Научная статья на тему 'УЧ ДАВЛАТНИ БОШҚАРГАН ЎЗБЕК УРУҒЛАРИНИНГ БИР МИЛЛАТ ЭКАНЛИГИ ҲАҚИДА НАВОИЙНИНГ ИЛМИЙ ҚАРАШЛАРИ'

УЧ ДАВЛАТНИ БОШҚАРГАН ЎЗБЕК УРУҒЛАРИНИНГ БИР МИЛЛАТ ЭКАНЛИГИ ҲАҚИДА НАВОИЙНИНГ ИЛМИЙ ҚАРАШЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Данияров Б.Х

Навоий минг йилда дунёга бир келадиган истеъдод соҳиби бўлганлар. Балким инсоният тарихида фақат бир марта дунёга келадиган улуғ шоирдир. Яратган томонидан унга ато этилган истеъдодни буюк аллома ўз умри давомида тўлиқ намоён этди: Хома рафторим сурдим неча ва неча, Қирқ эллик байт ҳар ярим кеча. Сафҳага ёзмай қарорим йўқ эди, Бу рақамда ихтиёрим йўқ эди. (Лисон ут-тайр). Улуғ шоир ўзида ижод қилишга фавқулодда эҳтиёж ва куч-ғайрат сезиб, ҳар ярим кечада саксон юз қатор (қирқ – эллик байт) ашъор битган ва яна қандай асарлар денг! Ўзбек адабий тилида юксак салоҳият билан башариятни ҳайратга солиб, эзгуликка чорлайдиган беназир гўзал боқий асарлар.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «УЧ ДАВЛАТНИ БОШҚАРГАН ЎЗБЕК УРУҒЛАРИНИНГ БИР МИЛЛАТ ЭКАНЛИГИ ҲАҚИДА НАВОИЙНИНГ ИЛМИЙ ҚАРАШЛАРИ»

УЧ ДАВЛАТНИ БОШЦАРГАН УЗБЕК УРУГЛАРИНИНГ БИР МИЛЛАТ ЭКАНЛИГИ ^АВДДА НАВОИЙНИНГ ИЛМИЙ

ЦАРАШЛАРИ

Данияров Б.Х

Тошкент иктисодиёт ва педагогика институти профессори, филология фанлари доктори

https://doi.org/10.5281/zenodo.11214065

Навоий минг йилда дунёга бир келадиган истеъдод сох,иби булганлар. Балким инсоният тарихида факат бир марта дунёга келадиган улуг шоирдир. Яратган томонидан унга ато этилган истеъдодни буюк аллома уз умри давомида тули; намоён этди: Хома рафторим сурдим неча ва неча, Кирц - эллик байт %ар ярим кеча. Сафуага ёзмай царорим йуц эди, Бу рацамда ихтиёрим йуц эди. (Лисон ут-тайр).

Улуг шоир узида ижод килишга фавкулодда эх,тиёж ва куч-гайрат сезиб, х,ар ярим кечада саксон - юз катор (кирк - эллик байт) ашъор битган ва яна кандай асарлар денг! Узбек адабий тилида юксак салох,ият билан башариятни хдйратга солиб, эзгуликка чорлайдиган беназир гузал бокий асарлар.

Навоий колдирган улкан мерос шунчалик куп ва кенг куламли, чукур ва ранг-баранг, серкирра маъно ва маъно нозикликларга, илмий асосланган далилларга эгаки, мана беш ярим асрдан куп вакт утибди хдмки, ушбу бебах,о мерос инсоният томонидан урганиб келинаётган, минглаб илмий тадкикотлар олиб борилаётган, китоблар нашр этилаётган булсада, узбек дах,оси томонидан яратилган бебах,о асарларнинг замонамиз олимлари томонидан х,али кашф килинмаган, алох,ида, катта хджмда тадкик килиниши зарур булган йуналишлари купдан-куп.

