CC BY
0"FALSAFA VA INSONIYAT: O'TMISH, HOZIRGI (E)ISSN: 2181-1784 ZAMON, KELAJAK" ILMIY-NAZARIY ANJUMAN 4(26), Nov., 2024
ALFRAGANUS UNIVERSITY www.0riens.uz
UCHUNCHI RENESSANS YOSHLARI TUSHUNCHASI VA UNING FALSAFIY PARADIGMALAR TALQINLARI
d https://doi.org/10.5281/zenodo.14543935
Xo'janova Tamara Jo'rayevna
Denov tadbirkorlik va pedagogika instituti dotsenti, falsafa fanlari bo'yicha falsafa doktori (PhD)
Annotatsiya. Maqolada Uchunchi Renessans yoshlari tushunchasi va uning falsafiy paradigmalar talqinlari ilmiy jihatdan asoslab berildi. Yoshlar nafaqat sotsiologik tadqiqot ob 'ekti, balki ijtimoiy o 'zgarishlarning faol ishtirokchisi sifatida ham, ularning hayot yo'llarini modernizatsiya qilish yo 'llarini izlash zarurati sifatida qaraladi. Ushbu ijtimoiy guruhni qo 'llab-quvvatlash va mavjud dasturlarni ularning ehtiyojlariga moslashtirishga qaratilgan yoshlar siyosatini o 'rganishni muhimligini isbotlaydi.
Kalit so zlar: yoshlar, tarbiya, oila, talim, mahalla, Uchunchi Renessans.
Yoshlarni har tomonlama muhofaza etish, ularni to'g'ri yo'ldan borib xalq va jamiyatning tirgagiga aylantirish mushkul ish albatta. Bu yo'lda ta'limning o'rni nihoyatda katta. Har bir inson ongiga bir bo'shliq bo'lar ekan, ushbu bo'shliqni qandaydir g'oya va mafkura egallab olishi aniq. Axborot asrida buning ehtimoli ham juda yuqori. Bu mavzuda muhtaram prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev ham o'z asarlarida alohida to'xtalib o'tadi.
Yoshlar - yosh xususiyatlari,ijtimoiy holatining o'ziga hosligi bilan ajralib turuvchi ijtimoiy-demografik guruh.Hozirg paytda 14-16 yoshdan 25-30 yoshgacha bo'lgan kishilar yoshlarga mansub deb hisoblanadi.Yoshlarning manaviy dunyoqarashi shakillanayotgan,qaror topayotgan, asosiy ijtimoiy o'sishini,intensif ijtimoiylashuv va moslashuvni, ijtimoiy varuhiy-fiziologik balog'at yoshni boshdan kechirayotgan ijtimoiy demografik guruhdir.Yoshlarning alohida ijtimoiy ruhiy qiyofasi jamiyatning umumiy holati, ijtimoiy moslashuv qonuniyatlar, talim-tarbiya qonuniyatlari bilan belgilangan.
Yoshlarning katta hayotga qadam qo'yish bilan bog'liq asosiy ijtimoiy ijtimoiy muammolari, talim olish, oila qurish, mehnat faoliyatini boshlash, kasbiy mahorat va ilgarilash,qafiy siyosiy norma23.
Yoshlarning ta'lim-tarbiyasi haqida gapirganda, ularning kitobga mehri pasayib, bolalarimiz ko'p vaqtini ijtimoiy tarmoqlarda o'tkazayotganini alohida
23 Ha3apoB ^a^OH $aœa$acH rçoMycn - T.: "MatHaBHOT", 2022, 920-6.
takidlamoqchiman. Meni to'g'гi tushunishlaringizni istayman, men internetga qarshi emasman. Bugungi kunda axborat tarqatish, aхboгot almashishning tezligi va mukammalligi bo'yicha intemetning o'mini bosadigan boshqa vosita yo'qligini albatta yaxshi bilaman.
Ammo farzandlaгimizning ongi, dunyoqarashi asr^ mobaynida sinalgan, yuksak ma'naviyat manbai bo'lgan jahon va milliy adabiyotimiz asosida emas, balki biz uchun yot bo'lgan g'oyalami yoshlaгimiz ongiga singdirayotgan zararli axborotlar asosida shakllanishiga men butunlay qarshiman.
