Научная статья на тему 'ҲУҚУҚ ИЖОДКОРЛИГИ ЖАРАЁНИДА ҲУҚУҚИЙ ҚАДРИЯТЛАРНИНГ ИФОДАЛАНИШИ'

ҲУҚУҚ ИЖОДКОРЛИГИ ЖАРАЁНИДА ҲУҚУҚИЙ ҚАДРИЯТЛАРНИНГ ИФОДАЛАНИШИ Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
115
23
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
ҳуқуқ ижодкорлиги / ҳуқуқий қадрият / дескриптив шакл / прескриптив шакл / деонтология / law creativity / legal value / descriptive form / prescriptive form / deontology

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Аяпбергенов Махсуд Махмуд Ули

Бу мақолада ҳуқуқ ижодкарлиги фаолияти орқали ҳуқуқий нормаларнинг яратилишида ҳуқуқий қадриятларнинг ифодаланиши ёритиб берилган бўлиб, яъни ижтимоий қадриятларнинг ҳуқуқ нормаларида, қонунчиликда ифодалаш шакллари ва уларнинг тушунчаларига кенг тўхталиб, мисоллар ёрдамида ўрганилган. Шунингдек, миллий қадриятларни аниқлаш, баҳолаш ва қонунчилик ҳужжатлари мазмунига сингдиришдаги амалга ошириладиган тадбирлар кўрсатилиб ўтилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

LEGAL IN THE PROCESS OF LEGAL CREATIVITY EXPRESSION OF VALUES

this article covers the expression of legal values in the creation of legal norms through the activity of law creativity, that is, the forms of expression of social values in the norms of law, legislation and their concepts are widely discussed and studied with the help of examples. It also indicated the measures to be taken to identify, assess national values and integrate them into the content of legislative acts.

Текст научной работы на тему «ҲУҚУҚ ИЖОДКОРЛИГИ ЖАРАЁНИДА ҲУҚУҚИЙ ҚАДРИЯТЛАРНИНГ ИФОДАЛАНИШИ»

^УЦУЦ ИЖОДКОРЛИГИ ЖАРАЕНИДА ^УЦУЦИИ ЦАДРИЯТЛАРНИНГ ИФОДАЛАНИШИ Аяпбергенов Махсуд Махмуд ули

^КДУ магистранти https://doi.org/10.5281/zenodo.6551221 Аннотация. Бу мацолада %уцуц ижодкарлиги фаолияти орцали %уцуций нормаларнинг яратилишида %уцуций цадриятларнинг ифодаланиши ёритиб берилган булиб, яъни ижтимоий цадриятларнинг %уцуц нормаларида, цонунчиликда ифодалаш шакллари ва уларнинг тушунчаларига кенг тухталиб, мисоллар ёрдамида урганилган. Шунингдек, миллий цадриятларни аницлаш, ба%олаш ва цонунчилик %ужжатлари мазмунига сингдиришдаги амалга ошириладиган тадбирлар курсатилиб утилган.

Калит сузлар: %уцуц ижодкорлиги, %уцуций цадрият, дескриптив шакл, прескриптив шакл, деонтология

ЮРИДИЧЕСКОЕ В ПРОЦЕССЕ ЮРИДИЧЕСКОГО ТВОРЧЕСТВА ВЫРАЖЕНИЕ ЦЕННОСТЕЙ Аннотация. В данной статье рассматривается выражение правовых ценностей в создании правовых норм посредством деятельности правового творчества, то есть формы выражения социальных ценностей в нормах права, законодательстве и их концепциях широко обсуждаются и изучаются с помощью примеров. В нем также указаны меры, которые необходимо принять для выявления, оценки национальных ценностей и включения их в содержание законодательных актов.

Ключевые слова: правотворчество, правовая ценность, прескриптивная форма, дескриптивная форма, деонтология

LEGAL IN THE PROCESS OF LEGAL CREATIVITY EXPRESSION OF VALUES Annotation: this article covers the expression of legal values in the creation of legal norms through the activity of law creativity, that is, the forms of expression of social values in the norms of law, legislation and their concepts are widely discussed and studied with the help of examples. It also indicated the measures to be taken to identify, assess national values and integrate them into the content of legislative acts.