Шулардан бири Навоийнинг узбек халкига мансуб уруг, кавм, элатларнинг узбек номи билан бирлашиб, бир миллат булиб шаклланишидаги буюк хизматлари. Бошкача килиб айтганда, улуг мутаффаккир шоир яшаган даврда уч давлатни - Хуросон, Мовароуннах,р ва Дашти кипчокдаги кучманчи узбеклар давлатини бошкарган туркийларнинг битта этнос - узбек халки эканлигини инсоният тарихшунослигида биринчи булиб купдан-куп бой манбалар ва далилларга таянган, илм-фанда умумэътироф этилган тадкикот методларини (индуктив ва дедуктив методлари, мушохдда, тарихий-киёсий тах,лил ва х,оказоларни) куллаган х,олда ва мантикий кетма-кетликда изчиллик билан илмий асослаб, исботлаб берган забардаст муаррих х,ам Навоийдир.

Хуш унда нимага буюк ватандошимиз ва миллатдошимиз х,азрат Навоий бобомизни узбеклар ва узбекистонликлардан бошка х,еч ким узбек деб атагиси келмайди ёки у кишининг узбек булганлигини билмайди, билганлари х,ам буни тан олгиси келмайди? Нима учун шундай, бунинг сабаблари нимада?

Мустабид совет тузуми даврида узбек тарихчи олимлари узбек халкининг келиб чикиши ва узбек миллатининг шакланиши борасида рус олимларининг чизган чизигидан, айтган гапидан четга чикмас эдилар. Бу тамойил (тенденция) айрим узбек тарихчи олимларимиз томонидан хднузга кадар сакланиб колинган. Хусусан, совет даврининг таникли тарихшунос олими профессор А.Ю.Якубовскийнинг фикрича, Шайбонийхон бошчилигида Дашти ^ипчокдан х,озирги Узбекистон худудига кириб келган кучманчи

узбеклар узбек халкининг асосий кисмини ташкил килмаган ва бу ерда кадимдан яшаб келаётган туркий халкка сунгги этник кисм (компонент) сифатида кушилиб, унга уз номини - узбек деган номни берган, холос [6: 3].

Атокли олим академик Ахмадали Аскаровнинг "Узбек халкининг келиб чикиш тарихи" номли йирик монографик тадкикотида узбек миллатининг шаклланиши жараёнини хакида кимматли маълумотлар келтирилган булиб, узбек атамасининг умуммиллат этнонимига айланиши хусусида куйидагича хулоса хам берилган: "Узбекистон ССР ташкил этилгач, унинг худудида истикомат килувчи барча туркий тилли кавм ва элатлар узбек этник номи билан аталадиган булди." [1: 534].

Узбек халки ва узбек миллатининг асосини ташкил килувчи уруг, кавм, элатларни пухта урганган узбек миллатининг шаклланиш жараёни даврида хаёт кечирган, ижод килган ва, энг мухими, ушбу жараёнларнинг шохиди ва фаол иштирокчиси булган Навоийнинг фикрича, юкорида кайд килинган тарихий даврларда уч давлатни бошкарган туркий (узбек)лар узок тарихий ривожланиш боскичи натижаси уларок умумий адабий тили, маданияти, менталитети, дини, мазхаби бир хил булган битта миллий этнос - битта халк деб каралиши лозим ва бу карашларини буюк мутафаккир бой фактларга таянган холда етарлича далиллар билан асослаб, исботлаб берган.

Х,азрат Навоий бобомизнинг уша вактларда Хуросон деб аталмиш давлатнинг пойтахти Х,иротда тугилиб, уша юртда яшаб, уша диёрда вафот этганларини билсакда, ватандошимиз деб аташимизга сабаб, у даврларда узбеклар - узбек миллатининг тугридан-тугри аждодлари, яъни узбек миллати этник таркибининг шаклланишига асос булган турк (узбек) уруг, кабила, кавм, элатларининг намоёндалари Хуросон давлатини хам, Мовароуннахр давлатини хам, Дашти кипчокдаги кучманчи узбеклар давлатини хам бошкарган ва шу давлатларда зич ва жамулжам яшаб келишган.

Фарки шундаки, Хуросон ва Мовароуннахр давлатида туркий (узбек) тилда сузлашувчи халк узларини уша вактларда турклар деб атаганлар хамда форсий, пушту, урду ва бошка тилларда сузлашувчи халклар билан ёнма-ён ва биргаликда хаёт кечиришган. Хуросонда форсий тилнинг лахжаларида сузловчи халклар сон жихатидан купчиликни ташкил килган, турк (узбек)лар хам Навоий яшаган даврда пуштун, тожиклар каби куп сонли эл булган.

