Научная статья на тему 'Ҳудудий инвестицион фаолият хусусиятлари ва таҳлили'

Ҳудудий инвестицион фаолият хусусиятлари ва таҳлили Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
193
19
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Темирова М. Т.

Мамлакатимиз иқтисодиётини юксалтириш, замонавий техника ва технологиялар билан жиҳозланган янги корхоналарни барпо этиш ва реконструкция қилиш учун хорижий инвестицияларни жалб қилиш катта ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Бу, авваламбор, аҳоли бандлиги, унинг иш ҳақи ва даромадларини ошириш каби энг муҳим ижтимоий муаммоларни ечиш имкониятини беради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Ҳудудий инвестицион фаолият хусусиятлари ва таҳлили»

Темирова М.Т.

Навоий Давлат кончилик институти «Иктисодиёт ва менежмент» кафедраси катта укитувчиси

ЩУДИЙ ИНВЕСТИЦИОН ФАОЛИЯТ ХУСУСИЯТЛАРИ ВА ТАЩЛИ

Мамлакатимиз ицтисодиётини юксалтириш, замо-навий техника ва технологиялар билан жихозланган янги корхоналарни барпо этиш ва реконструкция цилиш учун хорижий инвестицияларни жалб цилиш катта хал цилувчи ахамиятга эга. Бу, аввалам-бор, ахоли бандлиги, унинг иш хаци ва даромадлари-ни ошириш каби энг мухим ижтимоий муаммоларни ечиш имкониятини беради.

Шу боисдан хам мамлакатимизда тар-кибий узгаришларни изчил амалга оши-ришда кулай инвестиция мухитининг яра-тилгани асосий омил булиб келмокда. Иктисодиётда таркибий узгаришларни янада чукурлаштириш, корхоналарнинг инвестиция фаолиятини жадаллаштириш, ишлаб чикаришни модернизация килиш, техник ва технологик жихатдан кайта куроллантириш дастурларини амалга оширишда хорижий инвестициялар, ав-вало, туFридан-туFри инвестицияларнинг урни бекиёсдир. Зеро, мамлакатимиз иктисодиётининг саноат тармоFини модернизация килиш йулида купгина ишлар амалга оширилмокда.

Шулар каторига Президентимизнинг "2011-2015 йилларда Узбекистон Респу-бликаси саноатини ривожлантиришнинг устувор йуналишлари туFрисида"ги 2010 йил 21 декабрдаги ПК-1442-сонли Карори хам ушбу сох,ани янада ривожлантиришга асос булади. Бунда илFор технологиялар-ни татбик этиш, янги иш уринлари яратиш ва шу асосда мамлакат иктисодиётининг баркарор ва бир маромда ривожлани-шини таъминлаш имконияти яратилади. Иктисодиётдаги таркибий ислохотларни янада чукурлаштириш, корхоналарнинг инвестицион фаолиятини янада жонлан-тириш, хорижий инвестицияларни кенг жалб этиш ва улардан самарали фойда-ланиш, ишлаб чикаришни модерниза-

ция килиш, техник ва технологик кайта куроллантириш, янги иш уринларини шакллантириш ва шу асосда миллий иктисодиётимизни баркарор ва жадал ривожлантиришни таъминлаш максадида Узбекистон Республикаси Президентининг "Узбекистон Республикасининг 2010 йилга инвестицион дастури х,акида"ги 1213-сон-ли Карори тасдикланган булиб, ушбу да-стур асосидаги капитал куйилмаларни мо-лиялаштириш манбалари таркибида банк тизими инвестицион кредитларининг ахамияти юкори булмокда.

Ушбу дастурни амалга ошириш давоми-да 2010 йилнинг узидаёк барча молиявий манбалар хисобидан техник ва технологик кайта жихозлаш учун йуналтирилган инвестициялар х,ажми 3 миллиард 800 миллион доллардан ошгани ёки 2010 йилдаги барча капитал куйилмаларнинг 37,5 фои-зини ташкил этгани принципиал ахамиятга эгадир.1 Ривожланган давлатлар тажриба-си шуни курсатадики, чет эл инвестиция-

1 Буюк ва мукаддассан, мустакил Ватан: Узбекистоннинг 20 йиллик мустакил тараккиёт йулида кулга киритган ютук ва натижалари, мамлакатимизнинг салохияти ва ахамиятини ахолининг кенг катламларига етказиш, жойлар-да ташкилий-амалий, маданий-маърифий тадбир-лар, тарFибот ва ташвикот ишларини амалга ошириш учун мулжалланган / УзР олий ва урта махсус таълим вазирлиги, УзР махалла жамFармаси; масъ-ул ижодий гурух. А.Ш.Бекмуродов [ва бошк.]. - Т.: "О^^сЫ" НМИУ, 2011. - 200 б.

