CC BY
12
Традыцыйна падыход да ваука Сашз ¡ирш як на практыцы, гэтак i унавуковых працах вызначауся драnежнiцтвам гэтага гатунку на быдла i дзiкiх капытных жывёлш. У асноуным вучонымi вывучалася, што i у якiх памерах гэты драпежнiк здабывае, а таксама ацэньвауся ягоны уплыу на папуляцыi ахвяр [1, 3]. Акрамя таго, падрабязна даследавауся дэмаграфiчны працэс у папуляцьи ваука, бо для таго, каб задачна ажыццяуляць акцыi папуляцыйнага кантролю гэтага гатунку, трэба было вызначыць слабыя мейсцы у яго дэмаграфii.
Вадзiм Сiдаровiч,
галоуны навуковы супрацоушк НПЦ НАН Беларуа па б1ярэсурсах, доктар б1ялаг1чных навук, прафесар
У Беларуа ваук ужо дауно амаль што не шкодзяць быдлу, але засталкя кан-курэнтамi чалавеку у паляуш-чай гаспадарцы. З-за гэтага яны штогод моцна выншчаюцца паляунiчымi амаль што без аш-якiх абмежаванняу. Пераважна не змяшуся i погляд на даследа-ванш воучай папуляцыi не толькi у нашай краiне, але i у шэрагу iншых.
У гэтым артыкуле прапа-нуюцца iншыя аспекты воучай праблематыш, якiя паустаюць з штэнаунага iх пераследу. Менавiта з гэтымi пытаннямi былi звязаны навуковыя працы як аутара, гэтак i шшых даслед-чыкау ваука цягам апошшх гадоу [2, 4-6]. Адпаведна, у матэрыяле даюцца прамежкавыя вынiкi па пытаннях у асноуным папуля-цыйна-генетычнага характару у лучнасщ з папуляцыйнай бiяло-пяй гэтага складанага гатунку драпежных сысуноу. Усiмi тымi пытаннямi, якiя закрануты тут, за выняткам першага, раней мала хто займауся увогуле.
У Беларусi паляунiчыя штогод выншчаюць каля двух трацiн ад папуляцьи ваукоу у
пострэпрадуктыуны перыяд по-зняй восенню. Там, дзе ахоуныя умовы не досыць прыдатныя, каб выратавацца ад пераследу, гэтыя жывёлы зшкаюць амаль дазвання i сустракаюцца, за рэдшм выключэннем, толькi на праходзе. Гэташм чынам, папу-ляцыя ваука у нашай краiне не тольк разрэджана, але i значна фрагментавана. Намi адсочваец-ца увесь гэты працэс i робяцца ахоуныя захады праз Мшстэр-ства прыродных рэсурсау i аховы навакольнага асяроддзя Беларуй (план кiравання папуляцыяй ваука, адказы на звароты аб мэ-тазгоднасцi забойства ваукоу на ахоуных тэрыторыях, напрыклад у заказшку «Налiбоцкi» i г.д.). Нягледзячы на гэта, атуацыя застаецца усё гэтакай жа пра-блематычнай, бо пагражальныя трэнды у выжываннi воучай па-пуляцыi пад няспынным щскам чалавека у Беларусi нарастаюць. Усё гэта вядзе да небяспечных наступствау i для ваука, i для людзей. Па-першае, назiраецца гiбрыдызацiя ваукоу з саба-камi-бадзякамi, небяспечная для чалавека, бо пбрыдныя асобiны значна менш яго палохаюцца
о
X X
5
X
Тема номера
о
X X
5
X
Малюнак 1. Пбрыд ваука i бадзячай сабачай сую (люты 2013 г., Полацк раён)
Малюнак 3. Карэляцьи па1га генетычнай разнастайнасцю, структурай рацыёну (сярэдн памер ахвяр) i геаграфiчнай адлегласцю [4]
1 могуць легка скемщь, хто з людзей досыць слабы. Па-другое, у гэтак1х варунках адбываецца бл1зкасваяцкае скрыжаванне у ваукоу 1, як вышк, 1нбрэдная дэпрэйя з праблемам1 здароуя 1 празмернай смяротнасцю.
