Научная статья на тему 'ҲУДУДИЙ ҚАЙТА ИШЛАШ САНОАТИ КОРХОНАЛАРИДА МЕҲНАТ САМАРАДОРЛИГИНИ ИФОДАЛОВЧИ КЎРСАТКИЧЛАР ТАҲЛИЛИ'

ҲУДУДИЙ ҚАЙТА ИШЛАШ САНОАТИ КОРХОНАЛАРИДА МЕҲНАТ САМАРАДОРЛИГИНИ ИФОДАЛОВЧИ КЎРСАТКИЧЛАР ТАҲЛИЛИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
268
46
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
корхона / қайта ишлаш саноати / самарадорлик / персонал / персонал фаолияти самарадорлиги / мезон / кўрсаткичлар таҳлили / инсон ресурслари / меҳнат самарадорлигини ифодаловчи кўрсаткичлар. / предприятие / перерабатывающая промышленность / эффективность / персонал / эффективность деятельности персонала / критерий / анализ показатели / человеческие ресурсы / показатели эффективности труда.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Авазов Аъзам Жонузоқович

Ушбу мақолада ҳудудий қайта ишлаш саноати корхоналарида меҳнат самарадорлигини ифодаловчи кўрсаткичлар таҳлили тадқиқ этилган. Шунингдек, меҳнат самарадорлигини ифодаловчи ушбу кўрсаткичлар таҳлили асосида ҳудудий қайта ишлаш саноати корхоналарида меҳнат самарадорлигини оширишнинг муҳим ижтимоий-иқтисодий аҳамияти очиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

АНАЛИЗ ПОКАЗАТЕЛЕЙ ЭФФЕКТИВНОСТИ ТРУДА В РЕГИОНАЛЬНЫХ ПРЕДПРИЯТИЯХ ПЕРЕРАБАТЫВАЮЩЕЙ ПРОМЫШЛЕННОСТИ

В данной статье приведен анализ показателей эффективностии труда региональных предприятий перерабатывающей промышленности. Также на основе анализа данных показателей эффективности труда раскрыто социально-экономическое значение повышения эффективности труда в региональных предприятиях перерабатывающей промышленности.

Текст научной работы на тему «ҲУДУДИЙ ҚАЙТА ИШЛАШ САНОАТИ КОРХОНАЛАРИДА МЕҲНАТ САМАРАДОРЛИГИНИ ИФОДАЛОВЧИ КЎРСАТКИЧЛАР ТАҲЛИЛИ»

Авазов Аъзам Жонузо^ович,

Тошкент давлат иктисодиёт университети мустакил изланувчиси

ЩУДИЙ КАЙТА ИШЛАШ САНОАТИ КОРХОНАЛАРИДА МЕ^НАТ САМАРАДОРЛИГИНИ ИФОДАЛОВЧИ КУРСАТКИЧЛАР ТАЩЛИ

УДК: 331.101.3 (575.1)

АВАЗОВ А.Ж. ЦУДУДИЙ КАЙТА ИШЛАШ САНОАТИ КОРХОНАЛАРИДА МЕЦНАТ САМАРАДОРЛИГИНИ ИФОДАЛОВЧИ КУРСАТКИЧЛАР ТАЦЛИЛИ

Ушбу маколада худудий кайта ишлаш саноати корхоналарида мехнат самарадорлигини ифода-ловчи курсаткичлар тахлили тадкик этилган. Шунингдек, мехнат самарадорлигини ифодаловчи ушбу курсаткичлар тахлили асосида худудий кайта ишлаш саноати корхоналарида мехнат самарадорлигини оширишнинг мухим ижтимоий-иктисодий ахамияти очиб берилган.

Таянч иборалар: корхона, кайта ишлаш саноати, самарадорлик, персонал, персонал фаолияти самарадорлиги, мезон, курсаткичлар тахлили, инсон ресурслари, мехнат самарадорлигини ифодаловчи курсаткичлар.

АВАЗОВ А.Ж. АНАЛИЗ ПОКАЗАТЕЛЕЙ ЭФФЕКТИВНОСТИ ТРУДА В РЕГИОНАЛЬНЫХ ПРЕДПРИЯТИЯХ ПЕРЕРАБАТЫВАЮЩЕЙ ПРОМЫШЛЕННОСТИ

В данной статье приведен анализ показателей эффективностии труда региональных предприятий перерабатывающей промышленности. Также на основе анализа данных показателей эффективности труда раскрыто социально-экономическое значение повышения эффективности труда в региональных предприятиях перерабатывающей промышленности.

Ключевые слова: предприятие, перерабатывающая промышленность, эффективность, персонал, эффективность деятельности персонала, критерий, анализ показатели, человеческие ресурсы, показатели эффективности труда.