Bolalar bog'chalar, maktablaг, kollejlar va litseyla^ oily o'quv yuгtlarida o'quv jarayoni, ta'lim va tarbiya usullarini qayta ko'rib chiqishimiz zarur. eng muhimi, farzandlarimizda yoshlik chog'idan boshlab kitobga mehr qo'yish, mustaqil fikr yuritish, murakkab hayotiy vaziyatlarda to'gri javob topish ko'nikmasini shakllantiгishimiz, buning uchun tegishli tashkiliy ishlarni amalga oshirishimiz daгkoг
Bizning xavas qilsa arziydigan buyuk tariximiz boг. Xavas qilsa arziydigan ulug' ajdodlarimiz bor Xavas qilsa arziydigan beqiyos boyliklarimiz bor Va men ishonaman, Xudo xoxlasa, xavas qilsa arziydigan buyuk kelajagimiz ham albatta bo'ladi24, deb prezidentimiz o'z fikгlarini bayon etadi.
Axborat umshi davrida nafaqat har biг yosh avlodni himoya qilish balki butun xalqni ham himoya qilish lozimligini yuqorida aytib o'tdik. Chunki biг insonning halokatga uchrachi, biг mamlakat manfaati uchun ham yomon.
Davlatimiz tashqi siyosatining ma'no-mazmuni va maqsadi bitta - u ham bo'lsa O'zbekiston manfaatidir. Bugungi kunda xalqaro ten-orizm, ekstгemizm va radikalizmga qarshi kurash dunyo mamlakatlarini birlashtiradigan asosiy omil bo'lib qolmoqda. XXI asr vabosi bo'lgan ushbu illatga qarshi jahon hamjamiyatining murosasiz kurashini O'zbekiston to'la qo'llab-quvvatlaydi.
Hoziïgi dunyoda madaniy aloqalar kengayib borayotganligi sababli, turli madaniyatlaг o'zoгo hamkoriigining samaradoгligi muammosi dolzarb vazifa qilib qo'yilmoqda. O'zoro madaniy aloqa va bu sohada hamjihatlik g'oyat murakkab jarayon bo'lib, xilma-xil mantiqiy va ma'naviy tarkibga egadir Bu holatni inkOT etish ko'pincha murakkab muammolami keltirib chiqarishi mumkin. Alohida harbir odamni va umuman jamiyatni o'zida boshqa shaxs va jamiyatlarni Davlatimiz tashqi siyosatining ma'no-mazmuni va maqsadi bitta - u ham bo'lsa O'zbekiston manfaatidir, - degan masala ham g'oyat muhim ahamiyatga egadir Globallashuv jarayonida insoniyatning o'zoro bog'liqligi kuchayib, uning bundan buyongi taqdiri
24 Shavkat Mirziyoyev. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. - Toshkent, 2017. - B.
469, 482-483.
uchun ma'suliyat anglab olinayotganligi asa tolerantlik madaniyatning shakllanishiga shak-shubxasiz imkon bermoqda. Iqtisodiy o'zoro bog'liqlik, axborotning globallashuvi va xavfsizlik nuqtai nazaridan o'zoro bog'liqlig hozirgi dunyo globallashuvining o'ziga hos xususiyatlaridir.
Yoshlarni har xil ijtimoiy tarmoqlar orqali qonli mafkuralar girdobiga tortilishini oldini olish nafaqat bizning hukumatimiz balki butun dunyo rahbariyati harakat qilib kelayotgan murakkab vazifadir. Xalqaro tashkilotlarning minbarlarida ham bu masalaga echimlar topishga harakat qilinmoqda.
O'zbekiston-BMT aloqalaridagi muhim jihatlardan biri O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2017-yil 19-sentabr kuni Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasining 72-sessiyasida so'zlagan nutqi hisoblanadi. Nutqida ko'p masalalarga jumladan, O'zbekistondagi islohatlarning maqsad va vazifalari, O'zbekiston tashqi siyosatining ustuvor yo'nalishlari, Suv resurslari, Afg'on muammosi bilan bir qatorda terrorizm va ekstremizm bilan bog'liq tahdidlarga qarshi kurashishda faqat ularning oqibatlari bilan emas, balki sabablari bilan ham kurashish ekanligini aytib o'tadi.
Intellekt (lot. intellektus-bilish, tushunish, idrok qilish) - insonning aqliy qobiliyati, hayotni, atrof-muhitni ongda aynan aks ettirish va o'zgartirish, fikrlash, o'qish-o'rganish, dunyoni bilish va ijtimoiy tajribani qabul qilish qobiliyati, turli masalalarni hal qilish, bir qarorga kelish, oqilona ish tutish, voqealarni oldindan ko'ra bilish layoqati26.
