Научная статья на тему 'УНИВЕРСИТЕТ ТАЪЛИМИ ФАЛСАФАСИ ВА ЖАМИЯТНИНГ ИСТИҚБОЛЛИ ТАРАҚҚИЁТИ'

УНИВЕРСИТЕТ ТАЪЛИМИ ФАЛСАФАСИ ВА ЖАМИЯТНИНГ ИСТИҚБОЛЛИ ТАРАҚҚИЁТИ Текст научной статьи по специальности «Гуманитарные науки»

0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
олий таълим / универсиет / шахс / касбий тайёргарлик / тараққиёт / уйғунлик / таълимнинг самарадолиги / высшее образование / университет / личность / профессиональная подготовка / прогресс / гармония / интенсификация образования

Аннотация научной статьи по Гуманитарные науки, автор научной работы — Р. С. Мардонов

Мақолада замонавий олий таълим тизимида фундаментал ва касбий тайёргарликнинг оптимал нисбати масаласи илгари сурилган, шунингдек, университет битирувчиларининг замонавий жамият ривожланишидаги тизимли фундаментал билимларининг ҳал қилувчи роли ва таъсирини аниқлаш мақсади қўйилган. Ўқув жараёнининг асосий ғояси сифатида университет битирувчисининг баркамол шахсини шакллантириш учун шароит яратиш муаммоси кўтарилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Цель статьи поставить и рассмотреть вопрос об оптимальном соотношении фундаментальной и профессиональной подготовки в современной системе высшего образования, а также обозначить определяющую роль и влияние системных фундаментальных знаний выпускников вузов на развитие современного общества. В статье поднимаются проблемы создания условий для формирования гармонично развитой личности выпускника вуза, как целевого идеала образовательного процесса.

Текст научной работы на тему «УНИВЕРСИТЕТ ТАЪЛИМИ ФАЛСАФАСИ ВА ЖАМИЯТНИНГ ИСТИҚБОЛЛИ ТАРАҚҚИЁТИ»

УНИВЕРСИТЕТ ТАЪЛИМИ ФАЛСАФАСИ ВА ЖАМИЯТНИНГ

ИСТЩБОЛЛИ ТАРАВДИЁТИ

Р. С. Мардонов

Тошкент ахборот технологиялари универсиети Самарканд филиали доценти, фалсафа фанлари номзоди Почта манзили: mar-ravshan@yandex.ru

АННОТАЦИЯ:

Маколада замонавий олий таълим тизимида фундаментал ва касбий тайёргарликнинг оптимал нисбати масаласи илгари сурилган, шунингдек, университет битирувчиларининг замонавий жамият ривожланишидаги тизимли фундаментал билимларининг хал килувчи роли ва таъсирини аниклаш максади куйилган. Укув жараёнининг асосий гояси сифатида университет битирувчисининг баркамол шахсини шакллантириш учун шароит яратиш муаммоси кутарилган.

Калит сузлар: олий таълим, универсиет, шахс, касбий тайёргарлик, тараккиёт, уйгунлик, таълимнинг самарадолиги.

АННОТАЦИЯ:

Цель статьи поставить и рассмотреть вопрос об оптимальном соотношении фундаментальной и профессиональной подготовки в современной системе высшего образования, а также обозначить определяющую роль и влияние системных фундаментальных знаний выпускников вузов на развитие современного общества. В статье поднимаются проблемы создания условий для формирования гармонично развитой личности выпускника вуза, как целевого идеала образовательного процесса.

Ключевые слова: высшее образование, университет, личность, профессиональная подготовка, прогресс, гармония, интенсификация образования.

ABSTRACT:

The purpose of the article is to raise and consider the question of the optimal relationship between fundamental and professional training in the modern system of higher education, as well as to identify the determining role and influence of systemic fundamental knowledge of university graduates on the development of modern society. The article raises the problems of creating conditions for the formation of a

April 24, 2024

383

National University of Uzbekistan Current Issues and Modern Trends of Social and Humanitarian Sciences

Национальный университет Узбекистана Современные тенденции и актуальные вопросы социально-гуманитарных наук

^'zbekiston^iiiiyumverMteji^^^^^^^^^^^itmoiy-gumanitsrfn™

harmoniously developed personality of a university graduate as a target ideal of the educational process.

Keywords: higher education, university, personality, professional training, progress, harmony, intensification of education.