AVAZOV A.J. ANALYSIS OF LABOR EFFICIENCY INDICATORS IN REGIONAL REPROCESSING INDUSTRY ENTERPRISES

There is provided in the article analyzes performance indicators of regional manufacturing enterprises. And also, based on the analysis of these labor efficiency indicators, the socio-economic significance of improving labor efficiency in regional processing enterprises is disclosed.

Key words: enterprise, industrial economics, efficiency, personnel, personnel efficiency, criteria, indicators, personnel system, human resources, criteria and indicators determination of personnel activity efficiency.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

Кириш.

Мавзунинг долзарблиги. Хозирги вактда жа,он иктисодиётининг глобаллашуви шароитида замонавий саноатнинг ривожланиши юкори дара-жадаги ихтисослашиш билан тавсифланмокда. Натижада ижтимоий ме,нат таксимотининг чукурлашиб бориши саноат таркибида купчилик ишлаб чикариш бугинлари шаклланишини кен-гайиб боришини намоён этмокда. 2018 йилда жа,он ЯИМда саноатнинг улуши 25,0 фоизни, маз-кур тармокда банд булганлар хиссаси эса 23,0 фоизни ташкил этди [1].

Хозирги вактда республикамизда замонавий иктисодиёт тармокларини модернизация килиш, техник ва технологик кайта жи,озлашга каратилган исло,отлар натижасида саноат тармоFида таркибий узгаришлар руй берди. Натижада мамлакатимиз саноатининг ялпи ички ма,сулотдаги улуши мунтазам усиб бормокда. Хусусан бу курсаткич 2000 йилда 12,9 фоиз булган булса, 2018 йилга келиб 26,3 фоизни ташкил этди

[3].

Шу билан бир вактда, Узбекистан Республи-касида «... юкори технологияли кайта ишлаш тармокларини, энг аввало, ма,аллий хомашё ресурсларини чукур кайта ишлаш асосида юкори кушимча кийматли тайёр ма,сулот ишлаб чикаришни жадал ривожлантиришга каратилган сифат жи,атидан янги боскичга утказиш оркали саноатни янада модернизация ва диверсификация килиш» [2] устувор вазифалар каторига киради. Бу вазифаларни самарали хал этиш саноат корхона-ларида персонал фаолиятидан самарали фойда-ланиш асосида ме,натни ижтимоий ва иктисодий самарадорлигини оширишнинг илмий-услубий ва амалий жи,атларини тадкик этиш долзарб хисобланади.

Республикамиздаги макроиктисодий

баркарорлик ва иктисодий усишни узида акс этти-радиган курсаткичлар исло,отлар стратегияси-нинг муваффакиятини, иктисодий исло,отларни чукурлаштириш ва мамлакатни ривожланти-ришнинг устувор йуналишларида эришилган ютукларнинг амалий ифодасидир.

Бугунги кунда мамлакатимиз ижтимоий-иктисодий ривожланишининг жорий ва истикболдаги чора-тадбирларини белгилашда со,а ва тармокларнинг ривожланиш даражаси хамда уларнинг кадрларга булган талабини ,ар томонлама хисобга олиш, иктисодий ривожланиш дастурларини ушбу жараёнлар таъсири нуктаи-

назаридан шакллантириш ва уларни изчил амалга оширишни такозо этмокда. Шунинг учун, саноат корхоналарида ишлаб чикаришнинг мухим омили хисобланган ишчи кучидан самарали фойдала-ниш келгусида стратегик ривожланишнинг мух,им омили х,исобланади.

Республикамиз иктисодиётини модернизаци-ялаш шароитида персонал ме^натидан самарали фойдаланиш йулларини аниклаб берувчи воси-талардан бири ме^нат самарадорлигини ошириш манбалари ва резервларини аниклашдан иборат-дир.

Саноат корхоналарида мех,нат самарадор-лиги ва уни ифодаловчи курсаткичлар мех,нат йуналиши буйича барча курсаткичларнинг син-тези х,исобланади. Шу сабабли мех,нат самара-дорлиги курсаткичининг ижтимоий-иктисодий мох,иятини етарлича тадкик этишда узаро боFлик булган ме^нат курсаткичларини комплекс равишда тах,лил этиш зарур.

Хозирги кунда саноат корхоналарида персонал мех,нати самарадорлигини комплекс бах,олашда ягона ёндашув мавжуд эмас. Шу сабабли персонал мех,нати самарадорлигини комплекс (интеграл) бах,олаш услубини ишлаб чикиш долзарб муаммо-лардан биридир. Ме,нат самарадорлигини комплекс ба,олаш услубиятини ишлаб чикишда уни аниклаш мезони ва курсаткичларига эътиборни каратиш зарур.

Бизнинг фикримизча, барча моддий ва ме,нат ресурсларидан самарали фойдаланиш асосида юкори ме,нат натижаларига эришиш ме,нат самарадорлигини оширишнинг бош мезони ,исобланади.