Keywords: law creativity, legal value, descriptive form, prescriptive form, deontology

Кириш. Хукук ижодкорлиги ижтимоий фаолият булиб, давлат шу оркали хукукий нормаларни яратади. Давлатнинг хукук ижодкорлик фаолияти натижасида жамиятда амал килувчи бир бутун ва ички мутаносибликка эга булган ижтимоий муносабатларни тартибга солишга каратилган умуммажбурий хукукий нормалар тизими вужудга келтирилади[1, 5]. Хукук ижодкорлиги — давлатнинг жамият максадларига эришишга йуналтирилган ва ташкилий жихатдан расмийлаштирилган фаолияти булиб, бунда ижтимоий муносабатларни тартибга солиш эхтиёжи билан аникланадиган, шу эхтиёжларга мос булган янги хукук нормалари яратилади, амалдагилари узгартирилади ёки бекор килинади[2, 51].

Назарий асослар. Ижтимоий кадриятларни хукук нормаларида, конунчиликда ифодалаш икки шаклда: дескриптив ва прескриптив шаклларда амалга оширилади.

1. Дескриптив шакл деганда муайян ходисани хукук нормасида, конунчилик хужжатида тавсифлаш, таърифлаш, изохлаш тушунилади. Бундай баён этиш усули юридик техника коидаларига мувофик конунчилик хужжатларининг мукаддимасида, «умумий коидалар» кисмида амалга оширилади. Масалан, Узбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тугрисидаги кодекси Умумий кисмининг 10-моддасида «маъмурий хукукбузарлик» тушунчаси таърифланган: «Маъмурий хукукбузарлик деганда конун хужжатларига биноан маъмурий жавобгарликка тортиш назарда тутилган, шахсга, фукароларнинг хукуклари ва эркинликларига, мулкчиликка, давлат ва жамоат тартибига, табиий мухитга тажовуз килувчи гайрихукукий айбли (касддан ёки эхтиётсизлик оркасида) содир этилган харакат ёки харакатсизлик тушунилади» [3, 6].

Узбекистон Республикаси Фукаролик кодексида хам мустакиллик даврида турмушимизнинг узвий кисмига айланган хукукий кадриятларнинг таърифи уз ифодасини топган. Бу уринда Кодексда уз хукукий талкинини топган янги институтлар, вокеликлар, хизматлар ва бошка хукукий кадриятлар руйхатини келтириш билан чекланамиз. Масалан: Фукаролик кодексининг 6-моддасида «Иш муомаласи одатлари. Махаллий одат ва анъаналар» таърифи берилган. Шунингдек, ушбу кодексда «эмансипация» (28-модда), «юридик шахс» (39-модда), «хужалик ширкатлари ва жамиятлари» (58-модда), «коммандит ширкат» (61-модда), «масъулияти чекланган жамият» (62-модда), «акциядорлар жамияти» (64-модда), «унитар корхона» (70-модда), «жамоат бирлашмалари» (74-модда), «ижтимоий фондлар» (75-модда), «фукароларнинг узини узи бошкариш органлари» (78-модда), «ашёлар» (86-модда), «хусусий мулк» ва «хусусий мулк хукуки» (207-модда), «битимлар таърифи» (101-модда), «хазина» (196-модда), «оммавий мулк» ва «муниципал мулк» (213, 215-моддалар), «юридик мажбурият» (234-модда), «гаров» (264-модда), «кафолат» (299-модда), «шартнома» (353-модда), «васият» (1120-модда) ва бошка куплаб ижтимоий хамда фукаровий хукукий кадриятлар таърифи тавсиф этилган хамда конун тилида расмий изохлаб берилган.

2. Прескриптив шакл хукукий кадриятларни конунчиликда акс эттиришнинг махсус усули булиб, бунда бахоловчи, фаркловчи (деонтик) тарзда мухокама, фикр юритилади. «Оеоп» юнонча суз булиб, бурч, мажбурият маъносини англатади. «Деонтология» эса ахлок, бурч хакидаги таълимотдир. Бу таълимотнинг асосчиларидан бири И. Бентам эди. Деонтологик ёндашувга кура, конунчилик бурч, мажбуриятни белгилаш билан шугулланади. Масалан: мажбуриятлар муайян субъект, давлат учун ахамиятли (кадрли) булган хатти-харакатлар куринишида мустахкамланади. Хукуклар (имкониятлар, ваколатлар) тарзида эса ушбу хукукларнинг субъектларига ва бошка субъектларга фойда келтириши мумкин булган хатти-харакатлар мустахкамланади[4, 32].