ХХ асрнинг охири ва XXI асрнинг бошлари глобал ижтимоий-иктисодий узгаришлар даври билан утди. Бу узгаришларнинг барчаси таълим тизимида хам уз аксини топди. Янги давр талабларига жавоб берадиган янги ёндашувларни ишлаб чикиш ва синовдан утказиш Узбекистонда хам амалга оширилмокда. Таълим тизимини ислох килиш ва таркибий оптималлаштириш жараёни давом этмокда, якин ва узок келажакда куришда максадга мувофик булган табиий асосларни излаш долзарб вазифа булиб турибди. Олий таълим тизимини такомиллаштиришда унинг олдида куйиладиган устувор вазифалар ва максадларнинг мувозанатини белгилаш асосий ахамиятга эга.

Аср бошида пайдо булган кадриятларни кайта бахолаш шароитида жамиятнинг зарурий киёфаси ва келажак шахси муаммоси ута долзарбдир. Узгаришлар туфайли тугилган куплаб гоялар дастлаб туюлганидан самарасиз булиб чикди. Бошкалари, аксинча, эътиборга лойик булиб, уларни илмий тадкикот килиш ва ривожлантириш зарур.

Хуш, келажакда шахс бутун жамият тараккиётининг асоси булиши учун уни кайси йуналишларда ривожлантириш керак? Барча даврларда турли мамлакатлар ва халклар келажак жамиятнинг идеал аъзосини хар хил йуллар билан аниклаганлар. Вакти-вакти билан уйгун ривожланган шахс идеалининг таърифи берилганлигига карамасдан, аслида у баъзан кенг билимлардан махрум булган аскар образи билан алмаштирилди ва шунинг учун шубхага сабаб булди. Баъзан, у тинимсиз ва итоаткор ишчи булиб, унга кушимча билим хам керак эмас эди. Баъзида булса бу идеал шахс хар кандай йул билан молиявий муваффакиятга эришадиган аклли ишбилармон сифатида намоён булар эди. Ушбу муносабатларга мувофик, улар амалга ошириладиган жойда, бараклар, мехнат лагерлари ёки чайков бозорлари каби жамиятлар шаклланди. Ушбу тарихий турларни ривожланиш чуккилари деб аташ, келажакдаги уйгун ривожланган инсоният жамияти идеалини бу тарзда куриш мумкин эмас.

Ижтимоий тараккиёт мезонлари масаласи оддий фалсафий савол эмас, шунинг учун унга аник жавоб бериш кийин булган [1]. Марксистик анъана доирасида ишлаб чикарувчи кучларнинг ривожланиши жамият тараккиётининг мезони сифатида каралади. Иктисодий фаровонликни жамият тараккиётининг асосий мезони сифатида куриб чикиш бозор дунёкарашига хосдир. Масалан,

April 24, 2024

384

ХХ асрда баркарор ривожланиш мафкураси доирасида вужудга келган ишлаб чикарувчи кучларнинг ривожланиши ва иктисодий фаровонлик гояси энди шубхасиз ва инкор этилмайдиган асос сифатида каралмайди [2].

Биз жамиятнинг изчил ривожланишини куп улчовли координаталар тизими асосида олдинга силжиши деб тушунамиз. Жумладан, булар фаннинг ривожланиш даражаси ва илмий таълим даражаси; умуман иктисодий тизим фаолиятининг самарадорлигини белгилайдиган профессионаллик ва ваколат даражаси; маънавий ва ахлокий етуклик; маданиятни ривожлантириш, эстетик идрок ва бадиий диднинг бойлиги; унинг барча аъзоларининг жисмоний мукаммаллиги даражасидир.

Боскичма-боскич ривожланаётган жамият шаклланиши учун зарур булган асос ва унсурлар факат куп киррали (нафакат касбий даражада) уйгун ривожланган шахслар булиши мумкин. Айнан мана шундай ижтимоий «молекулалар»дан чинакам маданиятли ва илгор ижтимоий бутунликни шакллантириш мумкин.

Келажакда университет битирувчиси булган уйгун ривожланган шахснинг моделини асосий таркибий кисмларнинг тизимли бирлиги оркали тасаввур килишга харакат киладиган булсак, уларда илмий дунёкараш, касбий билим, маънавий-ахлокий компонент, шунингдек, эстетик дид ва бадиий маданият булиши мумкин [3]. Албатта, инсоннинг жисмоний саломатлиги хакида хам унутмаслик керак.