Тад^и^отнинг мак,сади иктисодиётни модер-низациялаш шароитида ,удудий саноат корхоналарида персонал фаолияти самарадорлигини оширишнинг ижтимоий-иктисодий механиз-мини такомиллаштириш буйича илмий асослан-ган таклиф ва тавсиялар ишлаб чикишдан иборат.

Илмий-тадкикотнинг методологик асослари ва усуллари.

Илмий-амалий тадкикотнинг методологик асослари Узбекистан Республикасининг конунлари, Узбекистан Республикаси Президен-тининг фармонлари ва карорлари, Узбекистон Республикаси Вазирлар Ма,камасининг карорлари, Иктисодиёт ва саноат вазирлиги, Давлат статистика кумитасининг маълумотно-малари ва бошка тегишли норматив-,укукий хужжатлардир.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

114 МИНТАКАВИЙ ИКТИСОДИЁТ / РЕГИОНАЛЬНАЯ ЭКОНОМИКА

Тадкикотда тизимли тахлил, киёсий тахлил, макроиктисодий тахлил, гурухлаш, эксперимент, декомпозиция, адаптив усуллар, инновацион ва интеграцион ёндашувлар, халкаро тажрибалар асосида худудий саноат корхоналарида мехнат самарадорлигини ифодаловчи курсаткичлар тахлили ва апробациясидан фойдаланилди.

Тацлил ва натижалар.

Ишлаб чикариш корхоналарида мехнат самарадорлигини тахлил этишда унинг унум-дорлик курсаткичи билан узаро боFликлигини ифодалаш мухим ахамиятга эга, чунки мехнат унумдорлиги мехнат самарадорлигини ифодаловчи микдорий курсаткичдир. Мехнат унум-дорлигини тахлил килиш учун зарур булган курсаткичларни хисоблашда куйидаги: саноат тармоклари буйича ялпи кушилган киймат, тармок,да банд булганларнинг йиллик микдорий курсаткичларидан фойдаланилади.

Саноат тармоклари даражасида мехнат унум-дорлигини хисоблашда тармокда яратилган ялпи кушилган киймат микдорини тармокда банд булганлар сонига нисбати оркали аникланади:

¡агтод

ш

N '

(1)

бу ерда:

w1

tarmoq

- саноат тармоFида мехнат унумдорлиги даражаси;

YQQ - саноат тармоFида яратилган ялпи кушилган киймат;

N - саноат тармотида банд булганлар сони.

Саноат ишлаб чикариш тармокларида мехнат унумдорлигини хисоблашнинг бундай усулини куллаш куйидаги омиллар оркали ифодаланади.

Биринчидан, саноат корхоналарининг ишлаб чикариш жараёнида бир неча турлари буйича натурал курсаткичларнинг кулланилиши унум-дорликни хисоблашни мураккаблаштириб куяди.

Иккинчидан, мамлакатимизда миллий хисоблар тизими тамойилларига кура статистик хисоб учун ишчи кучига сарф-харажатлар ва ишлаб чикариш хажми каби курсаткичлар уртасида муайян алокаларнинг йуклиги, ижти-моий ва иктисодий курсаткичлар уртасидаги бундай алокаларни моддий ишлаб чикариш сохасининг чекланган тармокларида кузатиш мумкин.

Саноатнинг асосий тармокларида ялпи кушилган киймат ишчи кучи киймати учун сарф

оркали аникланади, киймат (ялпи кушилган киймат) ва мехнат харажатлари (мехнат киймати) уртасидаги нисбат 1 бирликка якин булади (кушилган киймат = иш хаки харажатлари + фой-дага тенг. Агар фойда булмаса 1 бирликка якин булади). Шунинг учун купинча самарадорлик курсаткичи нольга якин булади. Баъзи холларда эса нольдан паст булиши хам мумкин. Шунга кура, мехнат унумдорлигини бахолаш учун тармоклар буйича иш билан банд булганлар (ишловчилар сони) статистикасидан фойдаланилади.

Учинчидан, такдим этилган тармок ичидаги статистикани иктисодиётнинг бошка тармоклари статистик курсаткичлари билан таккослаш учун ягона методологик асос оркали хамда ягона статистик бахолаш буйича амалга ошириш максадга мувофикдир. Бу холатда ишлаб чикарилган махсулотларни, ишловчиларни уртача сони, асосий ишлаб чикариш фондлари кийматини турли даражали ва турли тармокли курсаткичлари шак-лланади.