Qadriyatlar deganda inson va insoniyat uchun ijobiy ahamiyatli bo'lgan barcha narsalar tushuniladi. Insoniyat tarixi unga xizmat qiladigan, o'zi yaratgan, suyanadigan va qo'llab-quvvatlaydigan qadriyatlar dunyosining kengayishi, boyish va takomillashish tarixidir. Insoniyat o'zining kundalik mehnati bilan yaratayotgan sun'iy narsalar dunyosida yashaydi. Biz yaratayotgan ushbu moddiy va ma'naviy boyliklar olamining gultoji, sarasi qadriyatlardir. Qadriyat va qadriyat mezonlari kishilarga, ularning xulq- atvorini tartibga solish va to'g'ri yo'naltirishga hizmat qiladi. Bunday o'ziga xos boshqarishning samaradorligi kishilarimizning qadriyatlar olamini bilishiga bog'liq27.
Intellektual qadriyatlar deganda inson aql-zakovati yordamida vujudga keltirilgan g'oya, bilim, axborot tushuniladi. Ma'naviy qadriyatlarning tarkibiga kiradi. Ilm-fan ham intellektual qadriyatlar jumlasidandir.
Jamiyatda o'z ildizi va asosiga ega bo'lgan institutlar, qadriyatlar, urf-odatlar, aholi mentaliteti, mintaqaviy, milliy, diniy, madaniy-ma'naviy xususiyatlar xalqning
26 ©aröyraaeB O. ®a^ca$a Ba $araap Merogo^oraacH. - TomKeHr: ®a^ca$a Ba xyrçyrç- 2006. - B.16.
27 ©aröyraaeB O. ®a^ca$a Ba $araap Merogo^oruacu. - TomKeHr: ®a^ca$a Ba xyrçyrç- 2006. - B.16.
mоdernizatsiya1ashgan даёг1уа11агп1 дау ёага]аёа даЬи1 дИа оlishi, siyоsiy tizimning уап§11ап1вЫ kaЬi1arning e'tibоrga оlinishi тиЫт ahamiyatga egadiг.
"Mоdernizatsiya1ash ijtimоiy taгaqqiyоt bо'lib, inventiv - (lоtinсha "осЫэ^') уа innavativ (lоtinсha "yangiHk ктйэ^'), ya'ni innоvatsiyani уа yangi teхnоlоgiyani jоriy qilish jaгayоnlaгidan ibогat. Shuningdek, integгativ jaгayоn ham mayjud Ьо'НЬ, и kо'prоq mШiy хaгakteг, madaniy an'ana1ar, хаЦ mentalitetini hisоbga оШ^ о'zgaгadi уа о'z imkоniyati, tayyоrgaг1ik daгajasi asоsida ama1ga оsЫradi"28, - deyish maqsadga
F.AЬduгahmоnоv "Mоderшzatsiya - tгaditsiоn yоki an'anaviy jamiyatdan, ya'ni agгaг tipidagi isЫab сhiqarish munоsaЬat1aгidan, patгiarхa1 madaniy hayоtdan yiгik mashina1ashgan industгia1 jamiyatga hamda ijtimоiy - iqtisоdiy jaгayоnlaгni оqilоna bоshqaгishda faqat qоnunga tayanadigan tizimga о'tishdir. Mоdernizatsiya tгaditsiоn yоpiq jamiyatga qaгama - qarshi bо'lib, uning asоsini zamоnaviy осhiq jamiyat tashki1 etadi hamda и industгia1izatsiya, uгЬanizatsiya, sifat1i ta'lim tizimi, samaгali siyоsiy hоkimiyat, tashqi iqtisоdiy munоsaЬat1aгda faоl ishtirоk etish kaЬi e1ement1aгni о'z iсhiga оШГ', - deya sharЫaydi. "МИНу g'оya: targ'ibоt teхnоlоgiya1aгi уа atama1ar mоdernizatsiyaga shunday ta'rif ЬепШг
"Mоderшzatsiya (ingl. Mоdernizatsiоn - о'zgarish, yangi1anish, zamоnaviy1ashtiгish) - 1.Industг1ashtiгish, sanоat1ashtirish davгida agгaг, tariхiy va zamоnaviy jamiyat1aг taгaqqiyоtining yangi bоsqiсhga коЧапШЫш ifоda etuvсhi ijtimоiy jaгayоn. и jamiyat hayоtining barсha jaЬha1ari: iqtisоdiyоt, siyоsat, ijtimоiy va ma'naviy-ma'rifiy sоhaning mоdernizatsiya qi1inishini taqоzо etadi29.