Юкорида келтирилган барча компонентлар шахснинг ажралмас унсурлари хисобланади. Х,ар бир унсур бошкаси билан алокада мунтазам булади. Инсон фаолиятининг бирон бир сохасидаги мутахассисни замонавий илмий дунёкарашсиз тасаввур килиш мумкин эмас, чунки унинг касбий билимларини тегишли базасиз тулик англаб булмайди. Илмий дунёкараш оркали инсон ахлокий ва маънавий фазилатларнинг тулик тизимига эга булади. Ахлок конун-коидаларини узлаштирмаган рассом ёки эстетик диддан махрум булган тулаконли олимни тасаввур килиш кийин.

Фаол касбий мехнат сохасига кириш пайтида университет битирувчиси олдида энг кийин вазифалар туради. У киска вакт ичида янги шароитларга мослашиши, баъзида жуда катта микдордаги маълумотларни узлаштириши, укиш пайтида дуч келмаслиги мумкин булган фаолиятнинг узига хос турларини чукур узлаштириши, университетда олган билимларини узи учун янги махсус муаммоларни хал килишда куллаши, ижтимоий ва психологик етукликни намойиш этиши зарур.

385

April 24, 2024

Шу сабабли, баъзида битирувчини келажакдаги касбий фаолиятига киришини осонлаштириш макксадида, шунингдек, маълум бир касбий муаммоларни хал килиш учун мутахассис тайёрлашга интилиш, олий таълим гоясини нотугри тушунишга сабаб булади. Укитишни пухта ва муттаносиб равишда касбийлаштириш, биринчи навбатда битирувчининг келажакдаги касбий фаолияти доирасидан ташкарида булган фанларни укув дастуридан олиб ташлаш истагини тугдириши мумкин. Ушбу ёндашув жиддий ёмон окибатларга олиб келиши мумкин. Биринчидан, талабаларнинг илм-фаннинг асосий тамойиллари ва гояларини урганишга булган мотивацияси пасаяди ва бунинг натижасида касбий фаолиятнинг «тез ва содда рецептларини» узлаштириш истаги кучаяди. Иккинчидан, битирувчининг касбий фаолияти сохасига кирмайдиган бир катор умумилмий фанларни урганиш учун ажратилган соатларнинг кискариши туфайли университет талабаларининг умумилмий тайёргарлиги даражаси пасаймокда. Учинчидан, парадоксал куринишга эга булган дастлабки иккита муаммо натижасида келажакдаги мутахассиснинг касбий махорати даражаси пасаяди, чунки бир катор мухим гоялар, аналогиялар, ассоциациялар, усуллар талаба томонидан хеч качон узлаштирилмайди ва шунинг учун хам улар касбий фаолиятда ишлатилмайди.

Умуман таълим, хусусан, олий таълим, яъни университет таълимининг функциялари мутахассисларни тайёрлаш тизимидан кенгрок деб тушунилиши ва унинг самарадорлиги нафакат бир лахзали иктисодий максадни кузлаш ёки фойда олиш билан, балки узок муддатли ва кенгрок ижтимоий истикболлар нуктаи назаридан бахоланиши керак. Шуни таъкидлаш керакки, таълимнинг максади нафакат махсус билимларни кейинги авлодга етказишдир. Битирувчи танлаган мутахассислиги буйича барча керакли билимлар тупламини олиши билан бир каторда, университетда укиш жараёнида тулаконли замонавий илмий дунёкараш, интеллектуалга хос булган мустахкам маънавий-ахлокий асосни хам шакллантириши керак. Олий маълумот инсонда ривожланган ва куп киррали эстетик туйгу, гузалликдан завкланиш ва уни яратиш кобилиятини тарбиялаши мухимдир. Шахсда нафакат интеллектуал, ахлокий, эстетик, балки узини доимо жисмоний такомиллаштиришга интилишни тарбиялаш зарурлиги хам ахамиятлидир.