Кайта ишлаш саноати тармокларида ялпи кушилган киймат (ЯКК) курсаткичи кийматли курсаткич булганлиги учун биз дефлятор (таккослаш) усулидан фойдаландик, яъни ялпи кушилган киймат микдорини таккослама куринишга келтирамиз. Киймат курсаткичларини таккослаш учун куйидаги дефляторлардан (таккосланадиган индекслар) фойдаланамиз. Яъни, Жиззах вилоятида кайта ишлаш саноати тармоклари фаолиятининг самарадорлигини тахлил этиш учун озик-овкат саноати, тукимачилик саноати ва металлургия саноати-нинг 2014-2018 йиллардаги ишлаб чикариш фао-лияти натижаларини ифодаловчи таккослама курсаткичлари танлаб олинди.

Тахлиллар шуни курсатмокдаки, вило-ятда тахлил этилаётган кайта ишлаш саноати тармокларида ялпи кушилган киймат (YQQ) хажми 2014-2018 йилларда мунтазам усиш тен-денциясига эга. 2014-2018 йилларда YQQнинг усиш суръати озик-овкат саноатида 2,9 мар-тага, тукимачилик саноатида 2,4 мартага ошган. Металлургия саноатида эса 11,5 мартага ошган. Шу билан бирга, вилоятнинг мазкур кайта ишлаш саноати тармокларида иш билан бандлик хам мунтазам усиб бориш тенденциясига эга [4] (1-жадвал).

Биринчи жадвал маълумотларига асосланиб, кайта ишлаш саноати тармокларида мехнат унумдорлиги курсаткичини хисоблаймиз (2-жадвал).

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

2-жадвал. Жиззах вилояти кайта ишлаш саноати тармокларида мехнат унумдорлигининг усиш

динамикаси2

1- жадвал. Жиззах вилояти кайта ишлаш саноати тармокларида ялпи кушилган киймат (YQQ,

млрд. сум) ва иш билан бандлар сони1, (К киши)

Йиллар Саноат тармоклари:

озик-овкат саноати тукимачилик саноати металлургия саноати

YQQ N YQQ N YQQ N

2014 222,7 1420 377,6 2 532 9,8 250

2015 335,5 1840 499,8 2 988 11,2 268

2016 601,8 2570 835,6 3 916 45,4 275

2017 611,8 2580 851,1 3 935 57,3 312

2018 656,8 2582 908,3 3 940 113,1 480

Йиллар Кайта ишлаш саноати тармоклари:

озик-овкат саноати тукимачилик саноати металлургия саноати

Мехнат унумдор-лиги (млн. сум) Усиш суръати, % Мехнат унумдор-лиги (млн. сум) Усиш суръати, % Мехнат унумдор-лиги (млн. сум) Усиш суръати, %

2014 156,8 100 149,1 100 39,2 100

2015 182,3 116,3 167,3 112,2 41,8 106,6

2016 234,2 128,4 213,4 127,5 165,1 4,0 марта

2017 237,1 101,2 216,3 101,4 183,6 111,2

2018 254,4 107,3 230,5 106,6 235,6 128,3

Та,лилий маълумотларга эътиборимизни каратсак, Жиззах вилояти кайта ишлаш саноати тармокларида мехнат унумдорлиги динамикаси мунтазам равишда усиш тенденциясига эга-дир. 2014-2018 йиллар мобайнида мехнат унумдорлиги озик-овкат саноатида бир мунча юкори (2018 йилда 256,6 млн. сум) булган.

Таъкидлаш керакки, 2014-2018 йилларда та,лил этилаётган кайта ишлаш саноати тармокларида ме,нат унумдорлигининг усиши 2016-2018 йилларда юкори суръатларда булса, 2017 йилда утган йилга нисбатан пасайган. Факатгина мехнат унумдорлигининг нисбатан юкори усиш суръати металлургия саноатида (2017 йилда 4,0 марта) куза-тилган. Та,лил этилаётган кайта ишлаш саноати тармокларида мехнат унумдорлиги тулкинсимон усиш тенденциясига эга булган (2-жадвал).

Бизнинг фикримизча, иктисодиёт соха ва тармокларида мехнат унумдорлиги техника ва

1 Манба: муаллиф томонидан Жиззах вилояти Дав-лат статистика Бош бошкармаси маълумотлари асосида хисобланган. www.jizzaxstat.uz сайти.

2 Манба: муаллиф томонидан Жиззах вилояти Дав-лат статистика Бош бошкармаси маълумотлари асосида хисобланган. www.jizzaxstat.uz сайти.

технологияларнинг такомиллашиши, ишлаб чикариш ва мехнатни ташкил этишнинг оптимал-лашиши, ишчи-ходимлар малакасининг ошиши, фан-техника тараккиётининг жадаллашиши нати-жасида чекланмаган микдорда ошиб бориши мумкин.

Хозирги вактда мехнат унумдорлигининг янги концепцияси харажатларни камайтиришга асос-ланган, вакт жихатидан муттасил кенгайиб бора-диган энг самарали ва битмас-туганмас имко-ниятларга эга булган ресурслар тежамкорлиги-нинг айнан узи булмай, балки истеъмолда ишти-рок этувчи инсоннинг узини ривожланишидаги сифат силжишларидан иборат эканлигини назарда тутмок керак. Ушбу концепцияни руёбга чикариш ишлаб чикаришнинг мухимлиги буйича даража-лаштирилган истикболли ижтимоий эхтиёжларга каратишни такозо этади.

