CC BY
0UMUMIY O'RTA TA'LIM MAKTABLARINING TIJORAT FAOLIYATINI RIVOJLANTIRISHNING BOSHQARUV MEXANIZMLARI
1Ustadjalilova Xurshida Aliyevna, 2Islombekov Davronbek G'ulomjon o'g'li
1Qo'qon davlat pedagogika instituti, Ta'lim menejmenti kafedrasi mudiri, ped.f.n., dotsent 2Qo'qon davlat pedagogika instituti, Maktab menejmenti yo'nalishi talabasi https://doi.org/10.5281/zenodo.11182362
Annotatsiya. Maqolada umumiy o'rta ta'lim muassasalari tijorat faoliyatini boshqaruv mexanizmlarini takomillashtirish mavzusiga oid tadqiqot natijalariga asoslanib, o'rganilgan muammoning ilmiy, amaliy ahamiyati va dolzarbligi yoritilingan.
Kalit so^zlar: tijorat faoliyat, bozor iqtisodiyoti, ta'lim xizmatlari, ta'lim sifati, strategik rivojlantirish.
Abstract. The article highlights the scientific, practical importance and relevance of the studied problem, based on the results of research on the topic of improving the management mechanisms of commercial activities of general secondary educational institutions.
Key words: commercial activity, market economy, educational services, quality of education, strategic development.
Umumiy o'rta ta'lim maktablarining tijorat faoliyatini boshqarish mexanizmlarini takomillashtirish mavzusi - mamlakatimizning bozor iqtisodiyotiga o'tish yo'lidagi say-harakati davlat va jamiyatning barcha sohalaridagi, shu jumladan, ta'lim tizimidagi faoliyatidagi chuqur islohotlar bilan bog'liq. Ushbu o'zgarishlar jamiyat hayotini yangilovchi ilmiy-texnologik taraqqiyotning jadal o'sishi ta'lim xizmatlarining individuallashuvi, tor sohalar bo'yicha ixtisoslashuvi hamda ko'rsatilayotgan ta'lim xizmatlari sifatining buyurtmachilar talabi asosida ortib borishi bilan bog'liq holda yuz bermoqda.
Bozor iqtisodiyotiga o'tish bilan ta'lim muassasalari moliyaviy siyosat belgilash va tijorat asosida o'z faoliyatini tashkil etishda katta erkinlikka ega bo'ldilar. Ularga mustaqil qaror qabul qilish vakolati berildi [1]. Qarorda belgilab berilganidek oliy ta'lim muassasasining uzoq va o'rta muddatli strategik rivojlantirish dasturini tasdiqladi, xalqaro e'tirof etilgan tashkilotlar reytingining yuqori o'rinlaridan joy olish bo'yicha maqsadli chora-tadbirlarni belgiladi,oliy ta'lim muassasasining o'rta muddat uchun shakllantiriladigan biznes-rejasi hamda daromadlar va xarajatlar parametrlarini tasdiqlash muhokama qilindi.
Bugungi kunda jahonda oliy ta'lim muassasalarini boshqarish funksional samaradorligini ichki imkoniyatlardan foydalanish asosida, xususan ta'lim xizmatlari ko'rsatish jarayoniga davlat-xususiy sheriklik mexanizmlarini kiritish,professional va sifat jihatdan yuqori ta'lim xizmatlarini ko'rsatish orqali milliy ta'lim muassasalari raqobatbardoshligini ta'minlash asosida sohani tashkiliy-iqtisodiy mexanizmlarini takomillashtirish borasida qator ilmiy tadqiqotlar olib borilmoqda. Jahonda ta'lim xizmatlari sohasini raqamlashtirilishi, xizmatlar umumiy tarkibida ulushini oshirish, zamonaviy ta'lim xizmatlarini yaratish orqali milliy iqtisodiy tarmoqlarga yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlash, ta'lim xizmatlarining yangi texnologik turlarini yaratish orqali ta'lim qamrovi va sifatini oshirish kabi yo'nalishlarda ilmiy tadqiqotlar olib burish ustuvor yo'nalishlardan hisoblanadi. Mamlakatizda milliy iqtisodiyot tarmoqlari talabi asosidagi malakali va sifatli kadrlarni etkazib beruvchi ta'lim tizimi qamrovi va sifatini oshirishning ma'lum yo'nalishlaridan biri sifatida oliy ta'lim xizmatlari sohasini rivojlantirishga katta e'tibor
berilmoqda. Oliy ta'lim muassasalari ta'lim xizmatlari sohasida xizmatlar sifatini oshirishni ta'minlash, ta'lim muassasalarining raqobatbardoshligini oshirish mexanizmlarini takomillashtirilishi kabi chora-tadbirlarini ishlab chiqishni taqozo etadi.