Мовароуннахрда узбеклар бошка халкларга нисбатан сон жихатидан купчиликни ташкил килган, форсий (тожик) тилида сузлашувчи ахоли хам туркий (узбек) тилида сузлашувчи халкдан кейин, яъни иккинчи куп сонли элат булиб, буюк бобомиз уз асарларида, жумладан, Мухокамат ул-лугатайн асарида ушбу форсийзабон халкни тожик ва сарт (сорт) этнонимлари билан атаганлар ва уларни бир-биридан фарклаганлар. Дашти кипчокдаги кучманчи узбеклар давлати элининг аксарияти узбек (кипчок) уруглари (минг, юз, кунгирот, киёт, мангит, найман, кенагас ва бошкалар)дан ташкил топган булиб, улар узларини узбек деб аташган [2; 3; 5] ва желашган ("ж"- ловчи", суз бошида "й" урнида "ж" айтилувчи, масалан, "йук" урнида "жук") шеваларда сузлашганлар [3; 4]. Лекин алохида таъкидлаш керакки бу учта давлатларни бошкарган узбекларнинг ёзма адабий тили битта булган - асосан карлук-чигил ("й"-ловчи") лахжаси негизида ташкил топган туркий тил.

Масалан, Шайбонихон Дашти кипчок давлатини бошкарганида хам, Мовароуннахрга хукмдор булганида хам бадиий асарларини кипчок (желашган, "ж"-ловчи") лахжасида эмас, хазрат Навоий асос солган ва юксакликка олиб чиккан туркий ("чигатой", "эски узбек") адабий тилида яратган. Шу уринда ургу бериб айтиш керакки,

узбек адабий тилининг шаклланишида кипчок (желашган) шеваларнинг урни хам салмокли эканлиги атокли узбек тилшунос олимлари томонидан исботланган [3; 4; 5].

Буюк бобомиз беш ярим асрдан хам олдин учта катта давлатлар (Мовароуннах, Хуросон, Дашти ^ипчок)да кадимдан яшаб келаётган, турли хил шеваларда гапирсаларда, ёзма - туркий адабий тили битта булиб келган аждодларимизнинг битта миллат булиб бирлашиши зарурлигини кура билган, ва уз асарларида узбек этноними, узбек уруглари номларини, турк этноними каби кайнок мехр ва чукур хурмат билан тилга олиб, шахсан узи уларни муайян битта халк деб билган, эътироф этган, зархал харфларда мухрлаб бизгача етказганлар:

Агар бир цавм гар юз, йуцса мингдур, Муайян турк улуси худ менингдур.

Буюк Навоийнинг бу эътирофи икки мисрадан иборат биргина байт эмас. Бу мисралар мазмунига хаётда вокеъ булган, узбек тарихи, хусусан, узбек халкининг келиб чикиши ва миллат булиб шаклланишига оид фавкулодда ахамиятга эга, олимларни мушохада килишга ва хулоса ясашга ундовчи катта реал, илмий факт ва далиллар асос солган.

Туркистоннинг Чор Россиясига карам булган даврида хам, Совет даврида хам, хатто Узбекистоннинг мустакиллик даврида хам тарихчи ва филолог олимларнинг купчилиги, хатто улардан уз сохасида машхур булганлари хам, Навоийнинг ушбу байтидаги юз, минг сузлари сон (микдор)ни англатади, деб хисоблаганлар. Масалан, атокли узбек адабиётшунос олими, профессор Бегали ^осимов "Узбек адабиёти" дарслигида бу хакида куйидагича фикр-мулохазалар билдирган:

"Шу жихатдан, Навоийнинг:

Агар бир цавм, гар юз, йуцса мингдур, Муайян турк улуси, худ менингдур. Олибмен тахту фармонимга осон, Черик чекмай Хитодин то Хуросон.

(Турк улуси бир кавм буладими, юз ёки минг кавм буладими - у меникидир. Мен Хитойдан Хуросонгача булган юртни аскарсиз забт этдим) деган мисраларида катта маъно бор эди." [7: 9].

