ететiндiктен негурлым ^рдель Креативтiк мшез-кулыкка багдар Yнемi мэселе кою жэне оны алуан тYрлi шешудi уйгарады. Нэтижесшде етiп жаткан кубылыста студент шыгармашыльщ призмасы аркылы карай бастайды жасырын магынаны кере бiлуге умтылыс, ерекше шешiм нускаларын iздеу жэне т.б., ягни Yнемi жеке тецдiктi бузуга умтылыс байкалады.
Осыган байланысты калыптастырушы экспериментте кайтсе де, тулга креативтiгiн кетеру максат болмады. Педагогикалык креативпк тэжiри6есiн мецгеру енеге боларлык жагдай куру, сонымен 6iрге тэжiрибеде эр студентте eзiнiц даралыгына байланысты шыгармашылыкка жалпы ка6iлеттiлiгiнiц кeрiнуi мен дамуына ыкпал ететiн педагогикалык жагдай жасау мацызды.
Аталган мэселе аясында мiндеттердi шешуге багдарды iздеу жYЙелер теориясына карастыруга экеледi. Осы теориядан шыгатын кYPделi жэне 6iр мэндi емес байланыстары бар 6iрлiктер арасындагы тепе-тецдiктiц сакталуы кез-келген жYЙе Yшiн мацызды. Демек, 6iр 6iрлiктiц Yлес салмагыныц (мысалы, калыптастырушы ыкпал сандары мен кYштерi артуында оныц осы жYЙеде елестетуi eзгерiледi), жалпы 6y^ жYЙенiц турактылыгы бузылатыны даусыз.
Ягни, 6iрлiктер олардыц саны, мазмуны, багыттылыгы мен олардыц арасындагы байланысты YЙлестiру кажет.
Сeйтiп, эмпирикалык зерттеулердi модельдеуде келес теориялык негiздемелер басшылыкка алдынды:
1. Креативтiк шыгармашылыкка жалпы кабшеттшк ретiнде эр студентке тэн. Оныц жасырын тYPден креативтiктiц жогары децгешне дейiн мэнерлiлiк кeрiну eлшемi айкындалады. Н.Роджерске сэйкес, барлык адамдар шыгармашылык табиги ка6iлетке ие. Егер аздер eздерiцiз туралы «Мен шыгармашыл адам еместн» десецiздер жалгыз емессiздер... Эзвдз Yшiн жаца тэж1рибе жасацыз. Эз-езщзге тац калмацыз. Мен барлыгымыздыц накты шыгармашыл болуга ка6iлеттi екенiмiзге сенiмдiмiн.
2. Шыгармашылыкка жалпы ка6iлеттiлiк эр адамда болгандыктан оны дамытуга болады.
3. Егер педагогикалык креативтiктi калыптастыру мYмкiн болса, аталган YДерiстi жYзеге асыру Yшiн кажеттi жэне жеткшкп педагогикалык жагдайды теориялык негiздеу жэне экспериментпк аныктау керек.
Жалпы, креативпк тесттерш ец алгаш рет XX f. 50^i жылдары Калифорния штатыныц университетiнде Дж.Гилфорд жэне оныц кызметкерлерi усынFан. Бул эдiс ОцтYCтiк Колифорниялык дивергенттi eнiмдiлiктi зерттеу тестi ретшде (Divergent Productive tests) карастырылFан, Дж.Гилфорд дивергента деп атаFан ойлаудыц ерекше турш аныктауFа арналFан жэне 14 тест ецделген. АлFашкы ондыкта зерттелушщен сeздiк жауаптар, ал калFан тертеушде - бейнелеу негiзiндегi мазмунды жауап куру талап етiледi. Вербалды тапсырмалардыц мысалдары:
Сeздердi колданудаFы жецiлдiк. ^урамында 6ерiлген эрш бар сeздердi жазып шыFыцыз («О»: жолдас, олжа....).
Ассоциацияларды колданудаFы жещлдш. МаFынасы 6ерiлген сезбен жакын сeздердi жазыцыз («Ауыр»: киын, салмакты, катац...).
Суреттеу тапсырмалары. Безендендiру. Жалпы мэлiм о6ъектiлердiц контурын мYмкiндiгiнше осы объектшердщ кеп 6eлшектерiмен толтыру кажет.
