Научная статья на тему 'УМАР АЛ-ЧАҒМИНИЙНИНГ «АЛ-МУЛАХХАС ФИ-Л ХАЙЪА АЛ-БАСИТА» АСАРИГА ҚОЗИЗОДА РУМИЙНИНГ ШАРҲИ'

УМАР АЛ-ЧАҒМИНИЙНИНГ «АЛ-МУЛАХХАС ФИ-Л ХАЙЪА АЛ-БАСИТА» АСАРИГА ҚОЗИЗОДА РУМИЙНИНГ ШАРҲИ Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Илми нужум / илми хайъа / табият фалсафаси / космология / онтология / шарҳ / қуйи жисмлар / юқори-фазовий жисмлар / моддий унсурлар / асос. / astronomy / cosmology / natural philosophy / ontology / commentary / lower bodies / higher bodies / material elements.

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Rayxona Abdulazisovna Xolbaeva

Мақолада ўрта асрларда Мовароуннаҳрда яшаб ижод этган Маҳмуд ибн Муҳаммад Умар ал-Чағминийнинг илми нужум ва ҳайъа илмига оид “Мулаххас фи-хайъа” рисоласига Улуғбек астрономик мактабининг машҳур вакили, аллома Қозизода Румий томонидан ёзилган шарҳида олам, унинг тузулишига оид онтологик ва фалсафий-космологик фикрлар баён этилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

UMAR AL-CHAGMINI'S “AL-MULAKHKHAṢ FĪ AL-HAYʾA AL BASĪṬA” WORK WITH QAZIZADA RUMI'S COMMENTARY

The article analyzes the treatise “Аl-mulakhkhaṣ fī al-hayʾa al-basīṭa” on astronomy and cosmology, written by Mahmud ibn Muhammad Umar al-Chagmini in the Middle Ages. Qazizada Rumi, a famous representative of Ulughbek's astronomical school, wrote a commentary on this treatise, which presents ontological and philosophical-cosmological views on the structure of the universe.

Текст научной работы на тему «УМАР АЛ-ЧАҒМИНИЙНИНГ «АЛ-МУЛАХХАС ФИ-Л ХАЙЪА АЛ-БАСИТА» АСАРИГА ҚОЗИЗОДА РУМИЙНИНГ ШАРҲИ»

УМАР АЛ-ЧАГМИНИЙНИНГ «АЛ-МУЛАХХАС ФИ-Л ХАЙЪА АЛ-БАСИТА» АСАРИГА ЦОЗИЗОДА РУМИЙНИНГ ШАРХД

Райхона АбдулазисовнаХолбоева

Таянч докторант Тошкент давлат шарцшуносликуниверситети

Тел:+99897570678 7

Е

Аннотация: Мацолада урта асрларда Мовароуннаурда яшаб ижод этган Махмуд ибн Мууаммад Умар ал-Чазминийнинг илми нужум ва уайъа илмига оид "Мулаххас фи-хайъа " рисоласига Улузбек астрономик мактабининг машуур вакили, аллома Цозизода Румий томонидан ёзилган шаруида олам, унинг тузулишига оид онтологик ва фалсафий-космологик фикрлар баён этилади.

Калит сузлар: Илми нужум, илми хайъа, табият фалсафаси, космология, онтология, шару, цуйи жисмлар, юцори-фазовий жисмлар, моддий унсурлар, асос.

КОММЕНТАРИЙ КАЗИЗАДЕ РУМИ НА ТРАКТАТ УМАРА АЛ-ЧАГМИНИ "АЛ-МУЛАХХАС ФИ-Л ХАЙА АЛ-БАСИТА"

Райхона Абдулазисовна Халбаева

Базовый докторант Ташкентский государственный университет востоковедения

Тел.: +998975706787

Е

т т @^тай. сот " гаухопа12 т т @хтаИ. сот

Аннотация: В статье анализируется трактат "Мулаухас фи-л хайа"по

астрономии и космологии, написанный Махмудом ибн Мухаммадом Умаром ал-Чагмини в Средние века. КазизадеРуми, известный представитель астрономической школы Улугбека, написал комментарий к этому трактату, в котором излагаются онтологические и философско-космологические взгляды на структуру мира.

