Научная статья на тему 'УМУМТАЪЛИМ МАКТАБЛАРИДА ЭКОЛОГИК ТАЪЛИМ-ТАРБИЯНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ'

УМУМТАЪЛИМ МАКТАБЛАРИДА ЭКОЛОГИК ТАЪЛИМ-ТАРБИЯНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

271
35
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
экологик таълим-тарбия / экологик онг / атрофимиздаги олам / экологик тадбир / экологик компетенция / тарбия механизми / атрофмуҳит / мақоллар / топишмоқлар / ecological education / ecological consciousness / the world around / competition in ecology / the mechanism of education / environmental competence / environment / proverbs / riddles

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Шахноза Эркиновна Хамрокулова

Мазкур мақола кичик мактаб ўқувчиларида экологик таълим-тарбия механизмларини такомиллаштиришга бағишланади. Мақолада муаллиф экологик тарбия ва экологик онгни, болалардаги ижодкорликни ўстиришга ѐрдам бериш масалаларини тахлил қилади. Болаларда табиатни муҳофаза қилиш, жониворларни севиш, табиатга ғамҳўрлик қилиш масалаларига хам эътибор қаратилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ISSUES OF IMPROVING ECOLOGICAL EDUCATION IN SECONDARY SCHOOLS

The article is devoted to improving the mechanisms of environmental education of primary school students. In the state, the author focuses on environmental education and the development of environmental awareness and creative abilities in it. In children, the issues of the Oxran of nature, love for living things, and care for nature are covered

Текст научной работы на тему «УМУМТАЪЛИМ МАКТАБЛАРИДА ЭКОЛОГИК ТАЪЛИМ-ТАРБИЯНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ»

УМУМТАЪЛИМ МАКТАБЛАРИДА ЭКОЛОГИК ТАЪЛИМ-ТАРБИЯНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ

Шахноза Эркиновна Хамрокулова

Мирзо Улугбек номидаги Узбекистон Миллий университети

докторанти hamroqulova. shahnoza@gmail.com

АННОТАЦИЯ

Мазкур макола кичик мактаб укувчиларида экологик таълим-тарбия механизмларини такомиллаштиришга багишланади. Маколада муаллиф экологик тарбия ва экологик онгни, болалардаги ижодкорликни устиришга ёрдам бериш масалаларини тахлил килади. Болаларда табиатни мухрфаза килиш, жониворларни севиш, табиатга гамхурлик килиш масалаларига хам эътибор каратилган.

Калит сузлар: экологик таълим-тарбия, экологик онг, атрофимиздаги олам, экологик тадбир, экологик компетенция, тарбия механизми, атроф-мухдт, маколлар, топишмоклар.

ISSUES OF IMPROVING ECOLOGICAL EDUCATION IN SECONDARY

SCHOOLS

Shakhnoza Erkinovna Khamrokulova

Doctoral student, National University of Uzbekistan named after Mirzo Ulugbek

hamroqulova. shahnoza@gmail.com

ABSTRACT

The article is devoted to improving the mechanisms of environmental education of primary school students. In the state, the author focuses on environmental education and the development of environmental awareness and creative abilities in it. In children, the issues of the Oxran of nature, love for living things, and care for nature are covered.

Keywords: ecological education, ecological consciousness, the world around, competition in ecology, the mechanism of education, environmental competence, environment, proverbs, riddles.