Мехнат унумдорлигини ошиши ялпи ички махсулот (ЯИМ) динамикасини белгилаш билан бирга, ишлаб чикариш чикимларини камайти-риш тамойилларига жавоб беради ва бу билан бозор иктисодиёти шароитида бошкарув жара-ёнининг натижалар мезони булиб хизмат килади. Мехнат унумдорлиги усишининг макроиктисодий

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

3-жадвал. Жиззах вилоятида кайта ишлаш саноати тармокларида асосий ишлаб чикариш

фондларининг киймати1 (йил бошига, млрд. сум)

Йиллар Кайта ишлаш саноати тармоклари:

озик-овкат саноати тукимачилик саноати металлургия саноати

2014 122,3 207,6 9,6

2015 165,2 279,8 10,2

2016 248,6 509,7 39,8

2017 251,7 536,1 44,2

2018 260,6 547,6 83,1

4-жадвал. Жиззах вилоятида кайта ишлаш саноати тармокларида фондлар кайтими (FQ) ва

фондлар билан куролланиш даражаси (FBQ)2

Йиллар Кайта ишлаш саноати тармоклари:

озик-овкат саноати тукимачилик саноати металлургия саноати

FQ (сум) FBQ (млн. сум) FQ (сум) FBQ (млн. сум) FQ (сум) FBQ (млн. сум)

2014 1,82 86,1 1,80 82,0 1,02 38,4

2015 2,03 89,8 1,79 93,6 1,09 38,1

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

2016 2,42 96,7 1,64 130,2 1,14 144,7

2017 2,43 97,6 1,59 136,2 1,29 141,7

2018 2,52 100,9 1,66 139,0 1,36 173,1

курсаткичлари ижтимоий-иктисодий ривожланиш пропорцияларини, уларнинг бозордаги мувозанат шартларига мувофиклигини назорат килиш имко-нини беради. Мехнат унумдорлигининг ошиши иктисодиётда инфляция тамойилларини сусайти-риш воситаси, шунингдек, ижтимоий ривожла-нишга ва ахолини куллаб-кувватлашга каратилган чора-тадбирларни руёбга чикаришнинг асосий манбаи булиб хизмат килади [5].

Юкорида келтирилган фикрлардан келиб чиккан холда саноат корхоналарида мехнат унумдорлигини ошириш жараёнида асосий курсаткичлардан бири хисобланган тармокда асосий фондлардан фойдаланиш самарадорлиги тахлилига эътиборимизни каратамиз.

Ишлаб чикариш корхоналарида фондлар кайтими курсаткичини тахлил килиш учун куйидаги статистик маълумотлардан фойдала-нилди (каранг: 3-жадвал): кайта ишлаш саноати тармокларида ялпи кушилган киймат хамда жами асосий фондлар киймати (йил бошига).

Вилоятнинг кайта ишлаш саноати тармоклари (озик-овкат саноати, тукимачилик саноати, металлургия саноати)да янги замонавий ишлаб чикариш кувватларини ишга тушириш, мавжуд ускуна-ларни модернизациялаш асосида асосий ишлаб чикариш фондларининг киймати йилдан-йилга ошиб бормокда. Тахлилий маълумотларга кура, 2014-2018 йилларда асосий ишлаб чикариш фондларининг киймати озик-овкат саноатида усиш 2,13 марта, тукимачилик саноатида 2,64 марта, металлургия саноатида эса 8,65 марта ошган.

Кайта ишлаш саноати тармоклари буйича фондлар кайтимини хисоблаш тармокларда яра-тилган ялпи кушилган кийматни шу тармоклар асосий ишлаб чикариш фондларига нисбати билан аникланади:

РО,

(агтоц

ГШ

(2)

1 Манба: муаллиф томонидан Жиззах вилояти Дав-лат статистика Бош бошкармаси маълумотлари асосида хисобланган. www.jizzaxstat.uz сайти.

2 Манба: муаллиф томонидан Жиззах вилояти Дав-лат статистика Бош бошкармаси маълумотлари асосида хисобланган. www.jizzaxstat.uz сайти.