Ва умовах фрагментацы1 1 разрэджання папуляцы1 ваука адбываецца экспаная у прырод-ныя комплексы бадзячых сабак, перш за усе у цеплы сезон. 1х ватаг1 не тольк1 харчуюцца на
Малюнак 2. Геаграфiчнае размеркаванне лакальных папуляцый ваука у Еуропе з кантрасна супрацьлеглым генетычнымi адрозненнямi [4]
вясковых сметн1ках, не тольк1 здабываюць хатнюю жывелу вакол сялянсшх падворкау, але 1 штэнауна палююць на маладняк 1 цяжарных самак дз1к1х капыт-ных. Акрамя таго, падчас друзла-га снегу гэтак1я сабак1 заганяюць 1 заб1ваюць саслабелых казуль 1 дз1коу. Пры вольным жыцц1 у тэрэне кемл1васць бадзячых сабак 1 здольнасць да прагно-зу с1туацы1 часта здз1уляюць 1 нават падаюцца большым1, чым у ваукоу. Некаторыя бадзячыя сабаш, асабл1ва у зграях, не надта палохаюцца людзей 1 робяць агрэауныя выпады. Неяк давялося стаць сведкам таго, як аж дванаццаць гэтак1х сабак розных памерау гнал1 цяжарную самку каня. Апошн1я у ланцугу асобнш был1 прыпыненыя нам1 1 амаль што к1дал1ся на нас. Тольк енк аднаго з 1х, зб1тага жалезным прутам, павярнуу гэтых сабак науцеш. Двойчы я знаходз1у сабачыя кодлы у лесе, 1 побач з логавам матк выказвал1 няма-лую агрэсш, чаго ваук зус1м не робяць.
Самотныя палаваспелыя ваук1, перш за усе самцы, усе часцей 1 часцей бяруць сабе у пару бадзячых сабак. Адпаведна, пбрыдныя шчанюк1 нараджа-юцца амаль што у любы сезон, хоць 1 уз1мку, як тое дзеецца у звычайных хатшх сабак (ма-
люнак 1). Пбрыдызацыя не тольк1 псуе генетыку воучай папуляцы1 на Беларуа, але 1 нясе небяспе-ку для чалавека. Узгадаваныя сабачай маткай г1брыды замала у параунанш з ваукам1 палохаюцца чалавека. Можа здарыцца, што хтосьщ з грыбшкоу або ягадшкау будзе паранены або нават заб1ты воука-сабакамь Дагэтуль гэтак1х цяжк1х здарэнняу не было, але яны могуць быць наперадзе, кал1 вын1шчэнне ваукоу у цяперашшх памерах будзе доужыцца. Потым скажуць зноуку, што вшаваты воук, а не неабдуманыя абмыл-ковыя учыни чалавека 1 яго стауленне да ваука.
Звычайна у студзен1 - са-кав1ку паляушчыя, скончыушы запланаваную здабычу дз1к1х капытных, пераключаюцца на забойства ваукоу. Гэта акурат час юру у апошшх. Кал1 сям'я ваукоу выходз1ць з флядрау (так завецца аблога з чырвоным1 сцяжкам1), наперадзе 1дзе вайдэра (матка) са шчанюкам1 бягучага б1ялапчна-га года 1 затым - басер (бацька), таму ваучыца г1не часцей. Пасля яе забойства басер, як апынууся без пары, часта спарваецца са сва1м1 дачкам1, у яшх хутка па згубе матк1 пачынаецца эструс (раней развой палавой сфэры дачок сакрэторна прыпыняуся паводз1нам1 воучай матк1). Потым у трауш адна ц1 нават некальк
дачок нараджаюць шчанюкоу ад свайго бацьш. Дэмаграфiчна гэта зыскоуна, бо замест шводнага кодла у парушанай воучай зграi можа быць адно щ нават некаль-кi, кодлау. Аднак блiзкасваяцкае скрыжаванне, што адбылося гэ-такiм чынам, вядзе да шбрэднай дыпрэсii - негатыуных генетыч-ных наступствау i страты добрага здароуя воучай папуляцыi.
Паляушчыя падчас вынiшчэння ваукоу мэтадам фля-дравай аблогi раняць шмат асобш. Ваукi моцныя на выжыванне, i раны у iх дзiвосна хутка гояцца. Драпежнш прытарнаваны да гэтага працэсам iхняй эвалюцыi, бо паляванне на дзшх капыт-ных дае нямала пашкоджанняу. У вышку жорсткага штэнаунага палявання на ваукоу i iхняга частага выжывання ад ран атры-моуваецца, што амаль трацша iхняй папуляцыi - швалщы.