КИРИШ

Экологик тарбия кейинги вактларда ахлокий, иктисодий, хукукий тарбия турлари каби жуда куп эътироф этилиб келинмокда. Республика микёсида курилаётган чора тадбирлар ва атроф-мухитни мухофаза килишга каратилаётган хар бир фаолиятнинг замирида келажак авлодга атроф-мухитни эъзозлашни ургатиш, табиий ресурсларини талафотларсиз узимиздан кейин колдириш масалалари туради. ХХ асрдаги демографик портлаш яъни ахолининг киска вакт ичида кескин усиши, техника ва технологиянинг ривожланиши, кимё саноатининг мисли курилмаган ютукларга эришиши, фазога куплаб космик жисмлар учиши, табиий ресурслардан фойдаланишда чек-чегарани билмаслик инсониятни хавфга куймокда. Бу муаммоларга нафакат катъий чоралар куриш, балки экологик таълим-тарбияни ривожлантириш оркали ечим топиш мумкин. 2019 йил 30 октябрда кабул килинган 2030 йилгача булган даврда Узбекистон Республикасининг атроф-мухитни мухофаза килиш концепциясини тасдиклаш тугрисидаги фармонга кура - био хилма-хилликни саклаб колиш, курикланадиган худудларни кенгайтириш, атроф-мухит мониторингини кучайтириш, чикиндисиз технологияларга утиш ва бошка бир катор масалалар куриб чикилган.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Экологик тарбия нафакат атроф-мухит узгариши билан, балки кадимги даврдаёк инсон ва табиат муносабатларини бир маромда кетиши учун долзарб масала сифатида каралганини кадимги давр олимлари Абу Райхон Беруний, Ибн Сино, Абу Наср Форобий, Мирзо Улугбек, Захириддин Мухаммад Бобур асарларида учратиш мумкин. Берунийнинг "Минерология", Бобурнинг "Бобурнома", Ибн Синонинг "Тиб конунлари" каби асарлари табиат ва жамият уйгунлиги, атроф-мухит, географик жой номлари, усимликлар, табиий ресурслар хакида куплаб кимматли маълумотлар берувчи асарлардир. Экологик тарбияни мактабда синфдан ташкари машгулотларда, таълим тарбия жараёнида, бошка фанларни укитиш билан биргаликда экологик онг ва экологик маданиятни шакллантириш масалаларини, ижтимоий экология муаммоларини юртимиз ва хорижда яшаётган олимлар хам тадкик килганлар. И.Д.Зверев, А.Н.Захлебный, И.Т.Суравегина, Э.Турдикулов, Н.Ж.Исакулова, Х.Ж.Худойкулов, З.Зиёмухамедов, К.Абиркулов, С.Мамашокиров, Ю.Шодиметов, Х,.Ю.Саломова, М.Иномова каби олимларнинг экологик таълим тарбияни олиб боришдаги илмий ишларини мисол келтириш мумкин.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

ХХ аср гуманистларидан бири Альберт Швейцер - "Ахлок - бу барча тирик организмлар олдидаги чексиз ва кенг масъулиятдир" деган эди. Тирик организмлар деганда нафакат инсонлар, балки табиий мухитдаги барча компонентлар назарда тутилган. Табиий мухит билан хар биримизнинг яшашимиз, турмуш шароитимиз ва ижтимоий хаётимиз чамбарчас боглик эканини олимлар таъкидлаб утишган.

Экологик таълим тарбия борасида олдимизга куйиладиган масалалар:

- Табиий ресурслар ва жонзотларнинг хилма-хиллиги, улар хам табиатнинг бир булаги эканлигини тушунчаларини сингдириш;

- Ёш авлодда табиатга нисбатан тугри муносабатни шакллантириш;

- Табиий ресурслардан фойдаланишни рационал даражага кутариш;

- Ён - атрофимиздаги булаётган вокеа ходисаларга тугри фикр билдира олишни шакллантириш

- Болаларда ижодий баркамолликни рагбатлантириш - табиатни хар бир булагини севишга, хис килишга, уларга зарар келтирмасликка, она табиатимизни асрашга, авайлашга ундаш.

- Она табиатни севиш ва авайлаш билан бирга болаларда нутк равонлиги, расм чизиш, суз бойлигини ошириш, табиат ва жамият уйгунликда яшашини ургатиш асосий вазифаларимиздан булиши лозим.

Экологик таълим-тарбия ишлари узвий олиб борилар экан, хар бир педагог олдида укувчиларда экологик компетентликни ривожлантириш асосий масалалардан бири сифатида туради. Экологик компетентликни олимлар турлича талкин этадилар. Мактаб укувчиларининг ёшидан, ижтимоий хусусиятларидан келиб чикиб экологик компетентликни - экологик билим, малака ва куникмаларни укувчилар хаёт давомида тугри куллай олишлари нуктаи назаридан талкин этилиши керак. Укувчи ён-атрофдаги булаётган вокеа ходисаларга, табиатга зарар келтириш ёки зарар келтирмаслик нуктаи-назаридан ёндаша олса, кузатувлар натижасини тугри тахлил этса ва узи амалда табиатга зарар келтирмасликка харакат килса унда хар бир тарбия берувчи педагог, ёки ходим уз вазифасини тугри бажараётган булади. Укувчиларга нафакат гапириш ва хикоя килиш, балки укитувчи ёки ижтимоий мухитдаги урнак була оладиган хар бир инсон хатти- харакатлари оркали узи намуна булиши жуда ахамиятлидир. Чунки тарбия нафакат гапириш, ургатиш, балки урнак курсатиб бажариш, намуна булиш оркали кечадиган жараёндир.