Ko'pgina rus olimlarining asarlari o'tish davri iqtisodiyoti davridagi oliy ta'lim muammolariga bag'ishlangan: N. A. Aleksandrova, M. B. Alekseeva, I. V. Andreeva, G. V. Balashov, S. A. Belyakova, E. N. Bo-gachev, S. A. Dyatlov, U. G. Zinnurov, I. V. Kicheva, A.Ya. Livshitsa, A. I. Mixailushkina va boshqalar . Oliy ta'lim tizimini rivojlantirishning turli xil konseptsiyalari va prognozlari ilgari surilgan, ushbu konseptual konstruktsiyalarni amalga oshirishning turli mexanizmlari taklif qilingan, yangi ta'lim tizimlari va tuzilmalarini eksperimental izlash va uslubiy rivojlantirish ishlari olib borilmoqda.
Shu bilan birga, adabiy manbalar va uslubiy materiallar tahlili shuni ko'rsatadiki, davlat universitetining tadbirkorlik faoliyatining mohiyati, uning ta'lim muassasasining byudjetdan tashqari faoliyati tushunchasi bilan aloqasi to'g'risida hali ham kelishuv mavjud emas. Universitetlarning raqobatbardoshligini miqdoriy baholashning uslubiy va uslubiy masalalari etarli darajada ishlab chiqilmagan. Universitetlarining biznesni boshqarish masalalari yetarli darajada ishlab chiqilmagan va qamrab olinmagan.
Respublikamizda tijorat faoliyatida amalga oshirilayotgan tub islohotlar oliy ta'lim muassasalari faoliyatini tashkil etishda yangi imkoniyat yaratib bermoqda. Shuning uchun respublikamizda faoliyat olib borayotgan oliy ta'lim muassasalari, ayniqsa, xorijiy oliy ta'lim muassasalari boshqaruvida erishilgan muvaffaqiyatlarni o'zlashtirishlari, boshqaruvning zamonaviy usul va shakllarini qo'llashlari muvaffaqiyatga erishishlarida asosiy omil hisoblanadi.
Ushbu jarayonda har bir OTMning ixtisoslashuv va milliylik xususiyati hisobga olinishi lozim. Xususan, tashqi muhit nobarqarorligi darajasidagi har xillik boshqarishning birorta muqobil konsepsiyasiga mos keladi. Ichki muhitda oliy ta'lim muassasalari u yoki bu boshqaruv konsepsiyasini amalga oshirishga tayyor turmog'i lozim.
Tadbirkorlik faoliyati bo'yicha olib borilgan tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki mahalliy OTMlar tadbirkorlikni amalga oshirishlari har xil turdagi faoliyat bilan bog'liq, ammo bir qator universitetlarning taqdim etilayotgan tadbirkorlik xizmatlarning faoliyati universitetning profili xususiyatidan kelib chiqadi.
OTMlarni samarali iqtisodiy mexanizmlarni shakllantirish, modernizatsiya qilish va rivojlantirish uchun yangi tamoyillar va sanoatni moliyalashtirish tizimi bo'lishi kerak[2].