1-жадвал

Узбекистон Республикаси ик,тисодиётига жалб к,илинган ва тугридан-тугри киритилган хорижий инвестициялар х,ажмининг йиллар буйича узгариш динамикаси1 (млн. АКШ доллари)

Йил Хорижий инвестициялар Т^ридан-т^ри киритилган хорижий инвестициялар

2001 823.9 96.5

2002 516.5 80.1

2003 602.1 166.7

2004 754.6 333.8

2005 746.6 545.5

2006 895.7 683.8

2007 1009,3 768,4

2008 1700 1258

2009 2856 2264

2010 3635,2 3107,9

си жалб килиниши мазкур давлатларнинг юксак даражада тараккий этишида х,ал килувчи омиллардан бири булган. Куйида берилган жадвалда мамлакатимизга жалб килинган хорижий инвестициялар, шу-нингдек туFридан-туFри киритилган инве-стицияларни йиллар буйича узгариш динамикаси келтирилган (1-жадвал).1

Жадвалда куриниб тарибдики, 2010 йилда хорижий инвестициялар х,ажми 3,6 миллиард АКШ доллари дан ортикрокни ташкил этан. Бу курсаткич 2009 йилда-гидан салкам 1 миллиард АКШ доллари х,ажмда усган. Бугунги кунда юртимизда фаолият курсатаётган корхоналарни жа-дал модернизация килиш ва техник кайта жих,озлашни таъминлаш, юксак техноло-гиялар асосида ишлайдиган автомобил-созлик ва газ-кимё, электр техникаси ва тукимачилик, озик-овкат ва фармацевтика, ахборот ва телекоммуникациялар тармоFи х,амда бошка йуналишлардаги янги ва замонавий ишлаб чикариш кувватларини ташкил этишга каратилган фаол инвестиция сиёсатини юритишга устувор эътибор берилмокда. Энг мух,ими, хорижий ва мах,аллий сармоядорлар учун кулай, х,ар томонлама имтиёзли инвестиция мух,ити яратилган. Ушбу яратилган инвестиция мух,ити иктисодиётимизга жалб килинаётган хорижий инвестициялар х,ажмини йилдан-йилга ортишига олиб келмокда.

1 Узбекистон Республикаси ДСК,ининг расмий маълумотлари асосида муаллиф томонидан тузил-ди.

Жумладан, Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримов ташаб-буси билан Навоий шах,ри халкаро аэро-порти билан ёндош х,удудда «Навоий» эр-кин индустриал-иктисодий зона ташкил этилди. Бундан кузланган асосий максад, жах,он стандартларига жавоб берадиган ва халкаро бозорда талаб килинадиган мах,сулот ишлаб чикаришни таъминлай-диган замонавий, юкори технологияли ишлаб чикаришларни ташкил этиш учун хорижий инвестицияларни, биринчи гал-да, туFридан-туFри инвестицияларни жалб этиш буйича кулай шарт-шароитлар яра-тишдан иборат. Навоий вилоятининг саноат салох,иятини, ишлаб чикариш кудратини янада ошириш, транспорт-транзит ва ижтимоий инфратузилмасини ривожлантириш назарда тутилган.

Шунингдек, Навоий аэропорти неги-зида ташкил этилган Халкаро логистика марказида бугунги кунда дунёнинг ундан ортик мамлакатларига халкаро рейслар йулга куйилди. Утган йил бошида юк само-лётларининг катнови икки марта оширил-ган булса, бугунги кунда рейслар катнови х,афтасига йигирма иккитага етди ёки юк ташиш х,ажми 10 баробарга оширилди.

Маълумки, Узбекистон Республикаси денгизга чикиш имкони йук булган дав-латлар сирасига киради. Лекин бу муам-мони Жанубий Кореялик х,амкорлар би-лан Навоий аэропортида логистика хаб лойих,асини амалга ошириш оркали ечиш мумкин. Ушбу лойих,ани х,аётга тадбик этиш оркали х,удудда автомобил, темир

ва х,аво йулларнинг уЙFунлиги вужудга келади. Бу хол Узбекистонга иктисодий тараккиёт борасида жиддий силжишга эришиш имконини беради.