Аслида ушбу мисраларда юз, минг этноним сузлар булиб, кипчок узбек уругларини англатади. Турк улуси эса - бу Мовароуннах ва Хуросонда кадимдан утрок хаёт кечириб келган уша вактларда узларини турк деб атаган узбек элати. Навоий юз, минг уругларини уз-узидан бежиз тилга олмаган. Буюк шоир бу уругларнинг тарихини хам нуфузини хам яхши урганган. Жумладан, бу уруг (юз, минг)ларнинг Дашти кипчокда катта нуфузга эга булиб, етакчи мавкега эга эканликларини хам, шунингдек Хоросон ва Мовароуннахрда турк улуси таркибида хам обру-эътиборда эканликларини билган [3; 4; 5].

Нафакат билган, юкорида таъкидлаганимиздек, уша даврларда Мовароуннахр, Хоросон, Дашти кипчокни бошкарган уругларнинг бир миллий этнос, бир улус эканлигини эътироф этган:

Агар бир цавм, гар юз, йуцса мингдур, Муайян турк улуси, худ менингдур.

Улус - арабчадан узлашган халц сузининг кадим узбекчаси. Шу ерда таъкидлаб утиш жоизки, Навоий турк (утрок узбеклар) каби кучманчи кипчок узбекларни муайян (аник) узимнинг турк халкимдир, деса, бошка мисраларида эса, турк (узбек) халкининг

бошка туркий халклардан, масалан, туркманлардан фарклаб, менинг навобахш ижодимдан нафакат менинг халким, балким Шаркий Туркистондан ("Хитодин") то Хуросонга кадар улкан худудда яшаётган бошка туркий халклар хам чин кунгилдан бахраманддирлар, деб ажиб шеърий мисраларда ифодалайди:

Олибмен тахту фармонимга осон, Черик чекмай Хитодин то Хуросон. Кунгул бермиш сузимга турк, жон уам; Не ёлгиз турк, балким туркмон уам.

Ёки: Турк назмида чу мен тортиб алам, Айладим ул мамлакатни яккацалам.

Энди узбеклар хакида кайнок мехр тула калбдан битилган байтга эътиборимизни каратамиз:

Шоуу тожи хилъатиким, мен томошо цилгали, Узбаким бошида цалпоц, эгнида ширдоги, бас!

Бу мисрада бобокалонимиз айтаяптиларки: Шохнинг кимматбахо тожи ва серхашам либосларини томоша килиб мен завк оламан, лекин мен учун узбегимнинг оддий дупписи ва ок чакмони (яктаги) булса, бас (афзал). Дашти кипчок узбеклари бегона ёхуд ёв халк булганида Навоий уларни шунчалик эъзозлаган булармиди? Йук албатта! Навоий уларни "Муайян турк улуси худ менингдур", - деб хисоблайди.

Яна:

Мен тилаб уусн, вале шоу тилаб аслу насаб, Менга лули била уинду, анга цунгироту циёт.

^у^ироту киёт- кипчок узбекларининг катта нуфузга эга уруглари, бу уруглардан хонлар чиккан. Хуросон ва Мовароуннахр шохлари ушбу уруглардан уйланишни узи учун катта обру, деб билганлар. Навоий яратган бадиий образ - ошик йигит эса узи учун яккол гузаллиги ва шухлиги билан ажралиб турган лули ёки хинд кизларини тилайди.

^уйидаги мисраларда хам худди шундай чиройли ташбих килтирилган: Эй, Навоий, манга бас ул санами луливаш, Бекка ципчоцу огар, шауга циёту билгут.

Эътибор беринг-а, шох,га - циёту билгут узбек(кипчок) уругларининг кизлари муносиб, лекин лавозим-мартабада шохдан анча куйирокда турган бекларга (Эсланг, Бобурнинг жангга киришишдан олдин кушинига карата килган оташин нуткини: "Беклар ва йигитлар! деб бошлаган.") - ципчоцу огар уругларининг кизлари тенг. Бу ерда кипчок атамаси эл (элат) маъносида булмай Дашти кипчок узбекларининг уругларидан бири маъносида кулланган.

Яна бир байтни тахлил киламиз:

Санамлар ууснидин мацсуд ёр улмиш Навоийга, Агар барлос, агар тархон, агар арлот, агар сулдуз.