Biz ham Ьu АЫа^а qо'shilgan hоlda demоqсhimizki, mоdernizatsiya yangi1ash, predmet va hоdisa1arni takоmШashtiгish, u1aгni zamоnaviy ta1aЬ1aг va me'yоrlaгga hamda zamоnaviy sifat va miqdоr kо'rsatkiсhlaгiga muvоfiqlashtiгishdan ibоratdiг.
Mоdernizatsiya va tafakkuг eгkin1igi alоqadоrligi quyidagi1aгda namоyоn bо'ladi:
Birinсhidan, tafakkuг eгkin1igi jamiyatni mоdernizatsiya1ash jarayоnida insоnpaгуaг1ik g'оya1aгini shak11antiгadi; ikkinсhidan, jamiyatni mоdernizatsiya1ash jaгayоnida tafakkur erkinligi yоshlaгda mantiqiy А^^кт shak11anttiгishda yоrdam beradi; uсhinсhidan, tafakkuг eгkin1igi jamiyatni mоdernizatsiya1ash jaгayоnida tafakkur tоbeligidan хоlоs ейЬ mustaqi1 fikr1ashni shak11antiгadi; tо'rtinсhidan, tafakkur erkinligi yоshlaгda tuг1i tajоvuzkоr mafkuraviy aхbоrоt хurujlaгiga qaгshi
28 Омонов Б. "Янгиланиш-табиий жараён" // Жамият ва бош^арув., 2007 йил, 2-сон. - 40-б.
29 Ф.Абдура^монов. Модернизатсиялаштириш ва щтисодий ривожланиш. Социально - экономические проблемы развития интегратсионных процессов в условиях либерализатсии натсиональной экономики. Сборник научных трудов. - Москва, 2008, - с. 77- 78.
g'oyaviy immunitetni shakllantiradi; beshinchidan, tafakkur erkinligi ajdodlarimizdan, avlodlarga qadriyat sifatida o'tib kelayotgan boy madaniy-ma'naviy merosimizga hurmat va ularni avaylab-asrash tuyg'usini shakllantiradi; oltinchidan, jamiyatni modemizatsiyalash jarayonida tafakkur erkinligi bugungi innovatsion g'oyalar keng shakllanib borayotgan bir davrda yoshlar kelajakka ishonchi ortib borishida muhim ahamiyatga egadir30.
Yangi mafkuraning asl ma'nosi eski aqidalardan xoli bo'lgan, mustaqil va yangicha fikrlovchi kishilarni tarbiyalashdan iboratdir. Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyevning yoshlarni begona mafkuraviy tazyiqdan himoya qilish borasidagi tashabbuslari ham jamiyat a'zolari oldiga qo'yilgan ulkan dasturiy topshiriqlardan biri hisoblanadi.
Tafakkur erkinligining mohiyatida insonparvarlik, jamiyat va alohida shaxs manfaatlari o'z ifodasini topar ekan, bugungi kelajagi buyuk bo'lgan davlatimizning yanada yuksalishida yoshlarimizda ushbu tuyg'ularni mustahkamlash muhim ahamiyat kasb etadi. Eng asosiysi, davlatimiz mustaqilligining ma'naviy asoslarini mustahkamlash, milliy qadriyatlarimiz, an'ana va urf-odatlarimizni asrab-avaylash, yosh avlod qalbiga ona yurtga muhabbat, milliy g'oyaga sadoqat tuyg'ularini chuqur singdirish hamda g'oyaviy va axborot xurujlarining maqsadlarini fosh etish, yoshlarni hushyorlik va ogohlik ruhida tarbiyalashga qaratilgan ma'naviy- ma'rifiy ishlarni yanada kuchaytirish bugungi kunning eng muhim dolzarb vazifalaridan biri hisoblanadi.