Нихоят, такикловчи койдалар шаклида муайян кадриятлар билан сигишмайдиган, баъзи субъектлар учун кадрли булган кадриятларни барбод этувчи хатти-харакатлар, шунингдек гайриижтимоий муносабатларни тугдирувчи хатти-харакатлар мустахкамланади [5, 171].

Натижалар. ^онун ижодкорлиги жараёнида акс этадиган, мустахкамланадиган хукукий кадриятларнинг объекти куйидагилар булиши мумкин:

А) фойдалилиги аник аён булган ёки назарда тутиладиган предметлар (вокеликлар, ходисалар, харакатлар, муносабатлар). Одатда, улар мавхум (абстракт) тарзда

ифодаланади. Масалан, Узбекистон Республикасининг Конституциясида «Фукаролар Узбекистон халкининг тарихий, маънавий ва маданий меросини авайлаб асрашга мажбурдирлар» (49-модда), «Фукаролар атроф табиий мухитга эхтиёткорона муносабатда булишга мажбурдирлар» (50-модда) дейилган. Баъзан эса, хукукий нормалар казуистик тарзда ифодаланади. Хусусан, Конституциянинг 39-моддасида ана шундай койда мустахкамланган: «Хар ким кариганда, мехнат лаёкатини йукотганда, шунингдек бокувчисидан махрум булганда ва конунда назарда тутилган бошка холларда ижтимоий таъминот олиш хукукига эга»;

Б) вокелик, предмет, ходиса, муносабатнинг расмий белги хусусиятлари курсатилмаса-да, уларнинг (хатти харакатнинг) ахамияти яккол намоён булиб турадиган вазиятлар. кадриятларни ифодалашнинг мазкур шаклида конунчиликда бахоловчи тушунчалар, иборалар кулланилади. Масалан, гайриконуний «хатти харакатнинг кам ахамиятлилиги», «узрли сабабларнинг мавжудлиги», «аёллар, она ва бола манфаатларига мослиги», «фойдалилиги», «алохида ижтимоий ахамиятга эгалиги», «огир окибатга олиб келганлиги» каби тушунчаларда баххолаш оханги намоён булади. Улар ходисанинг, хатти харакатнинг жамият, гурух ёки шахс учун ахамиятини ифодалайди, чунки норматив-хукукий хужжат матнида ходисанинг (кадриятнинг) барча хусусият ва белгиларини батафсил санаб курсатишнинг имкони булмайди.

^онунчиликда бундай бахоловчи ибораларнинг кулланилишига объектив зарурат мавжуд. Зеро, катор холларда муайян хатти-харакатнинг, ходисанинг формал хусусиятлари ва ташки белгилари ухшаш булса-да, амалда улар бир хил ижтимоий ахамиятга эга булмайди. Ва аксинча, формал жихатдан турлича булган харакат, ходиса ва муносабатлар бир хил ижтимоий ахамиятга эга булиши мумкин. Давлат ходиса, харакат ва фактларнинг хукукий нормалар воситасида юридик кадрлилик «рейтинги» ни белгилашда уларнинг ижтимоий ахамиятига эътибор каратади. Шу боис хукук ижодкорлиги органлари норматив хужжат матнида ходиса, харакат хамда муносабатларнинг юридик кадрият нуктай назаридан урнини белгилашда, табиий равишда, бахоловчи категориялардан фойдаланади. Шу маънода, хукук ижодкорлигида бахоловчи терминлардан фойдаланиш узига хос махсус давлат хукук ий конуниятдир, десак асло ноурин булмайди.