Таълимнинг фундаментал ва амалий (касбий) йуналишини уйгунлаштириш масаласини хал килишнинг таркибий кисмларидан бири бу олий укув юртларида укув жараёнини интенсивлаштиришдир. Укув жараёнини интенсивлаштириш деганда, бизнингча таълим жараёни самарадорлигини тубдан ошириш, талабаларнинг интеллектуал ишларини фаоллаштириш, мухим

April 24, 2024

386

илмий гоялар ва усулларнинг кенг доирасини узлаштириш, нафакат декларатив, балки процессуал билимларни шакллантириш, мустакил билим олиш ва мустакил уз-узини урганиш учун воситаларни ишлаб чикиш, деб тушуниш мумкин. Ушбу йуналишлар буйича машгулотларнинг интенсивлигини ошириш, маълум даражада, бир томондан, таълимнинг хаддан ташкари академик характеридан воз кечишга ёрдам беради, бошка томондан эса, нафакат илмий характерни саклаб колади, балки оширади. Бундай чукур илмий асосга эга булган интеллектуал бой таълим битирувчиларга тезкор ва самарали равишда узаро боглик булган касбларни эгаллашга имкон беради, хар кандай муаммони хал килиш зарурати олдида адашишга йул куймайди, албатта, бу замонавий тез узгарувчан жамиятда жуда долзарб ва мухимдир. Шунингдек, узгаришлар укув жараёнининг максад, мазмун, укитиш ва бошкариш усуллари каби жихатларига таъсир килиши керак.

Куп йиллар давомида олимлар, укитувчилар, иш берувчилар ва талабалар уртасида тортишувларга сабаб булаётган мухим масала таълим мазмунини танлаш масаласидир. Якиндан ёндашиб урганилса, нимага ургатиш, нимани ургатиш ва нимани ургатмаслик керак деган савол аслида осон эмас. Масалан, хукукшуносга факат конунни ургатиш керак, деган фикр аслида жуда шубхалидир. Бир карашда олий таълим тизимида мутахассисларни тайёрлаш ута тор ихтисослаштирилган билимларни эгаллаш энг самарали булиб туюлса-да, у билан чекланиб колмаслик керак. «Таълим самарадорлиги» тушунчасини маълум бир фаолият сохасидаги айрим функцияларни бажарувчилар тайёрлашни нарх-сифат мутаносиблигидан кура кенгрок куриб чикиш максадга мувофикдир. Шунингдек, таълим хам уз максади ва мазмунини белгилашда факат бозор эхтиёжлари билан бошкарилиши мумкин эмас.

Олий укув юрти битирувчиси оламнинг илмий манзарасининг барча асосий унсурларини узлаштириши керак. Акс холда, талаба замонавий цивилизация интеллектуал борлигининг хилма-хиллигига кира олмайди. Илмий билиш жараёнида олинган озми-купми билимлар асосидан воз кечиш тор ихтисослашув пойдеворининг интеллектуал зулматида яшашга рози булиш билан баробардир.

Баъзан-баъзан кундалик хаётда, мисол учун, тригонометрия хеч качон керак булмайди, шунинг учун уни урганишнинг умуман фойдаси йук, деган фикрни эшитиш мумкин. Умумилмий фанлар купинча «эскирган» билим ёки «амалиётдан ажралган назариялар» деб номланади. Бу юзаки ва деструктив ёндашувдир.

387

April 24, 2024

Таълим олиш жараёнида урганиладиган касбий булмаган фанлар материалининг вазифаси тор утилитар «керак - кераксиз» эканлигида эмас, балки тизимли фикрлашни ривожлантиришдадир. Айнан ривожланган тизимли тафаккур хар кандай соха мутахассисининг муваффакиятли ва самарали ишлаши асосидир. Аммо биринчи навбатда математика, физика, кимё, биология ва бошка фанларда тупланган ва амалга оширилган турли хил муаммоларни хал килиш учун бир катор тамойиллар ва моделларсиз тулаконли тизимли тафаккурни ривожлантириш мумкин эмас. Олий маълумот олиш жараёнида тизимли, аналитик фикрлаш ва моделлаштиришни барча ихтисослик талабасига ургатиш керак. Бу, айникса, келажакда мураккаб ижтимоий тизимлар билан шугулланиши керак булган мутахассисларга тегишлидир. Амалда тизимли фикрлашнинг етишмаслиги ачинарли бошкарув карорларга сабаб булиши мумкин. Бу хакида тарихда мисоллар куп ва хозирги вактда хам уни халкаро янгиликларнинг кундалик панорамасида куриш мумкин.