А

Ключевые слова: астрономия, космология, натурфилософия, онтология, комментарий, низшие тела, высшие тела, материальные элементы.

А

Ь х

- X

м о

и о

А *

К т а ¡1. со " гаухопа12 т т @тшИ со Н е

К Н

I А

КИРИШ. INTRODUCTION. ^ВВЕДЕНИЕ.

т Махмуд ибн Мухаммад Умар ал^агминий ХП-ХШ асрларда Хоразмшох

Ануштегинлар салтанатида яшаб I ижод этган алломадир.Чагминий

Табиатшунослик илмлари, хусусан илм^ нужум, тиббиёт, география ва риёзиёт

илмлари билан шугулланган. АлломаЬинг тугилган йили аник эмас.Вафоти

тугрисида хам турли хил фикрлар мавжуд.

^ Чагминий илмий мероси XIX Асрда Гарблик олимлардан томонидан И У

урганила бошланган.Дастлаб немис шаркшуносларидан Рудлоф, Хохгейм, Брокельман, швед олими Зутер, рус Алимларидан О.Готвальд, Матвиевская, розенфельд, XX аср узбек олимларида^Кори Ниёзий, Сиддиков Х., Абдуллаев А., Кодиров М., Тллашев М., ХикматуЬлаев А. уз изланишлари ва асарларида Чагминий, унинг маънавий мероси ва ^ографиясига оид айрим маълумотларни

^айд этганлар.Уларнинг айримлари аллАма вафоти санаси 1221 йил, айримлари Эса 1344 йил эканлигини таъкидлаганлар.

УСЛУБЛАР. METHODS. МЕТОДЫ.

А

а Чагминий маънавий меросида Конунча"( ^фа-Ы) , "Мулаххас фи-л хайъа" I

И

а

рисола" ыЬшаЛ , "Меросни булиш масалаларида риёзиёт усулларига шарх" ^ ^^ ) каби асарлари мавжуд.Ушбу асарлардан

тиббиётга оид "Конунча", илми хайъага [1;1] (Птоломей космологиясининг исломий талкини)оид "Мулаххас фи-л хайъа" асарлари машхурдир.Манбаларга кура "Конунча" рисоласи Ибн Синонинг тиббиётга оид "Конун" асарининг кискача тахлили хисобланади. "Мулаххас фи-л хайъа" асари алломанинг энг мухим асарларидан бири булиб, алломадан кейин унинг ушбу рисоласига куплаб шархлар ёзилган.Илми хайъага оид ушбу рисола хижрий 603 милодий 1206 йилда алломанинг "Конунча" асари ёзилгандан икки йил утиб (хиж.601) ёзиб тугалланган."Мулаххас фи-л хайъа" рисоласига куплаб шархлар ёзилган, хусусан Муборак Шох (XIV а.), Шамсиддин ал-Бухорий (ваф.1340-й.), Камолиддин ат-Туркмани (XIV аср урталари), Али ибн Мухаммад ас-Сайид Шариф ал-Журжоний (1340-1413), Абдулвохид ибн Мухаммад(Х^ а. 2-ярми)лар томонидан ёзилган шархлари машхурдир .Шундай шархлардан энг асосийсини XV асрда Самаркандда яшаб ижод этган Улугбек астрономик мактабининг йирик намоёндаси Козизиода Румий томонидан ёзилган шархи хисобланади.Усмонлилар даврида яшаган машхур тарихчи ва йилномачи Хожи Халифанинг "Кашф ул-зунун" рисоласидаги маълумотга кура бу шарх рисола 1412 йилда илм-фан хомийси хукмдор Улугбекка атаб ёзилган [2;50]. Баъзи манбаларда Румийнинг ушбу асарга шархи 1427 йилда ёзилган деб хам курсатилади [3;126]. Румий шархи Самарканд мадрасаларида асосий дарслик сифатида фойдаланилган.Бу шарх асар хаттоки, XIX асргача Мисрдаги ал-Азхар мадрасасида, Босния давлатида эса XX асргача укув кулланма сифатида фойдаланилган[4;5]. Биргина Туркияда Козизода Румийнинг ушбу рисолага оид шархининг 70 да ортик нусхаси мавжуддир.