Автомобил, темир ва хаво йулларининг энг мухим чоррахасида жойлашган На-воий шахри аэропорти Жанубий-шаркий Осиё мамлакатларини Марказий ва Жа-нубий Осиё, Якин Шарк хамда Европа китъаси мамлакатлари билан боFлайди. Бундан ташкари, "Навоий" аэропортидан хаво катнови Сингапур, Дехли, Бангкок, Франкфурт, Милан каби йирик шахарларга йулга куйилгани катта имкониятлар эши-гини очиб бериши тайин.

Йуловчи ва юк ташиш самолётлар катновини купайтиришга каратилган гло-бал тармокни ташкил этиш, барча зарур логистика инфратузилмаси Навоий аэро-портига туташ худудларда саноат мажму-аларини барпо этиш ва ишлаб чикариш корхоналарини жалб килишга ёрдам беради. Бу эса хорижий сармояларни са-марали жалб этиш, шунингдек, мамлака-тимиз саноатининг бошка тармокларини хам ривожлантириш имкониятини яратди.

2009 йилнинг 10-12 май кунлари Корея Республикаси Президенти Ли Мён Бак давлат ташрифи билан мамлакатимизда булган эди. Ташриф чоFида Узбекистон Республикаси билан Корея Республикаси уртасидаги хамкорликни кенгайти-риш ва ривожлантириш масалалари, то-монларни кизиктирган минтакавий хамда халкаро ахамиятга молик долзарб муам-молар мухокама килинди. Айникса, тур-ли сохалардаги хамкорлигини ривож-лантиришга каратилган икки томонла-ма хужжатлар имзоланиши таъкидланди-ки, бу эътирофли далилдир. Жумладан, Узбекистон ташки иктисодий алокалар ва савдо вазирлиги хамда Корея саноат маж-муалари корпорацияси уртасида Навоий эркин индустриал иктисодий зонасига Корея сармоясини жалб килишнинг куши мча чора-тадбирлари туFрисидаги англа-шув меморандуми нафакат вилоятимиз-нинг; балки бутун Зарафшон вохасининг ижтимоий-иктисодий, техник-технологик, ташкилий-бошкарув салохиятига ижо-бий таъсир курсатади. Бунинг натижаси-да нафакат бу воханинг, балки республи-

камизнинг иктисодий кудрати янада оша-ди, юртимиз обод, халкимизнинг турмуши эса бундан-да фаравон булади.

Иктисодий ислохотларни янада чукурлаштириш ва иктисодиётни модер-низациялаш шароитида Навоий вило-яти иктисодиётининг инвестицион фа-оллик сохасида эришилаётган ижобий ва салбий холатларни янада батафсил урганиш ва тадкик килиш максадида статистика амалиётида кабул килинган бир катор ижтимоий-иктисодий индикатор-курсаткичлар худудлар буйича киёсий тахлил килинди (жадвалга каралсин).

Шу максадда 2005 ва 2010 йилларда вилоят шахар ва туманларида инвестицион фаолият юзасидан эришилган на-тижаларни (тавсифий омил-курсаткичлар умумий рангини) кабул килинган мезон-курсаткичга (айнан, хорижий инвестици-ялар иштирокидаги корхоналарда банд булганлар сонига нисбатан улушига) боFлик холда, мос равишда Ку ва Кх ран-глар оркали тартиблаш асосида (2-жад-вал маълумотлари ва чизмалар оркали) гурухлашимиз мумкин булади (3-жадвал).

Демак, вилоятда инвестицион фаоллик-ка эришишнинг истикбол йуналишлари ва стратегиясини ишлаб чикишда худудларни куйидаги "афзаллик каторлари"га гурухлаш инобатга олиниши максадга мувофикдир:

2005 йил: К , К >- К , К . К .

нав зар циз ' хат кон

К „ К >- К . К . К .

навб' кар учц нур том

2010 йил: К , К , К „ К >- К ,

нав зар навб кар циз

К . К >- К . К . К .

кон учц хат нур том

Шундай килиб, вилоят худудларида инвестицион фаоллик стратегиясига аниклик киритишда кулланилиши мумкин булган куйидагича киёсий тахлиллаш услубини куллаш тавсия этилади:

1. Дастлабки статистик тахлиллаш (анъ-анавий усул).

2. Вилоят худудларида инвестицион фаолиятини тавсифловчи омил-курсаткичлар тизимчасини шаклланти-риш (хисоб-китобларини соддалаштириш максадида "мавхумлаш" (абстракциялаш) усулини куллаш оркали).