Ozod yurtning hur fikrli farzandlari mustaqil va erkin tafakkur qilish huquqiga egadirlar. "Inson tafakkuriga nafaqat uning bilimlari, aqlining tahliliy va umumlashtirish salohiyati, mustaqil xulosa qilish mas'uliyatidan cho'chimasligi, sog'lom skepsis, hissiy-psixologik xususiyatlari, shuningdek, e'tiqodi muayyan diniy-falsafiy, estetik, axloqiy qadriyatlar tizimiga munosabati ham ta'sir ko'rsatadi"31. Bu esa, odamning tabiatning ishtrokchisi, uning tarkibiy qismi in'ikosidir. "O'zbekistonning mustaqil taraqqiyoti eng oliy maqsadlarni ko'zlaydi, biz ilm-fan va texnikani, yuksak texnologiyalarni, ma'naviy madaniyatni rivojlantirib, haqiqiy bozor munosabatlarini qaror topdirmoqdamiz, jahon hamjamiyatiga integratsiya bo'lmoqdamiz. Inson kamoloti va erkinligi uchun barcha zarur shart-sharoitlarni, shu jumladan, intelektual imkoniyatlarni yaratmoqdamiz. Oldimizga qo'ygan maqsadlarga esa faqat aql va chuqur mantiqqa tayangan tafakkur
30 Mh^hh roa: rapFH6or rexHo^orHa^apu Ba araM&rap nyrarH. - TomKeHr: «ÄKageMHa" 2007, 222-22366.
31 Ä6gypa^HM !3pKaeB. Ta^aKKyp эpкннflнгн. - TomKeHr: "MaiHaBHar" 2007, 49-6.
yordamidagina erishish mumkin"32. Bunday vaziyat esa yoshlarning zimmasiga ulkan ijtimoiy vazifa yuklaydi.
O'zbekiston - ilm-fan va madaniyat qadimdan taraqqiy etgan mamlakatlardan biri. O'rta Osiyo, xususan, O'zbekiston hududida ayniqsa, astronomiya, matematika, kimyo, tibbiyot, me'morlik, ma'danshunoslik, falsafa, tilshunoslik, musiqa, adabiyotshunoslik rivojlangan. O'zbekiston olimlari o'z ilmiy asarlari va kashfiyotlari bilan jahon ilm-fani va madaniyatiga munosib hissa qo'shdilar.
Misol uchun "Majlisi ulamo", yoki "Dor ul-hikma" deb nomlangan ilm dargohi hozirgi vaqtda Xorazm Ma'mun akademiyasi rasman qisqa muddat bor- yo'g'i 17 yil faoliyat ko'rsatgan. Lekin bu ilmiy dargoh asrlar osha etib kelgan katta ilmiy an'analar qudratini shu qadar oqilona ishga soldiki, natijada jahon ilmining keyingi ming yilligi taraqqiyotiga ulkan zamin yaratildi. Ibn Iroq, Beruniy, Masihiy, Ibn Sino, Hammor va boshqa ko'plab ulug' allomalarning ishlarini keyingi avlodlar davom ettirdilar33.
Axborot ham intellektual qadriyatlar sirasiga kiradi. Bugungi kunda yoshlar asosan axborot manbai sifatida internetga murojaat etishadi. Yurtimizda Internet tizimidan foydalanuvchilar safî jadal sur'atlar bilan kengayib bormoqda. Bugungi kunda ularning soni 20 milliondan ortib ketgani buni tasdiqlab turibdi. Internetdagi faoliyatning ijobiy tomonlari quyidagilar bo'lishi mumkin:
a) dunyoqarashning kengayishi;
b) ob'ektiv va negativ axborotlarni qabul qilib, ularni tahlil qilish imkoniyati (bunda yosh yigit yoki qizning axborotga "to'q" bo'lishi va ularni saralay olish qobiliyati muhim ahamiyat kasb etadi. Agar unda axborotga bo'lgan "did" bo'lmasa, u axborot oqimida "cho'kib" ketishi mumkin, ya'ni ta'siriga berilib ketishi mumkin);
v) masofaviy o'qishlarda ishtirok etish imkoniyati;
g) axborotlarni tanlash imkoniyati borligi.
Shu bilan birga internetning ulkan imkoniyatlari, unda axborot oqimining tezkorligi, auditoriyaning cheklanmaganligi yovuz kuchlarning manfaatlariga ham xizmat qiladi.
XULOSA
32 Aögypa^HM Эркаeв. Ta^aKKyp эpкннïïнгн. - TomKeHT:: "MatHaBHOT" 2007, 91-6.
33 hc^orob M. ^BH^roatchoh ^apaëH^ap Ba Xopa3M MawyH aKagKMHHCH. - TomKeHT: ®yrçapoHK ^aMHHTH, 2006. 7-coh. - E.21.