Абу Райхон Беруний номидаги Шаркшунослик Кулёзмалар Институтида Румийнинг "Мулаххас"ига шархи 3049\1 инвентар раками остида сакланябган 1813 йилда Шамсиддин Самаркандий томонидан кучирилган нусхасини 1993 йил УзРФАШИ мухбир аъзоси Г.П.Бульгаков редакцияси остида араб тилидан

рус тилига таржима килинган.Маколамизга сифатида айнан шу шархнинг таржимасини асос килиб олдик.

МУ^ОКАМА. DISCUSSЮN. ОБСУЖДЕНИЕ.

Козизода Румийнинг Чагминий асарига шархи кириш кисми Аллохга хамд ва пайгамбарларга наъат билан бошланиб, математика ва унга алокадор астрономия илми сустлашгани учун ушбу рисолага шарх ёзишга карор килганлигини кайд этади.Шундан сунг Румий Мирзо Улугбекни илмнинг барча сохасига хомийлик килгувчи хукмдор сифатида олкишлайди.

Румий уз кириш кисмини якунлаб, рисола муаллифининг уз кириш кисмидаги аллохга ва пайгамбарларга айтган хамд ва наъатини келтириб утади.Шундан кейин рисоланинг асосий кисми бошланади.

Чагминийнинг «Мулаххас» рисоласи ва унга Румийнинг шархи икки кисмдан, биринчиси-Осмон жисмларининг тузилиши ва иккинчи кисми-Ер ва унинг тузилишига багишланган.

I. Осмон жисмлари тугрисидаги кисм уз навбатида бешга:

1. Осмон жисмларининг шакли ва турларига

2. Самовий жисмлар харакатига

3. Астрономик доиралар

4. Ёй тугрисида

5. Куёш, Ой ва бешта сайёраларнинг харакати номли кисмларга булинади.

II. Кейинги кисми Ер ва унинг тузилишига багишланиб, уч кисмдан иборат.Улар куйидагилардир:

1. Ернинг ахоли яшайдиган кисмлари хакида

2. Экваторда жойлашган махсус худудлар тугрисида

3. Амалий ва геодезияга оид саволларга жавоблар ёзилган.

Румий уз шархида хар бир боб номини шу бобнинг мохиятидан келиб чикиб, кенг камровли номлар билан атайди.Масалан, Чагминий биринчи бобнинг биринчи кисмини "Кобикларнинг турлари ва шакллари" тугрисида деб номлагани учун асар шархловчиси ушбу бобда сайёралар ва уларнинг шакллари

тугрисида суз юритишини кушимча килади. Козизода биринчи кисмдаги шархини давом эттириб, самовий жисмларни сони масаласига туталиб утади.Унинг фикрича, биз билишимиз мумкин булган юлдузлар сонини йигирма беш мингта эканлигини, Птоломей эса узининг "соч урими" деб номланувчи фазовий тузилишга кура бу юлдузлар сонини йигирма икки мингта, урта асрларнинг яна бир фалакиёт илмининг йирик вакили, аллома Абдурахмон Суфий эса улар сонини йигирма беш мингта дея тан олганликларини таъкидлайди[5; 11]. Бу маълумотлар кейинчалик замонавий космология фанидаги космос тугрисидаги бир канча назарияларга асос булди.