Таълим тизимини ислох килиш ва таркибий оптималлаштириш жараёнида тегишли карорларни кабул килиш учун мавжуд вазият ва унинг ривожланиш тенденцияларини чукур ва холис тахлил килишга таяниш зарур. ^озирги кунда тез-тез билимнинг эскириш даражаси хакида гап бормокда. Аммо бу фикр хаммага хам маъкул келмайди. Албатта, маълум даражада илмий маълумотлар хажми усди. Аммо билимнинг эскириши муаммоси шунчалик аянчлими? Мактабда урганган арифметика эскирганми? Мактаб физикаси эскирганми? Кимё ва биология шу кадар узгарганми? Менделеев жадвали, Дарвин назарияси, нисбийлик ёки эхтимоллик назарияси рад этилганми? Албатта, санаб утилган фанларнинг барчасига баъзи янги билимлар кушилди. Аммо уларнинг асослари тубдан кайта куриб чикилмаган. Билимнинг жуда мухим кисми тез узгаришларга дуч келмайди. Бундан ташкари, айнан шу аста-секин узгариб турадиган фанларнинг фундаментал асослари олий таълимнинг асосини ташкил этади. Шу сабабли, деярли бир йил ичида укитиладиган фанларнинг мазмунини бутунлай узгартириш хакидаги тезис афсона деб бахоланиши максадга мувофикдир. Эътибор бир лахзалик, доим хам унчалик мухим булмаган новацияларга эмас, балки фундаментал билимларга каратилиши лозим. Бинобарин, аввалгидек, олий таълимнинг асосий платформаси хали хам хар кандай мутахассис учун зарур булган универсал воситалар туплами хисобланган классик компонент булиши керак.

Илмий дунёкарашнинг пойдеворини ташкил этувчи фундаментал билимлар билан бирга, сунгги даврларда илм-фаннинг етакчи сохадаларидан олинган энг асосий илмий натижалар имкон кадар тезрок укув дастурларига

April 24, 2024

388

киритилиши максадга мувофик. Барча фанларнинг хамма сунгги ютуклари билан талабаларни таништиришга хожат булмаса керак. Гап факат мухим ахамиятига эга булган энг мухим кашфиётлар хакида бормокда.

Талабаларга илм-фан билан бирга илмий метод асосларини ургатиш, олий таълимнинг хакикатан хам самарали тизимини яратиш учун катта ахамиятга эга. Чунки булажак мутахассиснинг дунёкарашини шакллантиришда илмий методология фундаментал ахамиятга моликдир. Талабаларда илм-фан идеалларини сингдириш, конструктив ва тугри фикрлаш кобилиятини шакллантириш, вазифаларни белгилаш ва уларнинг натижаларини бахолаш олий таълимнинг энг мухим кадриятларидан биридир. Таълимнинг тарбиялаш функциясини яна бир бор эслатиш жоиз. Талабалар томонидан маънавий ва ахлокий тамойилларни эгаллаш нафакат гуманитар, балки табиий фанлар, шунингдек математика доирасида хам муваффакиятли булиши табиий. Талабалар тарбияси, авваламбор, уларнинг шахсиятига билвосита таъсир килиш, аникроги, укувчиларда маълум кимматли шахсий фазилатларнинг намоён булиши учун шароит яратишдир. Шу билан бирга, тарбиянинг асосий воситаси хали хам укитувчининг шахсияти, таълим мазмуни, укитиш методикаси ва таълим муассасасидаги мухит хисобланади. Талабанинг уз устида онгли ишлаши хакида хам унутмаслик зарур. Масалан, урганилаётган материалнинг тарихий, кадриятли, амалий жихатларидан фойдаланган холда, талабаларнинг интеллектуал фаолият билан шугулланиш мотивлари, интеллектуал халолликка муносабатини, дунёни эстетик идрок этиш ва интеллектуал ютукларнинг гузаллиги, фикрлашнинг ижодкорли-гини ривожлантириш мумкин ва зарурдир. Укувчиларнинг нафакат хотира-сини, балки изланиш, мулокот, ташкилотчилик кобилиятларини ривожлан-тириш максадларини хисобга олган холда танланган укитиш усуллари хам уларнинг шахсини шакллантиришга катта таъсир курсатади. Маълумки, купрок ривожланаётган нарса - бу доимий равишда фаолиятга киритилган нарсадир.

Замонавий педагогик адабиёт ва амалиётда укитиш услубларини тавсифлашда уларни замонавий ахборот технологиялари билан биргаликда куллаш самарадорлиги курсатилган [4]. Дархакикат, талабаларнинг максадни белгилашда фаол иштирок этиши, янги билимларни мустакил равишда кашф этиши, лойиха фаолиятида катнашиши ва унинг натижаларини акс эттириши, мулокот кобилиятини ривожлантириш мухим ахамият касб этади [5].