бу ерда:

FQtarmoq - кайта ишлаш саноати тармокларида фондлар кайтими;

YQQ - кайта ишлаш саноати тармокларида ялпи кушлган киймат;

А^ - йил бошида кайта ишлаш саноати тармокларида асосий ишлаб чикариш фондлар-нинг тулик киймати.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

5-жадвал. Жиззах вилояти кайта ишлаш саноати тармокларида фондлар кайтими ^0) ва

фондлар билан куролланишнинг ^В0) усиш суръати1, (%)

Йиллар Кайта ишлаш саноати тармоклари:

озик-овкат саноати тукимачилик саноати металлургия саноати

FQ FBQ FQ FBQ FQ FBQ

2014 100 100 100 100 100 100

2015 111,5 104,3 99,4 114,1 106,9 99,2

2016 119,2 107,7 91,6 139,1 104,6 3,8 марта

2017 100,4 100,9 96,9 104,6 113,1 97,9

2018 103,7 103,4 104,4 102,1 105,4 122,3

Саноат корхоналарида асосий ишлаб чикариш фондларидан фойдаланиш самарадорлигини бахолашда озик-овкат саноатида фондлар кайтими фондлар билан куролланиш курсаткичини усиш даражасига нисбатан юкори суръатларда усиб борган булса, тукимачилик ва металлургия саноатида бунинг акси булган (4-жад-вал).

Тахлил этилаётган тармокларда юкоридаги курсаткичларни таккослаш учун дастлаб фондлар билан куролланиш ва уни усиш дара-жаси курсаткичларини хисоблаб чикиш зарур. Иктисодиёт тармоклари буйича фондлар билан куролланиш кийматини тармокда банд булган ишловчилар сонига булиш оркали амалга оши-рилади:

Рвд = (3)

И N

бу ерда:

FBQ - кайта ишлаш саноати тармокларида фондлар билан куролланиш даражаси;

N - кайта ишлаш саноати тармокларида банд булганлар сони.

Маълумки, фондлар билан куролланиш дара-жасининг фондлар кайтими усишига нисбатан паст суръатларда усиб бориши фондлардан фойдаланиш самарадорлигини ошишини курсатади.

Бешинчи жадвал маълумотлари шундан далолат бермокдаки, вилоят озик-овкат саноати тармоFида тахлил этилаётган йилларда асосий фондлардан фойдаланиш самарали булган, чунки фондлар билан куролланишнинг усиш даражаси фондлар кийматини усиш даражасидан юкори булмаган. Лекин тахлил этилаётган йиллар ичида фондлар билан куролланиш ва фонд-

1 Манба: муаллиф томонидан Жиззах вилояти Дав-лат статистика Бош бошкармаси маълумотлари асосида хисобланган. www.jizzaxstat.uz сайти.

лар кайтимининг усиш суръатлари 2016-2018 йилларда мутаносиб равишда пастрок суръатларда усиб борган. Бу эса тармокда фондлардан фойдаланиш самарадорлигини пасайишини ифода-лайди. Бундай хулосани тукимачилик саноатида хам кузатишимиз мумкин.

Ривожланган бозор иктисодиёти мамла-катлари тажрибаси шундан далолат берадики, саноат тармоклари корхоналари фаолиятининг самарадорлиги хамда иктисодий усиши ишлаб чикариш хусусиятлари ва шарт-шароитларига боFлик булиб, бир катор омиллар таъсири билан белгиланади. Шунга кура, биз худудий даражада кайта ишлаш саноати тармокларида иктисодий усишнинг омилли тахлилини амалга оширамиз. Бунда асосий максад иктисодий усишнинг интенсив ва экстенсив омилларини ишлаб чикариш фаолиятининг иктисодий усишига таъсирини аниклаш хисобланади. Мазкур омилли тахлил жараёнида экстенсив ва интенсив омилларни индекс таккослаш усули оркали иктисодий усиш аникланади. Куйида иктисодий усиш динамика-сининг умумий индекси формуласи келтирилган:

2 _ ^гпи * I Гч (4)

бу ерда:

1Г - иктисодий усишнинг умумий индекси;

1ти - мехнат унумдорлиги индекси;

- фондлар кайтими индекси;

- асосий фондлар индекси;

1П - сохада банд булганлар индекси.

Агар 1Г > 1 булса, у холда усиш нисбатан интенсив, агар 1Г<1 булса, у холда нисбатан экстенсив иктисодий усиш булишини кузатиш мумкин.

Мехнат унумдорлиги индекси (1ти) бир соат-даги (15), кунлик (1к), йиллик (1у) мехнат унумдорли-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

клари индекслар иш вакти индексига боFликдир ва куйидагича хисобланади:

(5)

1ши = 1уХ1Ф

1у =1™ х4 ёки 1у =1, XI, х/л, бу ерда:

(6)

1ти - кунлик мехнат унимдорлиги индекси;

1у - йиллик мехнат унумдолиги индекси;

15 - бир соатдаги мехнат унумдорлиги индекси;

^ - иш вактининг хакикатдаги давомий-лиги индекси;

1|к - муайян йилдаги уртача руйхатда бир ишчига тутри келадиган ишлаган иш кунлари сони индекси.