Бу байтда Дашти кипчок узбек уруглари желашган шевасидан фарк килувчи, масалан, кадимдан "жук" демай "йук" дегувчи шевада гапириб келган турк (узбек) уругларидан булган кизларнинг гузаллиги санамлар хуснига латиф тарзда менгзатилмокда. Зеро, Навоий хакикий гузалликни бутун вужуди, кукдай мусаффо ва кенг калби билан кунглининг нозик торларигача хис кила олган ва зебо кизларнинг хусн-тароватини беназир дурдай нафис сузлар топиб, мантикий ихчам ва изчил ифода эта олган: Лауза-лауза чунки ортар ул пари зеболиги.

Демак, буюк мутафаккир шоир нафакат Хуросон ва Мовароуннахр мамлакатларидаги турк (узбек) уруглари, шунингдек Дашти кипчок (желашган шеваларда сузловчи) узбекларининг хам уругларини билган, шунингдек аллома олим, бу уругларнинг Хуросон ва Морауннахр давлатига Шайбонихондан анча олдин келиб, утрок ва ярим утрок хаётга мослашиб, кадимдан яшаб келганлиги ва улардан айрим катта уруг, кавмларнинг темурийлар давлатида хам алохида мавкега ва нуфузга эга эканлигини мукаммал урганган, кунт билан илмий тадкик килган.

Хусусан, Навоий юз, минг, ку^ирот, киёт каби узбек (кипчок) уругларининг темурийлар бошкарган давлатларда хам нуфузи, ижтимоий сиёсий погонада эгаллаган урни жихатидан бошка уруглардан ажралиб туришига оид пухта, илмий асосланган маълумотларга эга булиб, уз асарларида буни ишончли далиллар (илмий) фактлар билан исботлаб берган.

Навоий уша вактларда учта давлатни бошкарган етакчи туркий (узбек) уруг, кавм, элат вакилларини битта халк, битти миллий этнос - турк улусига мансуб деб хисоблаган.

Х,озирги атокли олимларимиз хулосаларга кура, узбек атамаси халкнинг умуммиллий номи сифатида XX асрнинг 20-йилларида кабул килинган деб хисоблансада [1: 534, 546], узбек халки Навоий даврида битта халк, битта миллат булиб асосан шаклланган эди.

Навоийнинг тутумига катъий риоя киладиган булсак, кадим ва буюк утмишимиздаги номларимиздан келиб чиккан холда айта оламизки, биз узбеклар турк булсак, хаммамиз туркмиз, турк(ий) булсак, хаммамиз турк(ий)миз, узбек булсак, хаммамиз узбекмиз. Доно халкимиз огохлантирганидек: "Булинганни бури ер, айрилганни айик ер".

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Ахмадали Аскаров. Узбек халкининг келиб чикиш тарихи. - Тошкент: "Узбекистон" НМИУ, 2015 - 680 б. Б.534, 546.

2. Ахмедов Б.А. Государство кочевых узбеков, М., Изд-во «Наука», 1965.

3. Дониёров Х. Узбек халкининг шажара ва шевалари. - Тошкент: "Фан" нашриёти, 1968.

4. Дониёров Х. Алишер Навоий ва узбек адабий тили. Тошкент: Гафур Гулом номидаги бадиий адабиёт нашриёти, 1972.

5. Данияров Х.Д. Опыт изучения джекающих диалектов в сравнении с узбекским литературным языком. - Ташкент: Изд-во «Фан», 1975.

6. Якубовский А.Ю. К вопросу об этногенезе узбекского народа. - Ташкент: Издательство УзФАН, 1941. С.3.

7. ^осимов Б., Жумахужа Н. Узбек адабиёти: 10-синф учун дарслик // Масъул мухаррир: Н. Х,омидов / - 4- нашри. - Т.: Гафур Гулом номидаги нашриёр-матбаа ижодий уйи, 2003. 448 б. Б. 9 Косимов Б., Жумахужа Н. Узбек адабиёти: 10-синф учун дарслик // Масъул мухаррир: Н. Х,омидов / - 4- нашри. - Т.: Гафур Гулом номидаги нашриёр-матбаа ижодий уйи, 2003. 448 б. Б. 17.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.