Шундай килиб, олий таълим тизими олдига куйилиши керак булган стратегик максад биринчи навбатда, тез узгарувчан ахборотга бой

April 24, 2024

389

жамиятда яшаш ва яратишга кодир булган интеллектуал, ахлокий, эстетик ва жисмоний ривожланган шахсни шакллантиришдир. Келажак янада яхширок булишига ёки булмаслигига, куп жихатдан, замонавий таълим тизими ушбу табиий ва асосий вазифани кай даражада муваффакиятли уддалаётганлигига боглик [6].

Алока технологияларининг ривожланиши, дунё ахолиси катта кисмининг интенсив миграцияси туфайли замонавий жамият тобора аралашиб бормокда. Якин келажакда таълим тобора ранг-баранг, куп маданиятли ижтимоий мухитда ривожланиб боришини юкори даражада аниклик билан айтиш мумкин. Бундай шароитда таълим муаммоси оддий булмасдан колди.

Бир мунча вакт олдин, бу вазиятда асосий нарса либерализм тамойилларини ривожлантириш, турли карашларга хурмат, маданий ва диний багрикенглик деб кабул килинган эди. Бундай жамиятнинг келажакдаги ривожланиш концепсияси Гарб типидаги буржуа демократияси кадриятлари асосида турли маданиятлар ва цивилизация тартибларини синтез килиш, узаро бирлашиш ва бойитиш моделига асосланган эди.

Х,озир бироз бошкача нуктаи назар пайдо булмокда. Замонавий жамиятнинг мураккаб куп маданиятли мухитида нафакат турли хил турмуш тарзини узаро таркатиш ва бойитиш, балки турли хил цивилизация моделлари уртасида тобора кучайиб бораётган ракобат мавжудлиги булди. Турли хил цивилизацион турмуш тарзлари анча ёпик, узаро мутаносиб анъанавий кадриятлар тизимлари ва хаётий курсатмалар эканлигини тобора купрок тан олишимиз керак. Улар хар доим хам бир-бириларига аралашиб кетмайдилар ва аксинча, аксарият холларда каттик ракобат ва очик карама-карши муносабатларга киришадилар. Шу билан бирга, купинча сузларга асосланган узаро хурмат ва багрикенглик тамойиллари аслида ассимиляция килиш истагига айланади ва агар бунинг имкони булса, бошка мукобил карашлар ва ёндашувлар кулланилади. Бундай шароитда бошка бировларнинг маданий ва илмий ютуклари буюклигини эътироф этиш тамойили асосида келажакда олий таълимнинг глобал тизимини куриш, шунингдек, олий укув юртини хамда бутун жамиятни ташкил этиш ва бошкаришнинг баъзи конкрет тамойилларини ягона хакикатдир деб билиш, умуман олганда, самарали булиши мумкин эмас.

Узиникини сингдириш ва экспансия килиш замонавий куп маданиятли жамиятда хар кандай ижтимоий институтларни куриш учун энг яхши асос була олмайди. Ахборот жамиятининг мураккаб куп маданиятли мухитида олий таълим тизими, умуман, таълимнинг асосий пойдеворини яратишда барча

April 24, 2024

390

бирга яшайдиган цивилизация ва маданий тузилмалар вакиллари хурмат киладиган ва кабул киладиган инвариантлар булиши зарур. Факат шундагина келажакда таълим тизимининг пойдевори чинакам мустахкам булади.

Бу инвариантлар илмий билим ва дунёкараш идеалларини тулик уз ичига олади. Айнан илм-фан олий таълим тизимининг асосий пойдеворига айланиши мумкин. Илмий дунёкарашнинг мустахкам асосида касбий билимларни шакллантириш, келажак шахсининг умумбашарий маънавий-ахлокий асосларини ривожлантириш ва такомиллаштириш, унинг бадиий маданиятини ва бадиий идрок этишнинг юкори мезонларини шакллантириш, жисмоний мукамалликка интилиши ва соглом турмуш тарзини ривожлантириш мумкин.