3. Худудий инвестицион фаоли-ятнинг вилоят иктисодиётидаги урнини тавсифловчи асосий мезон-курсаткич

хт 'и ом 1яэнуниф и ташлюноие / кшгаи уа Иоэшйи

о о

о

I—1

о

о\ о Е

о

о ь

■<С

тз

-е-

н

О

О

I—1 о оо -■4 ОЧ СП 4^ ил го 1—' н тз

Хатирчи тумани Учк,удук, тумани Томди тумани Нурота тумани Навбахор тумани К,изилтепа тумани Конимех тумани Кармана тумани Зарафшон шах,ри Навоий шах,ри Туман ва шахарлар

I—1 ОЧ ОЧ ГчЛ ил ОО к-1 о о I—1 Рчл О СП СП ОО СП оо ОО 1—' Рчл СП Рчл Ю ил Рчл Рчл ОЧ Рчл го го го 1238 1615 1117 Хорижий инвестиция-лар иштирокидаги кор-хоналарда ишловчи-лар сони

оо 4^ СП -■4 оо I—1 о ю ю 4^ Ц-| ОЧ С-и -■4 ОО Рчл ОЧ и> 1—' н-' ГО Ранг

I—1 Гчл I—1 I—1 I—1 I—1 о I—1 I—1 1—' 4^ С-и Рчл ил I—1 ил -■4 4^ ЦП го и> го ип Хорижий инвестиция-лар иштирокидаги кор-хоналар сони Инвестицион фаолликни тавсифловчи курсаткичлар тизимчаси

СП СП СП ОЧ СП ОЧ ОЧ ОЧ СП сп ил 4^ 4^ Рчл Рчл С-и и> 1—' 1—' Ранг

о Гчл I—1 I—1 о I—1 о I—1 I—1 1—' ил С-и Рчл ил I—1 Рчл ОЧ 4^ Ц-| го и> го 4^ Шужумладан фаолият курсатаётган ХИК сони

-■4 СП ОЧ ОЧ -■4 ОЧ -■4 ОЧ ОЧ сп 4^ СП 4^ Рчл Рчл 1—' 1—' Ранг

Гчл I—1 I—1 I—1 I—1 I—1 4^ I—1 1—' ил 4^ ил Ю ил оо го оо 1—' ип Экспортчи корхона-лар сони

ОЧ 4^ -■4 4^ -■4 4^ 4^ Рчл -■4 СП С-и 4^ ил Рчл ил с,и и> 1—' н-' Ранг

о О ОО 55,8 10,8 О о О О 27,8 29,2 I—1 I—1 1—' ии 18,9 ОЧ V СП 4^ -■4 О 81,8 4^ СП СП Ишлаб чик,арилган са- ноат махсулотлари хажмида ХИК улуши%

оо оо 1—1 и> ОО ю ОО Ю ГО го ОЧ СП 4^ 4^ 1—' Ц-| СП Ранг

о 88,9 3470,5 822,9 о о о О 11539,9 263,1 653,5 177,8 948,1 81,1 1139,2 165,8 98,5 221261,4 35792,4 14574,4 Хорижий инвести-циялар иштирокидаги корхоналар-да ишлаб чик,арилган махсулотлар ва курсатилган хизматлар хажми

оо -■4 С-и оо оо ГО 4^ ОЧ Ц-| ЦП оо 4^ ОЧ 1—' 1—' го Ранг

281,8 498,4 199,9 19,8 154,1 126,4 СП о 404,2 6486,7 114,2 3568,7 433,6 1619,4 462,2 97619,4 275,9 27344,9 282980 779908 331659 Ташк,и савдо айлан-маси

-■4 ил оо к-1 о оо I—1 о ОЧ 4^ ЦП Ц-| ОЧ 4^ ГО -■4 и> ГО 1—' 1—' Ранг

82,1 СП 33,6 15,4 ОЧ ил 126,4 ю 45,7 5718,2 22,7 998,1 22,7 851,7 37,7 79413 141,9 19647 220085,5 441528 141403,5 Экспорт

I—1 о оо оо 4^ ю ЦП 4^ -■4 ЦП -■4 ОЧ ОЧ и> ГО 1—' 1—' ГО Ранг

199,7 492,7 166,3 91,1 О I—1 358,5 768,5 91,5 2570,6 410,9 767,7 424,5 18207 1—' и> 7697,5 62894 338380 190255 Импорт