Дж. Гилфорд теста ересектерге жэне мектеп окушыларына баFытталFан. Оларды стандарттау шаFын топтарFа жасалып, мэлiметтерiнiц сенiмдiлiгi мен валидтшгшде 6iршама толкулар бар жэне канаFаттанарлык емес. Психологтердiц пiкiрiнше, Дж.Гилфорд теста тшмдшпшц тeмендiгiнiц се6е6i шыгармашылык ка6iлеттердi 6аFалаудаFы тапсырмаларды орындауда ту^алык сипаттамаларды емес, жылдамдыкка 6аFдарлануында.
Сонымен бiрге тапсырмалар 6елгiлi 6iр жауаптар санына 6аFдарлан6аFандыктан кeрсеткiштердi о6ъективтi есептеуге кедергшер келтiредi. Осы себепке байланысты кейбiр психодиагносттар, креативтiк тесттерi Yшiн оларды орындауды 6аFалаушы мамандар сешмдшшн орнату кажеттiгiн айтады [2].
^аз1рп кезде креативтiктi зерттеу Yшiн Е.П. Торренс тесттерi кец колданыска ие (Тогтапсе Tests of Creative Thinking — TTCT). Е.П.Торранс курFан (ТТСТ) Дж.Гилфорд тапсырмаларынан ерекше шыFармашылык Миннесоттык тесттерi шынайы танымалдыкка ие. Креативпкп ынталандырудыц арнайы 6аFдарламасын кура отырып, Е.П.Торренс мiндеттердi
тацдауда олардыц непзп шыгармашыльщ операцияларына сезiмтел болуын карастырды (кабылдаудыц жетiспейтiн элементтерге ушкырлануы, кYPделiлiктердi тYЙсiну, эрбагыттагы шешiмдердi iздестiру, жетiспейтiн элементтерге катысты болжам куру, болжамды тексеру, оларды жетiлдiру мYмкiндiгi жэне нэтижелерiн хабарлау). Оныц тесттерi шын мэнiнде кiшкене тутастай шыгармашылык актiнi курайды. Бул тесттер 6ykw элемде бiлiм беру тэжiрибесiнде кещнен колданыска ие. Олар диагностикалык зерттеулерде: окытудыц индивидуалды багдарламаларын куруда; дэстYрлi жэне инновациялык окыту багдарламаларыныц тшмдшшн багалауда, креативтiк тренингтерiн ецдеуде колданылады.
Тесттiк тапсырмаларды шыгармашылык Yдерiстiц Yлгiсi ретiнде жэне онда нэтиженi емес, шыгармашылык YДерiстi бейнелеу курастырудыц декларацияланган мiндетiне карамастан, шын мэнiнде Е.Торренс тесттерi (эсiресе, вербалды тесттер) Ощуспк Колифорниялык Дж.Гилфорд тесттерiне уксас, limi кейде оныц бейiмделген тестi болып табылады. Сонымен бiрге, тест керсетюштерш Е.Торренс, Дж.Гилфорд тесттерiнен алады. Бiрак Е. Торренс факторлык таза (ягни бiр гана факторды бейнелеушi) тесттердi куруга талпынган жок, оларда шыгармашылык YДерiстердiц кYPделiлiгiн бейнелеуге тырысты.
Олардыц формалды сипаттамасы (сенiмдiлiк жэне валидтшш) Дж. Гилфордтiц тесттiнен жаксы, бiрак жеткiлiксiз. Е.Торренс вербалды, бейнелеу жэне дыбыстык батареяларга топтастырылган 12 тест ецдедi [3]. 1966 жылы ецделген вербалды тест 5 жастан басталатын балалардан бастап, ересектерге дешн арналган. Ол жетi субтесттен турады. Диагностикага арналган, сэйкесiнше вербалдык (сездiк), сездш емес (бейнелеушiлiк) жэне сездiк-дыбыстык креативт1кке арналган вербалды, бейнелеушiлiк жэне сездш белiмдер бар. Алгашкы Yшеуi бiр бейнеге катысты сурактардан турады: зерттелушш суретте бейнеленгеннiц себебi мен салдарын мYмкiндiгiнше кеп сурактар кою аркылы шешуш карастырады.
Сездiк шкалага 7 тестшк тапсырма енедi. 4 субтестте суретте бейнеленген ойыншыктарды езгертудiц кызыкты жэне ерекше мYмкiндiгiнше кептеген тэсшдерш ойлап табу кажет. Сейтiп, тертiншi тапсырмада ойында ойыншыктарды колдану тэсшдерш атауды усынады. 5 субтестте белгш турмыстык затты колданылудыц мYмкiндiгiнше кептеген кызыкты жэне ерекше турлерш усыну. 6 тапсырмада осы зат туралы кептеген ерекше сурактар ойлап табу керек.