Демократиянинг глобал таракккиёти шароитида олий таълим парадигмаси мувозанати алохида ахамиятга эга. Айнан олий таълим тизими асосан жамият ижтимоий элитасининг дунёкарашини шакллантиради. Агар унинг асосий таркибий кисмлари уртасидаги мувозанат бузилган булса, натижалар бутун жамиятнинг ривожланиш даражасида сезилади. Масалан, олий маълумотни иктисодий жихатдан максадга мувофик, тор даражада касбга йуналтиришга хаддан ташкари мойиллик узок муддат жамият тараккиётига салбий таъсир курсатиши мумкин. Хрзирги XXI асрнинг бошларида юзага келган тизимли глобал инкирознинг мухим сабабларидан бири маълум даражада айнан иктисодий жихатдан ривожланган мамлакатларда олий таълимнинг хаддан ташкари ихтисослашуви туфайли хамда унинг кенглиги ва асослилиги даражасининг пасайиши туфайли эришилди, деб тахмин килиш мумкин. Яхши тор мутахассислар жамоаси сифатли иктисодий тизим доирасида самарали ишлашга кодир. Бирок, таълимнинг кенглиги ва фундаменталлигининг демократия шароитида етарли эмаслиги бундай ижтимоий тизим аъзоларининг интеллектуал ва маданий инфантилизмини, эртами-кечми шу даражадаги интеллектуал инфантил рахбарларнинг хокимиятини шакллантиради. Бундай рахбарлар купинча мураккаб муаммоларнинг содда ва тушунарли ечимларини таклиф киладилар, амалда эса бу жуда огир тизимли окибатларга олиб келади.

Шундай килиб, олий таълимнинг асослилиги, кенглиги, чукурлиги ва касбга йуналтирилганлигининг нисбати жамият изчил ривожланишининг омили ва асоси сифатида мухим рол уйнайди. Яккин келажакда миллий ва жахон ижтимоий тизимларининг тарихий ривожланиш йуналиши куп жихатдан унинг асосий таркибий кисмларини мувофиклаштиришнинг етарлилиги ва аниклигига богликдир. Эхтимол, бу муаммо хамма вакт учун ягона, аник маънода тугри ечимга эга булмаслиги мумкин. И.Ефремов метафорасига кура

April 24, 2024

391

[7], бу нисбат устара кирраси, доимий мувозанат ва созлан доимо таккослаш в тахрирни такозо этади. Айнан ушбу макбул нисбатни белгилаш таълим фалсафаси, педагогика фани, олий таълим ривожланишини бошкариш назарияси ва амалиётининг энг мухим вазифаларидан хисобланади.

REFERENCES:

1. Алферов, А.А. Ижтимоий тараккиёт гояси: мазмуни ва шаклланиши / А.А. Алферов // Известия вузов. Шимолий Кавказ вилояти. Ижтимоий фанлар. -2000. - №1. - 114-120 бетлар.

2. Медоуз, Д. Усиш чегаралари. 30 йилдан кейин / Д. Медоуз, Ж. Рандерс, Д. Медоуз; инглиз тилидан тарж. - Москва: «Академкнига» ИСС, 2007. - 342 бетлар.

3. Колесников, А.В. Университетда таълим самарадорлигини ошириш: компютерлаштириш, когнитив ёндашув, ташкилий такомиллаштириш: Монография / А.В. Колесников. - Минск: БИП-С Плюс, 2009. - 256 бетлар.

4. Сиренко, С.Н. Ахборот технологияларидан университетда укув жараёнини фаоллаштириш воситаси сифатида фойдаланиш / С.Н. Сиренко // Очик таълим. - 2009. - № 3. - 20-29 бетлар.

5. Сиренко, С.Н. Табиий-математик ва гуманитар фанларнинг фанлараро диалоги шароитида университет таълими сифати / С.Н. Сиренко // "Университет таълими: мингйиллик тажрибаси, муаммолари, ривожланиш ис-тикболлари: 2008 йил 14-16 май кунлари булиб утган II Халкаро Конгресс маърузалари. 2 жилдда. 2-жилд / Маъсул мухаррир Р.С. Пионова. - Минск, МДЛУ, 2008. - 88-91 бетлар.

6. Колесников, А.В., Сиренко, С.Н. Ахборот жамиятида университет таълими фалсафаси тугрисида / А.В. Колесников, С.Н. Сиренко // Олий мактаб: муаммолари ва истикболлари: 9-чи халкаро илмий-амалий конференция, Минск, 11-12 ноябр, 2009 йил - Минск: РИВСХ,, 2009. - 36-39 бетлар.

7. Ефремов, И. Разор пичоги: Роман / И. Ефремов. - Минск: Нар. Aсвета, 1985. -576 б.

392

April 24, 2024

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.