-■4 ил оо Ю I—1 О I—1 о ОЧ ЦП оо СП ОЧ 4^ Рчл ГО 1—' к-1 Ранг

СП СП ОО Ю ОЧ I—1 СП ОЧ ОЧ Рчл Ю и> ип ОЧ и> оо О ил ю ил ОО Рчл I—1 и; и> 1—' 1—' СП 1—' ГО к-1 СП Ранг суммаси

оо ОЧ -■4 ОО I—1 о ОО -■4 Ц-| СП ОЧ 4^ Рчл и> С-и го 1—' I—1 Умумий ранг

Г

у>1И1Л10Н0>1е куняууношэс! /хзи^сош^и ииау^ухнии

1-чизма. Навоий вилояти шах,ар-туманларининг инвестицион фаоллиги ривожланиш даражаси буйича гурух,ланиши

Яу

1

2

3

4

5

6

7

8 9

10

2005 йил

10 987654321 Я

X

Я

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

у

1

2

3

4

5

6

7

8 9

10 9 8 7 6 5 4 3 2 1

Я

X

3-жадвал

Навоий вилояти шах,ар-туманларида КБХТ ривожланиши тах,лили

Йил Парето-макбул туплам {М1} Уртача ривожланган худудлар туплами {М2} Паст самарали худудлар туплами {М3}

2005 йил Навоий ва Зарафшон шахарлари Кизилтепа, Хатирчи, Конимех, Навбахор, Кармана туманлари Учкудук, Нурота ва Томди ту-манлари

2010 йил Навоий ва Зарафшон шахарлари, Кармана ва Навбахор туманлари Кизилтепа, Конимех, Учкудук туманлари Хатирчи, Нурота ва Томди ту-манлари

(масалан, ишлаб чикарилган саноат махсулотлари хажмида ХИК улуши) ранги ва жорий даврда инвестицион фаолияти-ни тавсифловчи омил - курсаткичларнинг умумий (интеграл) рангини киёслаш оркали "Инвестицион фаолиятнинг сама-рали ривожланганлик" даражаси буйича вилоят худудларини гурухлаш.

4. Юкоридаги 1-3 бандларда аникланган ижобий (Навоий ва Зарафшон шахарлари "тажрибаси" сингари) натижаларга бино-ан вилоятнинг айрим худудларида (ма-салан, инвестиция фаолияти "самара-сиз" бахоланган Учкудук Нурота ва Том-ди туманларида) инвестицион фаолият-ни ривожлантириш стратегиясини ишлаб чикишга оид дастурий чора-тадбирлар белгилаш буйича тавсиялар бериш.

Юкорида баён этилган фикр-мулохазалардан куриниб турибдики, та-клиф этилаётган киёсий тахлиллаш услу-бини куллаш вилоятда инвестицион фаолиятнинг худудий ривожлантириш стратегиясини аниклашда мухим ахборот ман-баига эга булиш имконини беради.

"Саноатлашган минтакада тармоклар инвестицион фаолияти самарадорлигини бахолаш (Навоий вилояти мисолида)" мав-зусида олиб борилаётган илмий-тадкикот ишида Навоий вилоятидаги инвестицион фаолият ривожига минтакадаги бир катор омилларнинг таъсирларини урганиш асо-сида ушбу сохани фаоллаштирувчи омил-лар ва мезон курсаткичлар тизимини ишлаб чикиш кузда тутилган.

Адабиётлар руйхати:

1. Мамлакатимизни модернизация килиш йулини изчил давом эттириш -тараккиётимизнинг мухим омилидир // Президент И.Каримовнинг Узбекистон Республикаси Конституцияси кабул килинганининг 18 йиллигига баFишланган тантанали маросимдаги маърузаси. -Т.: УзАА, 07.12.2010 й.

2. Буюк ва мукаддассан, мустакил Ватан: Узбекистоннинг 20 йиллик мустакил тараккиёт йулида кулга киритган ютук ва натижалари, мамлакатимизнинг салохияти ва ахамиятини ахолининг кенг катламларига етказиш, жойларда ташкилий-амалий, маданий-маърифий тадбирлар, тарFибот ва ташвикот иш-ларини амалга ошириш учун мулжалланган / УзР олий ва урта махсус таълим вазирлиги, УзР махалла жамFармаси; масъул ижодий гурух. А.Ш.Бекмуродов [ва бошк.]. - Т.: "O^qituvchi" НМИУ, 2011. - 200 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.