Дарс мухитида ёки мактаб хаётида хар бир жараён ахлокий, маданий, эстетик жихатдан болани тарбиялайди. Экологик тарбия механизмларини шакллантириш ва такомиллаштириш билан бирга инсоний фазилатларни энг аввало укувчиларга оддий ва хаётий мисоллар билан ургатишимиз зарур. Экологик тарбия ушбу тушунчаларни узлаштириш билан такомиллашади. Тозалик, поклик - яъни инсон доимо тозаликка интилиши уни нафакат жисми балки рухиятини хам тозалайди, хушчакчаклик ва софдилликка етаклайди. Кушлар ва дарахтларни асраш, авайлаш - аввало жонзотларга нисбатан рахмдил булиш, дарахт экишни одатга айлантириш нафакат табиий балки иктисодий эхтиёжларимизга хам хизмат килади. Фаррошлар мехнатини кадрлаш - тозаловчи инсонларга покизалик улашувчи инсонлар сифатида караш, улар мехнатини хурмат килиш инсонийликни таргиб килади, узаро хурматни кучайтиради. Ресурслардан тугри фойдаланиш - ресурсларни тежаш, сувни исроф килмаслик, бошка ресурсларни хам меъёрида ишлатишга урганиш хар кайси жабхада инсонларга кул келади. Мана шу каби энг оддий тушунчаларни содда килиб хаётий мисоллар билан тушунтириш ёшлар тарбиясида катта ижобий натижаларга олиб келади. Укитувчилар нафакат тушунтириш, балки кушимча машгулотлар, тадбирлар, синф соатлари, тугарак фаолиятларида хам таълим-тарбия масалаларига алохида эътибор каратадилар. Айникса, мавзули тадбирлар, конкурслар, саводхонлик кечаларини утказиш укувчилар билимини бойитади, синфдаги узаро дустлик мухитини хам яхшилайди.

Дарсдан ташкари машгулотлар, тадбирлар, тугараклар фаолиятининг тарбия жараёнида хиссаси катта. Кичик гурухларда ёки тугаракларда олиб бориладиган катор тадбирлар оркали ёшларда экологик тарбия механизмларини шакллантириш мумкин. Масалан 4 - 5 синфларда "Атрофимиздаги олам" ёки синф соати дарсларида "Табиат ва мен", "Табиатга мехр" деб номланган тадбирларни утказиш максадга мувофикдир.

Урта мактаб укувчилари орасида 4-5 синфлар учун мулжалланган "Атрофимиздаги олам" тадбири учун намунавий саволлар:

Синфлар 4 - 5

Утказишдан максад:

- Укувчиларда атроф-мухитни мухофаза килиш, жонли ва жонсиз табиатга мехр куйиш, гамхурлик килиш, экологик билимларни узлаштириш куникмаларини такомиллаштириш;

- Экологик таълим-тарбияни кундалик одатларга айлантириш

- Болаларда эстетик хис-туйгуларни ривожлантириш, ижодкорликни уйготиш, нутк ва равон сузлашни ривожлантириш;

Утказилиш жойи ва вакти: Синф соатлари, мавзули байрамлар, фан ойликларига багишланган тадбирлар, тугарак машгулотларида. Компетенция: Табиатни мухофаза килиш ва экологик маданият компетенцияси; нуткни ифодали ва равон, таъсирчан баён этиш компетенцияси Кутиладиган натижалар:

- Болалар дунёкарашини ошириш;

- Табиатнинг хар бир булагини асраш, авайлашни кундалик одатларга айлантириш;

- Дарахтлар ва жониворларга нисбатан гамхур булиш;

- Атрофимиздаги булаётган табиий ходисаларни кузатиш ва уз фикрини билдира олиш;

- Экологик билим, куникма, малакаларни ошириш;

- Табиий бойликларни асраш, тежамкорлик билан фойдаланиш, каби билимларни шакллантиришга эришиш мумкин.