- umumiy normativ byudjetni moliyalashtirishni joriy etish o'rta va boshlang'ich kasb-hunar ta'limi extiyojlarini hisobga olgan holda davlat ta'lim standartlarini va o'quv jarayonining zarur shartlarini ta'minlash;
- ta'limni rivojlantirish uchun byudjetdan mablag' ajratish barcha darajadagi, shu jumladan, muassasa tomonidan o'quv-laboratoriya uskunalari va axborot hisoblash uskunalarini sotib olish, o'qitish, kutubxona va axborotni rivojlantirish resurslar, shuningdek, o'qituvchilarning malakasini oshirish uchun mablag'lar ajratish;
- byudjetlararo munosabatlarning shaffofligiga erishish xususan, ta'limning moliyaviy ta'minoti to'g'risida;
- subyektlarni moliyaviy qo'llab-quvvatlash mexanizmlarini ishlab chiqish ta'limni modernizatsiya qilish talablari;
- moliyaviy faoliyatning shaffofligini ta'minlash ta'lim muassasalarining moliyaviy-iqtisodiy mas'uliyatini oshirish;
- qo'shimcha mablag'larni jalb qilish uchun sharoit yaratish ta'lim muassasalariga;
- imtiyozlarni tizimlashtirish, shu jumladan soliq;
- ta'lim muassasalari negizida qo'shimcha pullik ta'lim xizmatlarini kengaytirish;
- ta'lim muassasalari negizida madaniy-ma'rifiy va o'quv-ishlab chiqarish markazlarini yaratish (ayniqsa qishloqjoylar);
- ta'lim muassasalarida ixtisoslashtirilish asosida o'quv kurslarni qo'llab-quvvatlash.
Ko'pincha ta'lim tashkilotlarining tadbirkorlik faoliyati muayyan majmuini amalga oshirish
bilan bog'liq va ularning hammasi ham tadbirkor emas.
Shu munosabat bilan quyidagi faoliyat tasnifini amalga oshirish mumkin:
1. Mahsulotlar, ishlar, xizmatlarni sotish [3].
2. Shahar ta'lim muassasalari bo'yicha pullik ta'lim xizmatlarini ko'rsatish.
Ijtimoiy taraqqiyotning barcha bosqichlarida inson rivojlanishining asosiy maqsadi ularning farovonligini ta'minlash, sog'lom va bunyodkorlik hayotidan yetarlicha bahra olish imkoniyatini beradigan siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy hamda ekologik muhitni yaratishdan iborat. Inson rivojlanishi konsepsiyasida ta'lim asosiy tarkibiy qismlardan biri hisoblanib, jamiyatning muhim muammolarini hal etishda ham u asosiy o'rin egallaydi. Insoniyat sivilizasiyasi davomida ta'lim va ilm-fanni yuqori darajada rivojlantirish ijtimoiy, texnik hamda iqtisodiy taraqqiyotning muhim harakatlantiruvchi kuchi hisoblangan. Shunga ko'ra, O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev ta'kidlaganlaridek: ,,Mamlakatimiz uchun ilm-fan sohasidagi ustuvor yo'nalishlarni aniq belgilab olishimiz kerak. Hech bir davlat ilm-fanning barcha sohalarini bir yo'la taraqqiy ettira olmaydi. Shuning uchun biz ham har yili ilm-fanning bir nechta ustuvor yo'nalishini rivojlantirish tarafdorimiz"[4].
Jahon miqyosida ,,universitet" konsepsiyalaridagi chuqur o'zgarishlar bilan bog'liq ravishda XXI asrning boshlaridan boshlab, oliy o'quv yurtlarida innovatsion rivojlanishdagi faoliyati davlatning oliy ta'lim sohasidagi siyosatini asosiy ta'sir etuvchi omilga aylantirdi (1-rasm).
1-rasm. Ta'lim infratuzilmasini rivojlantirish ketma-ketligi[5]
Rasmda tasvirlanganidek innovatsion siyosatning negizida oliy ta'lim muassasalari infratuzilmasini rivojlantirish hal qiluvchi ahamiyatga ega bo'lib, oliy ta'lim tizimi infratuzilmasi
faoliyati amalga oshirilayotgan ta'lim xizmatlari hamda ilmiy-tadqiqot faoliyatining sifatini belgilovchi ahamiyat kasb etib bormoqda.