"Мулаххас"ни кириш кисмида Чагминий Борликни ташкил этувчи жисмлар тугрисида фикр юритиб, Арастунинг натурфалсафий карашларини куллаб кувватлайди. Чагминий фикрича, "Жисмлар уз табиати ва кисмларига эга булиб, улардан минераллар, усимликлар ва жонзотлар келиб чиккан.Жисмлар иккига: тупрок, сув, хаво ва оловдан ташкил топган куйи олам ва самовий жисмларни ташкил этувчи юкори олам хисобланган эфирдан иборат.Барча содда жисмлар айлана шаклдадир.Ер хам айлана шаклда хисоблансада, тулик айлана эмас тухумсимон ёки ясмиксимон шаклга эга.Ер юзасининг нотекислиги сабаб нарсалар сиргалиб кетмай, уз урнида муким жойлашиб туради тузилиши тугрисидаги турли концепсияларни шаклланишига сабаб булди. Чагминий Ердаги тогларни арпа доналари билан тухумга киёслайди.Румий эса юкоридаги асар шархида бу киёслашни яна хам аниклаштириб тахлил килиб беради.Унинг фикрича, Ердаги энг катта тог билан Ер улчамини таккослаганда арпа доналари бу Ердаги тоглар, Ер эса худди тухумдек катталикда булишшини таъкидлайди.Шунингдек, Румий Ернинг умумий улчови хакидаги хисоб китобларини давом эттириб, тоглар 2 ёки 3 фарсахни, Ернинг диаметри эса 2545 фарсах эканлигини ёзиб колдирган.Агар фарсах улчамини уртача 6 км. деб оладиган булсак, Ер диаметри тахминан аввалги 1270 км урнига 13270 км. эканлиги келиб чикади.

Чагминий Борлик тугрисидаги уз фикрларини давом этириб, Ерни ураб турган сув хам хаво хам шарсимон шаклга эгалигини, сув ва тупрок Ернинг ботик кисмида тупланишини, олов эса каварик ва ботик сфера эканлигини таъкидлайди.Румий Чагминийнинг юкоридаги фикрларини алломадан аввал яшаб утган перепатиклар ва табиийунлар Киндий, Шахобиддин Сухравардий ва Берунийлар таърифига якинлигини айтиб утади.

Шунингдек, шархда Козизода моддий оламни ташкил килувчи куйи жисмларни туккиз кисмга:1.Ерни асосини ташкил килувчи тоза тупрок; 2.Кум тупрок; З.Минераллар, усимликлар ва жонзотлар мавжуд булган аралаш тупрок; 4.Сув кисми; 5.Х,аво катлами; б.Совук хаво катлами; 7. Асосий хаво катлами; 8. Парланиб йук булувчи иссик хаво катлами; 9. Оловдан иборатлигини таъкидлайди[5;75].

Чагминий Борликдаги мавжуд кобиклар тугрисидаги фикрларини давом этиб, уни куйидагича тасвирлайди: Ер кобиги Дунё марказида турувчи характсиз кобик ундан ташкари сув, хаво, олов, Ой, Винера, Меркурий, Куёш, Марс, Юпитер, Сатурн, кузгалмас юлдузлар ва яна бир канча кобиклардан иборатдир[5;65].

НАТИЖАЛАР. RESULTS. РЕЗУЛЬТАТЫ.

Румий фикрларига кура айрим алломалар Чагминийдан фаркли равишда Оламни пталомейча тузилишига шубха билдирганлар.Хусусан, Муайиддин ал-Урди ва Кутбиддин Шерозийлар Куёш Винера ва Меркурий сайёралари оралигида жойлашганлигини, яна айрим олимлар, Куёш бу икки сайёра оралигида туриб, худди Ой каби ботиши мумкин эмас дейишганлигини кайд этиб утади [5;13].