Тадбир бошланишидан олдин конкурс коидаларини айтиб утиш зарур. Масалан: бериладиган вакт, бахолаш мезонлари, шартлар. Бахолашда кулгичлар (смайлик) дан фойдаланишимиз мумкин. Энг куп кулгичлар туплаган гурух голиб булиши мумкин.

Бериладиган саволларни куйидагича танлаш максадга мувофик:

1 - шарт: Гапларни тугатинг ёки нукталар урнига тегишли сузларни куйинг. Вазифа гап куринишида, шер еки топишмок шаклида хам берилиши мумкин.

- Бугун осмонда булутлар кам,......... чараклаб турибди. (куёш)

- Она Еримизда жуда куп............ усади. (дарахтлар, усимликлар)

- Бири сепади, бири ичади, бири усади. (Ёмгир, Ер, усимликлар)

- Оппоккина дастурхон Ер юзини коплаган. (Кор)

- Ер - хазина,..................(сув - гавхар)

- Сувсиз..............(хаёт йук)

- Сув купайса............(дарё тошар)

- Нимани эксанг.........(шуни урасан)

2 - шарт: Табиатни тасвирланг. Бу шарт хам узаро савол-жавоб ёки топишмок, шер шаклида бажарилиши мумкин.

- Момиккина онаси - ёгликкина боласи (пахта, чигит)

- Ёзда хам кишда - бир хил кийимда (арча)

- Узи ширин туклигина, мазаси бор тотлигина (шафтоли)

- Пиширсанг ош булар, пиширмасанг куш булар (тухум)

- Кизил киз Ер остида, сочлари Ер устида (сабзи)

- Кук куйлакка гуза ёйдим (осмон, юлдузлар)

- Тутдан бизга куйлак тукир (ипак курти)

- Ул на гумбаздир эшиги туйнугидан йук нишон, Неча гулгунпуш кизлар манзил айлабдир макон. Синдириб гумбазни кизлар холидан олсам хабар, Юзларида парда тортиглик турарлар багри кон. (анор)

3 - шарт. Атроф-мухитни кандай асраймиз? Бу шартда болалар табиатни асрашга оид узлари чизган расмлар, расм тупламлари (буклетлар), сахна куринишлари, ижодий ишлар билан катнашишлари мумкин. Танлов охирида гурухлар хакида таклиф этилган мехмонлар фикри эшитилади.

ХУЛОСА

Тадбир доирасида бажарилган ижодий ишларни мактабга кириш йулагида кургазма килиб болалар исми фамилияси ва синфини ёзиб мактаб жамоаси ва укувчиларга таништириш болаларда ижобий мотивлар хосил килади. Бундай тадбир ва танловларни доимий утказиш болалардаги ижодкорлик дунёкарашини шакллантиришга ёрдам беради.

REFERENCES

1. Анна Белокопытова. Экологическое воспитание: цели, мнение, реализуемые программы. https://activityedu.ru/Blogs/edu/chelovek-priroda-edinstvo

2. Захлебный А. Н. Школа и проблемы охраны природы: Содержание природоохранительного образования. М.: Педагогика, 1981

3. А. Зуннунов. Педагогика тарихи. Тошкент-2004

4. Научный журнал. Международный журнал экспериментального образования. ISSN 2618-7159

5. Сувонкулова Х. Узбек халк маколлари. Т; Адабиёт учкунлари-2014

6. Умумий урта ва урта махсус, касб-хунар таълимининг давлат таълим стандартларини тасдиклаш тугрисида Узбекистон Республикаси вазирлар махкамасининг карори. https://lex.uz/docs/3153714

7. Черябкина С.Н. Экологическое воспитание младших школьников средствами народной педагогики (на материале республики Мордовия) Москва - 2010

8. http://ekomaktab.uz/index.php/uz/press-relis2/last-news/140-2019-06-06-16-00-23

9. https://citaty.info/man/albert-shveicer?page=1

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.