^онунчиликдаги мисолларга мурожаат этайлик. Жумладан, Узбекистон Республикаси Мехнат кодексининг 117-моддаси 3-кисмида куйидаги коида мавжуд: «Мехнат шароити ута зарарли ва ута огир ишларда банд булган ходимлар учун иш вактининг муддати чегараси Узбекистон Республикаси Хукумати томонидан белгиланади». Бу нормада «ута зарарли» ва «ута огир» иборалари бурттирма, бахоловчи иборалардир. Ушбу кодекснинг 176-моддаси ходимнинг бурчларига багишланган: «Ходим уз мехнат вазифаларини халол, виждонан бажариши, мехнат интизомига риоя килиш, иш берувчининг конуний фармойишларини уз вактида ва аник бажариши, ... иш берувчининг мол-мулкини авайлаб асраши шарт». Куриниб турибдики, бу нормадаги «халол», «виждонан», «авайлаб асраши» сузлари бахоловчи иборалар хисобланади. Мехнат кодексининг 66-моддаси учинчи кисмида куйидаги койда мустахкамланган: «Ишсиз шахс узрсиз сабабларга кура белгиланган муддатда махаллий мехнат органига келмаган такдирда, ишсизлик нафакасини тулаш уч ойгача муддатга тухтатиб куйилиши

ёки нафаканинг микдори камайтирилиши мумкин». Бу ерда бахоловчи тушунча «узрсиз сабаблар» сузларидир. Сабабнинг узрли ёки узрсизлик даражасини махаллий мехнат органи аниклайди.

Мух,окама. Шунингдек, миллий кадриятларни аниклаш, бахолаш ва конунчилик хужжатлари мазмунига сингдиришда куйидаги тадбирлар самара бериши мумкин:

• ижтимоий кадриятларнинг мазмуни ва уларнинг хукукий тартибга солишдаги самарасини аниклаш буйича социологик тадкикотлар утказиш, жамоатчилик фикрини урганишга оид ижтимоий суровлар утказиш;

• конунлар лойихаларининг умумхалк мухокамаларида билдириладиган таклиф ва мулохазалар мазмунидан миллий хамда бошка ижтимоий кадриятларни ажратиб олиш ва конун тилига утказиш;

• конунчилик ташаббуси субъектлари ёрдамида ижтимоий кадриятларни аниклаш ва уларнинг максадга мувофиклари тайёрланадиган конун лойихалари матнига киритилишига эришиш;

• оммавий ахборот воситалари ёрдамида ижтимоий кадриятларни урганиш, мухокама этиш хамда тегишли таклифларнинг конун чикарувчи идорага, конунчилик ташаббуси субъектларига юборилишини йулга куйиш;

• сиёсий партиялар, жамоат бирлашмалари, нодавлат нотижорат ташкилотлари, миллий-маданий марказлар, маънавият ва маданият сохасида фаолият юритувчи жамоатчилик фондлари ёрдамида конунчилик хужжатларида мустахкамланиши мумкин ва лозим булган кадриятларни аниклаш;

• олимлар ва мутахассислар ёрдамида конунларимизда ифодаланиши максадга мувофик булган кадриятларни аниклаш, изохлаш ва юридик тилда ифодаланишини ташкил этиш.

Юкоридаги тахлиллар асосида таъкидлаш лозимки, Узбекистоннинг мустакил тараккиёти йилларида кабул килинган конунлар ва бошка норматив-хукукий хужжатларда хукукий маком даражасида акс эттирилган кадриятларни эътироф этиш ушбу сохада эришилган ютукларни бахолаш имконини беради.

Хулоса сифатида айтганда, хукук ижодкорлигининг барча турларида, барча боскичларида, хукук ижодкорлиги натижасида юзага келувчи нормаларнинг таркибида умуминсоний хамда миллий хукукий кадрият ва тамойилларнинг намоён булиши: биринчидан, хукук ижодкорлиги субъектларининг фаолиятига ижобий бахо беришга асос булади; иккинчидан, хукук ижодкорлиги натижасида юзага келган норматив-хукукий хужжатларнинг барча турлари мазмуни ва сифатига ижобий таъсир этади; учинчидан, фукаролар онгида хукукка, конунларга хурмат рухини шаклланишига асос булади; туртинчидан, хукукий тизимнинг фаол амал килиши таъминланади ва жамиятимизнинг уз олдига куйган буюк максади — хукукий демократик давлат барпо этишнинг мухим омили булиб хизмат килади.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Короканский Н. И. Объект и предмет уголовно-правовой охраны. — М. 1980.— С.

171

2. Узбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси. - 1995, №3.

3. Тугаринов В. П. Проблемы ценности в философии. — М., 1986.

4. ОдилцориевХ. Т. Узбекистон Республикаси конун чикариш жараёни. — Т., 1995. — Б. 5.

5. Полента С. В. Законотворчество в Российской Федерации. — М., 1996, — С. 51.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.