7 субтестте кызыкты окига усынып жэне оныц салдары жайлы мYмкiндiгiнше кеп болжам айтуы тиiс. Эрбiр субтесттi орындау уакыты шектеулi. Тест топтык турде жYргiзуге багытталган, екi паралелльдi А жэне Б формаларына ие. Тесттщ негiзгi керсеткiштерi жылдамдык, икемдiк, сонылык жэне ецдеудегi мукияттылык болып табылады.
Бул тест орыс тiлiне аударылган, бiрак оныц сенiмдiлiгi жэне валидтшш, сонымен бiрге стандартталгандыгы жайлы мэлiметтер жок. Сондыктан Е. Торренстiц вербалды тесттщ зерттеу максатында гана колдануга болады.
Е.Торренстiц фигуралы тесттi 1966 жылы пайда болды. Оныц аудармасын, бейiмделуiн жэне стандартталуын Е.И.Щебланова, Н.П.Щербо жэне Н.Б.Шумакова жасады. Тест 5 жастан 18 жас аралыгындагыларды камтиды. Бул тест Yш субтесттен турады. Тапсырмага жауаптардыц барлыгы сурет туршде жэне астына жазу аркылы бершедь
Субтест 1 «Сурет салыцыз» зерттелушщен бiр бет кагазга тYрлi-тYCтi кагаздан киып алынган дурыс емес формадагы фигура жапсыруды талап етедi жэне соныц негiзiнде кез келген сонылы сурет салу усынылады. Субтест 2 «Суретп аякта» тесттiк дэптерде бейнеленген аякталмаган фигуралар негiзiнде ерекше сюжетп суреттер немесе заттар салу. Субтест 3 паралелльдi сызыктар немесе шецберлер непзшде мYмкiндiгiнше кеп заттар салу. Эрбiр субтесттi орындау уакыты 10 минутпен шектелген (жауаптарды талдау жылдамдык, икемдш, сонылык жэне ецдеудегi мукияттылык критерийлерi бойынша жYргiзiледi).
Сездiк-дыбыстык шыгармашылык ойлауга катысты тесттiк батарея YнтаспаFа жазып, магнитофон кемегiмен жYргiзiлетiн ею тесттен турады. Бiрiншi тест «Дыбыстар жэне бейнелер» объектiнiц дыбысты тануы Yшiн колданылады, екiншiсi «Дыбыска елштеу жэне бейнелеу» сезге дыбыстык елштеу Yшiн, яFни табиFи дыбысты имитациялау (мысалы,
сыкырлау немесе сатырлауды еске тYсiретiн) сeздерiн колданады. Бiрiншi тест Yш рет кайталанатын терт дыбыстык 6iрiздiлiктен, екiншi - терт рет кайталанатын тоFыз сезден турады. Екi тесттегi дыбыстык жазбаны тыцдаFаннан кейiн зерттелушi эр6iр дыбыстыц ненiц дыбысына уксайтынын жазуы кажет. Жауаптар тек сонылык кeрсеткiшi бойынша Fана есептеледi. Бiздiц елiмiзде тесттщ бул тапсырмалары колданылFан жок.
^орытынды: Д.Гилфорд жэне Е.П.Торренс тесттерiнде бершетш уакыт кeлемi шектеулi жэне барлык операциялар тYрi шегенделген, 6iрак зерттелушiмен карым-катынас «жумсартылFан» (Е.П.Торренс тесттерiнде) - зерттеу ойын формасында жYргiзiледi жэне зерттелушшщ жауап 6еруiнде шексiздiк карастырылFан: кез келген сонылы жауап кабылданады. Креативтiк зерттеушiнiц iс-эрекетiнде шектеу талаптары «катац» емес жаFдайларда кeрiнедi.
Психологтердщ креативтi ойлауды репродуктивтi ойлауFа карсы кою талпыныстарына карамастан, практика жYзiнде креативтiк тесттерi интеллект тесттерiне уксас каFидалармен KурылFан, яFни катац мазмундаFы тапсырмалардыц жылдамдыкка 6аFдарлануы.
Зерттеушiлер олардыц непзп кемшiлiктерi - креативтiк сапаныц мацызды аспектiлерi болып табылатын мотивация жэне баскада тулFалык касиеттердi есепке алмау деп есептейдь
Кецестiк психологияда креативпктщ мэнiн, шыFармашылык iс-эрекеттiц механизмдерш жэне та6иFатын аныктауFа Yлкен назар аударылFан. Креативтiктi диагностикалау 6аFыты бойынша жYргiзiлген ецбектер ете аз.