Рисоланинг биринчи боб биринчи кисмида Чагминий ёриткичларни алохида тузилиши тугрисида мълумот беради. Чагминий уз космологик назарияларини Птоломей карашлари билан Арастунинг физикализмини бирлаштириш оркали талкин этади. Чагминий алохида олинган ёриткичлар назариясини тулалигича Птоломейдан узлаштиргани билан, Пталомейдек уларни

мавхум доира ва сфералар сифатида эмас, балки улар бир бири билан маълум масофада, уз укининг турли бурчагида, турли тезликда харакат килувчи ёриткичлар эканлигини баён этади.

Козизода Румий юкорида айтиб утганимиздек, Улугбек мактабининг энг кузга куринган, ёркин намоёндаси булиб, унинг 1412 йилда Махмуд Умар Мухаммад ал-Чагминийнинг астрономияга оид кискача рисоласи "Мулаххас фил хайъа" асарига ёзилган шархи дунё кутубхоналарида юзлаб нусхаларда сакланмокда.Биргина Туркияда ушбу шарх рисоланинг 70 да ортик нусхаси мавжуддир.

ХУЛОСА. CONCLUSЮNS. ВЫВОДИ.

Табиатшунослик илмлари Шаркда азалдан тараккий топган хисобланиб, ушбу илмлар урта асрлар араб мусулмон илм фани ривожининг "олтин давр"ида уз юкори чуккисига кутарилганлигини куришимиз мумкин.Антик дунё илмларини араб мусулмон илм фан вакиллари томонидан ривожлантирилиши бу дунё илм фан тамаддунида янгича сахифа очди.Бу такомилда айникса, юртимизда етишиб чиккан алломаларнинг роли жуда катта.Биз юкорида ана шундай алломаларимиздан бири XП-XШ асрларда Хоразмшохлар салтанатида яшаб, ижод этган табиатшунос олим Махмуд ибн Мухаммад Умар ал-Чагминийнинг илми хайъага оид "Мулаххас фи-л хайъа" асарига XV асрда яшаб ижод этган буюк аллома, темурийлардан хисобланган Мирзо Улугбекнинг устози ва хамфикри, асли келиб чикиши Рум давлатидан булган Козизода Румий томонидан ёзилган шархидаги макон,борликнинг тузилишига оид маълумотларни баён этдик.Чагминийнинг юкоридаги асарига минглаб шархлар битилишига карамай энг тушунарли тилда, системалаштирилган тартибда ёзилган шархи бу Румийнинг шархи хисобланади.Бу шархни илк маротаба замонавий дунё тилларидан рус тилига тарихчи олим, шаркшунос Бульгаков томонидан амалга оширилган таржимаси билан танишдик.

Козизода шархининг ютуги Чагминий асаридаги фикрларни аввал укувчининг эътиборига хавола килиш билан биргаликда асардаги назарияларга

уз фикрларини билдириб, уни янгиликлар билан бойитиб, Чагминийнинг натурфалсафий фикрлари билан ундан аввал ва кейин яшаган астроном олимлар фикрларини киёслаганлигидадир.

АДАБИЁТЛАР.REFERENCES.ЛИТЕРАТУРА

2. Hâjjï Khalïfa, Kashf al-zunun an asami al-kutub wa-l-funun. 2

3. Вороновский Д.Г. Астрономы Средней Азии от Мухаммеда ал-Хваразми до Улугбека и его школы (IX-ХУвв.)// История эпоха Улугбека.-Т., 1965

4. "Compendium of the Science of Astronomy by al-Jaghmïnï Used in

5. Руми Кази Заде "Компендий на астрономии" Чагмини, прев., предис. и прим.Г.П.Бульгаков.-Т.: 1993.

6. Jumayev G.I. "Audiomanuscript" - a project on the study of oriental manuscript sources. // Journal of Social Research in Uzbekistan, 2023. P. 50-52.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.