Шунга кура, конкрет холда мехнат унумдорлиги индекси иш вакти сарфи индексига тескари булиб, куйидагича хисобланади:

т =

(7)

Чч '

' р2 ' ^ '

(8)

Х^м« - асосий фондлар базис йилидаги дастлабки киймати суммаси;

- асосий фондларнинг базис йилида чикиб кетган кисми киймати.

Тармокда банд булганлар сони индекси (1п) муайян давр боши ва охирига ишчилар сони узгариши билан аникланади ва куйидагича хисобланади:

/ =

N.

бу ерда:

- бир улов бирлигига мувофик хисобот даврида ишлаб чикарилган махсулот хажми;

^ ва 1:0 - махсулот бирлигига базис ва хисобот даврларидаги иш вакти сарфлари.

Фондлар кайтими индекси куйидаги курсаткич асосида хисобланади:

бу ерда:

Р2 ва Р1| - базис ва тахлил этилаётган дав-рларга мувофик / - муддатга натурал курсаткичга ифодаланган махсулот ишлаб чикариш хажми; Li- ( - турдаги махсулот бирлигига нарх; F1 ва F2 - базис ва тахлил этилаётган дав-рларда асосий фондлар урта йиллик киймати. Асосий фондлар индекси (У куйидаги форму-

лалар асосида хисобланади:

1 = . (9)

бу ерда:

- асосий фондларнинг хисобот йили-даги дастлабки киймати суммаси;

Х^с*«- асосий фондлар хисобот йилида чикиб кетган кисми киймати;

бу ерда:

N - муайян давр бошида ишчилар сони

(киши);

N - шу даврга янги ишга кабул килинганлар сони (киши);

N - муайян двар турли сабабларга кура ишдан бушатилган ишчилар сони (киши).

Жиззах вилояти кайта ишлаш саноати тармоклари (озик-овкат саноати, тукимачилик саноати, металлургия саноати) иктисодий усишининг умумий индекси, яъни мехнат унумдорлиги, фондлар кайтими, банд булган ишловчи-лар ва асосий ишлаб чикариш фондлари индекси хамда иктисодиёт секторлари буйича иктисодий усиш динамикаси ишлаб чик,илди (6, 7 ва 8-жад-валлар).

Ушбу жадваллардан куриниб турибдики, озик-овкат саноати ва тукимачилик саноати тараккиётидан фаркли равишда металлургия саноатида интенсив омиллар (мехнат унумдорлиги ва фондлар кайтими) таъсири бир мунча юк,орирок,дир. Шунингдек, кайта ишлаш саноати тармокларида банд булганлар сони (1п) ва асосий фондлар (У динамикаси индекслари 1,0 коэф-фициентдан нисбатан юкори эканлиги экстенсив омиллар таъсири устунлигини ифодалайди.

Вилоятда бозор муносабатлари ривожланиши-нинг тахлил килинаётган йилларида кайта ишлаш саноати тармокларида иктисодий усиш экстенсив омиллар хисобига эришилган (яъни шу сохада банд булганлар сони ва асосий ишлаб чикариш фондлари микдори усиб борган). Шунинг учун хам вилоят кайта ишлаш саноати тармокларида иктисодий усишнинг интенсив ва экстенсив омил-лари таъсири даражаларига караб тахлил этиш ва бахолаш мухим ахамиятга эга.

Жиззах вилояти кайта ишлаш саноати тармокларида иктисодий усишнинг умумий

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

7-жадвал. Жиззах вилояти кайта ишлаш саноати тармокларида банд булганлар сони (1п) ва

асосий фондлар (1а<) динамикаси индекслари2

6-жадвал. Жиззах вилояти кайта ишлаш саноати тармокларида мехнат унумдорлиги (1ти) ва

фондлар кайтими (Ц) даражасининг индекслари1

Йиллар Кайта ишлаш саноати тармоклари:

озик-овкат саноати тукимачилик саноати металлургия саноати

Imu Imu Imu

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

2014 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00

2015 1,16 1,11 1,12 0,99 1,07 1,07

2016 1,28 1,19 1,27 0,92 4,00 1,05

2017 1,01 1,01 1,01 0,97 1,11 1,13

2018 1,07 1,04 1,07 1,04 1,28 1,05

Йиллар Кайта ишлаш саноати тармоклари:

озик-овкат саноати тукимачилик саноати металлургия саноати

1п и 1п и 1п и

2014 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00

2015 1,29 1,35 1,18 1,35 1,07 1,06

2016 1,40 1,50 1,31 1,82 1,03 3,90

2017 1,01 1,01 1,01 1,05 1,13 1,11

2018 1,00 1,04 1,00 1,02 1,54 1,88

индексини аниклашда мехнат унумдорлиги динамикаси, фондлар кайтими, банд булганлар сони ва асосий ишлаб чикариш фондлари индекси хамда кайта ишлаш саноати тармокларининг иктисодий усиш динамикаси хисоблаб чикилди ва улар 8-жадвалда келтирилган.