Осындай ецбектер катарына Д.Б.Богоявленская зерттеуiн жаткызамыз. ШыFармашылык ка6iлеттiлiктi «интеллектуалды бастамашылык» деп аталатын елшеу 6iрлiгiн усынды. Д.Б. Богоявленская оны тулFаныц акыл-ой кабшеттшш жэне мотивациялык курылымыныц синтезi ретшде, «адамныц ойлау iс-эрекетiне койылFан мiндеттердi шешудегi талап шегiнен шыFуы» аркылы кершуш карастырды.
Интеллектуалды бастамашылыкты аныктау Yшiн Д.Б.Богоявленская креативтiктi eлшеудiц дэстYрлi Yлгiлерiнен бас тартып, арнайы, келемд^ екi кабатты iс-эрекеттi уйымдастыруды усынды. Бул Yшiн жалпы зацдылыктарFа ие бiр типтi мiндеттер жYЙесi жарамды [4].
Осындай мiндеттер жYЙесi ю-эрекетп шешудi 6ерiлген нускауларды орындау аркылы 6iрiншi (YCтiцгi) кабатты аныктауды камтамасыз етедi, сонымен 6iрге екiншi, тущиык кабатка жаFдай жасады, iс-эрекеттiц барлык мшдеттер жYЙесi камтитын зерттелушi Yшiн анык емес, жасырын зацдылыктарын аныктаудан турады, 6iрак оларды шешу Yшiн оларды ашу талабы койылмайды.
Интеллектуалды бастамашылык эдютеме талаптарын орындауда утилитарлы кажеттiлiктердi ынталандыру емес, ез 6етiмен зерттеушшк мiндеттердi коюда кeрiнедi. Сонымен бiрге, Д.Б.Богоявленская зерттеулерiне сэйкес тэртiптiлiк пен орындаушылыктыц бастамасымен сэттi YЙлесуi ю-эрекеттщ креативтiк сипатын, оныц накты максаттылы^ымен камтамасыз етедi.
ТапсырылFан мiндеттердiц шегшен шыFу, жаFдай шец6ерiндегi койылFан талаптан жоFары танымFа ка6iлеттiлiк - бул туетаныц танымдык жэне мотивациялык факторларыныц езара эрекетiн 6ейнелейтiн касиетi. БолжамFа сэйкес, Д.Б.Богоявленская зерттелушiге сырткы ынталандыру эсершаз тапсырылFан iс-эрекеттi орындауды жYзеге асырудан теориялык жалпылау жэне жаFдайды талдауFа етуге мYмкiндiк 6еретiн «креативпк ерю эдiсiн» усынды. «Креативтiк ерю» каFидалары:
1) сырткы оятушы ^штен бас тарту жэне 6аFалауды ынталандыруды жою;
2) о6ъектiнi зерттеуде шектеудщ болмауы - iс-эрекеттiц шексiз кещстш;
3) эксперименттiц узактыFы.
Осы эдю шец6ерiнде акпараттыц аныктыFы тексеруден еткен бiрнеше эдiстемелер курылды. Автор сырткы критеридi табуда мэндi децгейдегi ^рделшктерге жолыкты. ШыFармашылык табыстылык 6iркатар кемшшктерге ие сараптык 6аFалау эдiсi аркылы орнатылды. Интеллектуалды бастамашылыктыц сырткы eшлемi алынFан сараптамалык
багалауларыныц корреляциясы ете жогары, бiрак тацдалган критерий cубъективтiгi ецделген эдютемелердщ акпараттыц аныктыгы женiндегi шешiмдi аякталган деп есептеуге мYмкiндiк бермейдi. Бул багыттагы зерттеулер жалгасын табуда.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:
1. Дружинин В.Н. Структура и логика психологического исследования / В.Н. Дружинин. -М.: Ин-т психологии РАН, 1993.-120 с.
2. Дж.Гильфорд Три стороны интеллекта // Психология мышления: под ред. А.М. Матюшкина. - М., 1965. - С.469-479.
3. Torrance E.P/ Growing up creatively gifted: a 22-year longitudinal study. // Creative Child and Adult Quaterly. -1980. - N 5. -P.148-170
4. Богоявленская Д.Б. Пути к творчеству. Новое в жизни, науке, технике. Сер. «Педагогика и психология». - М.: Знание, 1981. -№10. -96 с.