Yuqoridagi fikr va mulohazalardan xulosa qilish mumkinki, har qanday jamiyatning innovatsion asosda taraqqiy etishida mavjud oliy ta'lim tizimi yuqori salohiyatli, malakali kadrlar yetkazib berish bilan birgalikda innovatsion taraqqiyotning asosi hisoblangan innovatsiyalarni yaratish va ularni tijorat faoliyatiga joriy etish jarayonidagi asosiy tuzilma hisoblanadi. Ushbu tizim tarkibidagi alohida oliy ta'lim muassasalari o'z faoliyati davomida kadrlar va innovatsiyalar buyurtmachilari ehtiyojlari asosida faoliyat ko'rsatishi davomida jarayonning ichki va tashqi muhit ishtirokchilari bilan hamkorlikda yoki ular bilan raqobatlashgan holda faoliyat olib boradilar. Oliy ta'lim muassasalarining raqobatbardoshligini esa, ko'p jihatdan ularning faoliyat natijasi hisoblangan bitiruvchilarning mehnat bozoridagi raqobatbardoshlik darajasi belgilaydi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ-61-сон 24.12.2021. Davlat oliy ta'lim muassasalariga moliyaviy mustaqillik berish chora-tadbirlari to'g'risida https://lex.uz/docs/-5793251
2. Цатурян Э. О. Управление предпринимательской деятельностью высших учебных заведений/ Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата экономических наук https://www.dissercat.com/content/upravlenie-predprinimatelskoi-deyatelnostyu-vysshikh-uchebnykh-zavedenii-v-rossii. 192 bet
3. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi./ "ХаЦ so'zi", 2020 yil, 25 yanvar.
4. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi./ "ХаЦ so'zi", 2020 yil, 25 yanvar.
5. Adizov B.I. "Innovatsion rivojlanish sharoitida oliy ta'lim muassasalari bitiruvchilari raqobatbardoshligini oshirish"iqtisodiyot fanlari bo'yicha falsafa doktori (PhD) ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya/ Buxoro DU elektron kutubxona https://elib.buxdu.uz/index.php/component/content/featured?id=featured
6. Устаджалилова, Х. А. (2020). Методическое обеспечение учебного процесса в кредитно-модульной системе. In Образование как фактор развития интеллектуально-нравственного потенциала личности и современного общества (pp. 43-46).
7. Устаджалилова, Х. А. (2020). ФОРМИРОВАНИЕ КОМПЕТЕНЦИЙ И РАЗВИТИЕ ЛИЧНОСТИ В УСЛОВИЯХ НЕПРЕРЫВНОГО ПРОФЕССИОНАЛЬНОГО ОБРАЗОВАНИЯ. Образование как фактор развития интеллектуально-нравствен-ного потенциала личности и современного общества: материалы, 43.
8. Umarovna, Radjabova Gavkhar. "INCREASING THE COMPETITIVENESS OF UNIVERSITIES IN THE MARKET OF EDUCATIONAL SERVICES." Open Access Repository 9.11 (2022): 269-273.
9. Umarovna, Raj abova Gavkhar. "IMPROVING THE PERFORMANCE MANAGEMENT OF THE HIGHER EDUCATION SYSTEM IN THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN." Open Access Repository 8.11 (2022): 81-86.
10. Xusnida, Madaminova. "SPECIFIC ASPECTS OF THE DEVELOPMENT OF TEACHERS'PROFESSIONAL DEVELOPMENT IN EDUCATIONAL INSTITUTIONS." Open Access Repository 9.12 (2023): 176-181.
11. Rashidovna, Madaminova Khusnida. "DEVELOPMENT OF INDEPENDENT THINKING SKILLS OF CHILDREN IN A PRESCHOOL EDUCATIONAL ORGANIZATION." Galaxy International Interdisciplinary Research Journal 11.11 (2023): 44-47.
12. Saidova, X. R. "MECHANISM FOR ATTRACTING STAFF TO IMPROVE THE QUALITY OF EDUCATION." INTERNATIONAL JOURNAL OF SOCIAL SCIENCE & INTERDISCIPLINARY RESEARCH ISSN: 2277-3630 Impact factor: 7.429 11.07 (2022): 59-67.
13. Саидова, Хилолахон. "Таълим тизими бошкарувида сифат ва самарадорлик моделлари." Общество и инновации 3.3/S (2022): 42-49.