Саккизинчи жадвал маълумотларидан куриниб турибдики, Жиззах вилоятида кайта ишлаш-нинг озик-овкат ва тукимачилик саноатларида факатгина 2018 йилда иктисодий усиш асосан интенсив омилларни (1к>1) узгариши хисобига эришилган, яъни мехнат унумдорлиги ва фондлар кайтими индекслари усиши юзага келган. Колган йилларда эса мазкур тармокларда иктисодий усишга интенсив омилнинг таъсири сезиларли кам булган. Шунингдек, металлургия саноатида хам иктисодий усиш динамикасида (2016 йил-дан ташкари) экстенсив омиллар хиссаси юкори булган.

Бу эса асосан кейинги даврларда кайта ишлаш саноати тармокларида экстенсив омил-

1 Манба: муаллиф томонидан Жиззах вилояти Дав-лат статистика Бош бошкармаси маълумотлари асо-сида хисобланган. www.jizzaxstat.uz сайти.

2 Манба: муаллиф томонидан Жиззах вилояти Дав-лат статистика Бош бошкармаси маълумотлари асосида хисобланган. www.jizzaxstat.uz сайти.

лар таъсирининг узгариши хисобига усиш содир булганлигини ифолайди. Жумладан, тармокда банд булганлар ва мазкур тармокларда асосий фондлар кийматини ошиши экстенсив усиш тенденсиясига туFри мутаносибликда таъсир курсатади.

Хулоса ва таклифлар.

Утказилган илмий-амалий тадкикот натижа-сида куйидаги хулоса ва тавсиялар хосил килинди:

1. Кайта ишлаш саноати тармокларида иктисодий усишга, асосан унумдорлик курсаткичларини ошириш хисобига эри-шиш муайян вакт утиб бориши билан тобора юкорирок натижа бериб боради. Уз навбатида кайта ишлаш саноати тармокларида унумдорлик курасаткичларининг ахамиятини усиши ва хисобланиши узининг долзарблигини оширади. Чунки ишлаб чикариш жараёнида иктисодий самарадорликка экстенсив омилларининг таъсири нисбатан пасайиб бориш тенденциясига эга.

2. Худудий даражада кайта ишлаш саноати тармокларида мехнат унумдорлиги, фондлар кайтими курсаткичлари асосида иктисодий усишнинг интенсив, тармокда бандлар ва асосий фондлар курсаткичлари буйича экстенсив омил-ларини индекс таккослаш усули оркали иктисодий

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

8-жадвал. Жиззах вилояти кайта ишлаш саноати тармокларида иктисодий усиш даражасининг

умумий индекси1

Йиллар Кайта ишлаш саноати тармоклари:

озик-овкат саноати тукимачилик саноати металлургия саноати

2015 0,71 0,65 0,64

2016 0,73 0,49 1,05

2017 1,00 0,92 1,00

2018 1,07 1,09 0,46

усиш динамикасини интеграл бахолаш методи-каси такомиллаштирилди. Мазкур методикага кура, кайта ишлаш саноати тармокларида уму-мий иктисодий усиш индекси 1,07 коэффициентга ошишига эришилган.

3. Саноат корхоналарида барча ресурслар ичида персонал таркибини ташкил этувчи мехнат ресурсларининг ахамияти хал килувчи ахамиятга эгадир, чунки саноат корхонасининг максади,

фаолият натижалари мехнат ресурсларининг бир-галикдаги фаолияти билан бевосита боFликдир.

4. Шунга кура, саноат корхоналарида персонал фаолиятидан интенсив фойдаланиш, ишчи кучи сифат таркибини такомиллаштириш хамда ишчи-ходимларнинг ижтимоий ва касбий фаол-лигини самарали бошкариш билан боFлик омил-лар узига хос белгилари буйича гурухларга ажра-тилиб таснифланди.

Манба ва адабиётлар:

1. https://bcs-express.ru/novosti-i-analitika/kakoi-vklad-vnosit-promyshlennost-v-ekonomiku-otdel-nykh-stran-mira

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги "Узбекистан Респу-бликасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар стратегияси туFрисида"ги ПФ-4947-сон Фармони. - Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами. 2017, 13 февраль, 6-сон, 70-модда.

3. Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси маълумотлари (2000-2018 йиллар).

4. Жиззах вилояти Давлат статистика Бош бошкармаси маълумотлари (2014-2018 йиллар), www.jizzaxstat.uz сайти.

5. Абдурахмонов К.Х. Мехнат иктисодиёти. Дарслик. - Т.: «Mehnat», 2009. 315-316-б.

1 Манба: муаллиф томонидан Жиззах вилояти Давлат статистика Бош бошкармаси маълумотлари асосида хисобланган. www.jizzaxstat.uz сайти.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.