З блiзкасваяцкага скрыжа-вання зыходзщь другая праблема са здароуем - вялжая смярот-насць шчанюкоу (у сярэдшм 5060% за першыя восем месяцау). Рэ-гiструецца шмат анамалш зроку (недзе каля 10%), мнопя вауча-няты гiнуць ад нейшх вiрусных хвароб (у нашай краше амаль што няма магчымасщ iх вызначыць). Верагодна, што у вынiку блiзка-сваяцкага скрыжавання у ваукоу значна слабее iмунiтэт.
У Еуропе i у значнай меры на тэрыторып Беларусi i Польшчы праведзены аналiз генетычных адрозненняу лакальных папу-ляцый ваука, яшя вызначаюцца выбiтным непадабенствам у паказчыках экалагiчнай нiшы (якасць мейсцау жыхарства, структура рацыёну i асаблiва сярэднiя памеры здабытых ахвяр) [4, 5]. У вышку фармавання роз-нага адаптацыйнага оптымуму генафонд лакальных папуляцый ваука моцна адрозшваецца (на-прыклад, частата сустракальна-сщ некаторых алеляу кантрасна супрацьлеглая), i гэта дае падста-вы лiчыць, што яны з'яуляюцца папуляцыямi у строгiм навуко-вым разуменш гэтага паняцця i адпаведна адзiнкамi мшраэвалю-цыйнага працэсу (малюнкi 2, 3).
Гэты папуляцыйна-генетычны феномен ваука як досыць ма-бiльнага гатунку значна цiкавы, бо сведчыць аб больш шырокiм дыяпазоне генетычнай i экалапч-най адаптацыйнай лабiльнасцi таксанамiчна вышэйшых сысуноу.
Даследавана штэнйу-ная генетычная i экалапчная адаптыунасць ваука i iншых воукападобных канiдау Canidae, якая шчыльна звязана з геномна шырокай перспектывай iхняй эвалюцыi у мiнулым [2]. Вынш
Лiтаратура
1. Волк. Происхождение, систематика, морфология, экология / Под ред. Бибикова Д.И. - М., 1985.
2. Holdt B.M., Pol linger J.P., Earl D.A., Knowles J.C., Boyko A.R., Parker H., Geffen E., Pilot M., Jedrzejewski W., Jedrzejewska B., Sidorovich V., Greco C., Randi E., Musiani M., Kays R., Bustamante C. D., Ostrander E. A., Novembre J., Wayne R.K. (2011) A genome-wide perspective on the evolutionary history of enigmatic wolf-like canids. Genome Research 21(8): 1294-1305.
3. Mech L.D., Boitani L. (eds.). Wolves. Behavior, Ecology and Conservation. The University of Chicago Press, Chicago and London. 2003.
4. Pilot M., Jedrzejewski W., Sidorovich V. E., Meier-Augenstein W., Hoelzel A.R. 2012. Dietary differentiation and the evolution of population genetic structure in highly mobile carnivore. PLoS ONE 7(6): e39341.
5. Pilot M., Jedrzejewski W., Branicki W., Sidorovich V.E, Jedrzejewska B., Stachura K., Funjk S.M. 2006. Ecological factors influence population genetic structure of European grey wolves. // Molecular Ecology 15(14): 4533-4553.
6. Sidorovich V. E. Analysis of vertebrate predator-prey community. - Minsk, 2011.
* Лексмныя i арфаграф1чныя асабл1васц1 артыкула захаваны па патрабаванш аутара
даюць магчымасць вызначыць эвалюцыйную прышласць гэтага таксона як на узроуш генераль-нага развщця, так i у мiкраэва-люцыйных зрухах. Асноуныя рысы высноу, што атрыманы у межах дадзенага даследавання, адлюстраваны на малюнках 4 i 5. Тамака пададзены вынш заключнага аналiзу генетычнай разнароднасщ i дынамiчнасцi воукападобных канiдау метадам галоуных кампанентау i кластар-ным метадам.
Малюнак 4. Заключны аналiз генетычнай разнароднасцi i дынамiчнасцi воукападобных канщау метадам галоуных кампанентау [2]
Малюнак 5. Заключны аналiз генетычнай разнароднасцi i дынамiчнасцi воукападобных канiдау кластарным метадам [2]
о
X X
5
X
