Научная статья на тему 'Types and ways of expressing isolated minor components in the sentences of the Crimean Tatar language'

Types and ways of expressing isolated minor components in the sentences of the Crimean Tatar language Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
38
9
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
КРЫМСКОТАТАРСКОЕ ПРЕДЛОЖЕНИЕ / СИНТАКСИС / ОБОСОБЛЕННЫЕ КОМПОНЕНТЫ / СЕМАНТИК / CRIMEAN TATAR SENTENCE / SYNTAX / ISOLATED COMPONENTS / SEMANTICS

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Фетиева Эльзира Османовна

В статье рассматривается употребление обособленных второстепенных компонентов в предложениях крымскотатарского языка. Выявлены виды и структурно-семантические особенности обособленных компонентов с учетом грамматических закономерностей, присущих крымскотатарским предложениям. Обособленные второстепенные компоненты выделены исходя из грамматических, семантических признаков и синтаксических отношений. Определенны структурные особенности обособленных компонентов в предложениях крымскотатарского языка

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ВИДЫ И СПОСОБЫ ВЫРАЖЕНИЯ ОБОСОБЛЕННЫХ ВТОРОСТЕПЕННЫХ КОМПОНЕНТОВ В ПРЕДЛОЖЕНИЯХ КРЫМСКОТАТАРСКОГО ЯЗЫКА

The article discusses the use of isolated minor components in the sentences of the Crimean Tatar language. The types and structural-semantic features of the separate components are identified, taking into account the grammatical patterns inherent in the Crimean Tatar sentences. Separate minor components are distinguished on the basis of grammatical, semantic features and syntactic relations. The structural features of the isolated components in the sentences of the Crimean Tatar language are determined.

Текст научной работы на тему «Types and ways of expressing isolated minor components in the sentences of the Crimean Tatar language»

НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК КРЫМА, № 2 (20) 2019

УДК-811.512.145

Фетиева Эльзира Османовна, старший преподаватель кафедры крымскотатарской филологии, факультета крымскотатарской и восточной филологии Таврической академии Крымского федерального университета им. В.И. Вернадского, Симферополь, Республика Крым, Россия

е-mail: еlfeos009@mail.ru

ВИДЫ И СПОСОБЫ ВЫРАЖЕНИЯ ОБОСОБЛЕННЫХ ВТОРОСТЕПЕННЫХ КОМПОНЕНТОВ В ПРЕДЛОЖЕНИЯХ КРЫМСКОТАТАРСКОГО ЯЗЫКА

Аннотация. В статье рассматривается употребление обособленных второстепенных компонентов в предложениях крымскотатарского языка. Выявлены виды и структурно-семантические особенности обособленных компонентов с учетом грамматических закономерностей, присущих крымскотатарским предложениям. Обособленные второстепенные компоненты выделены исходя из грамматических, семантических признаков и синтаксических отношений. Определенны структурные особенности обособленных компонентов в предложениях крымскотатарского языка.

Ключевые слова: крымскотатарское предложение, синтаксис, обособленные компоненты, семантика.

Fetieva Elzira Osmanovna, Senior Lecturer, Department of the Crimean Tatar Linguistics Faculty of Crimean Tatar and Oriental Philology, Taurida National Academy of the V.I.Vernadsky Crimean Federal University, Simferopol, Republic of Crimea, Russia

е-mail: еlfeos009@mail.ru

TYPES AND WAYS OF EXPRESSING ISOLATED MINOR COMPONENTS

НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК КРЫМА, № 2 (20) 2019 IN THE SENTENCES OF THE CRIMEAN TATAR LANGUAGE

Annotation. The article discusses the use of isolated minor components in the sentences of the Crimean Tatar language. The types and structural-semantic features of the separate components are identified, taking into account the grammatical patterns inherent in the Crimean Tatar sentences. Separate minor components are distinguished on the basis of grammatical, semantic features and syntactic relations. The structural features of the isolated components in the sentences of the Crimean Tatar language are determined.

Keywords: Crimean Tatar sentence, syntax, isolated components, semantics.

Къырымтатар джумлелеринде айырылма экинджи дередже компонентлернинъ чешитлери ве оларнынъ ифаделенюви.

Къырымтатар джумлелернинъ теркибинде баш ве экинджи дередже азаларындан гъайыры, айырылма экинджи дередже компонентлер де ишлетиле.

Тюркшынаслыкъта синтаксис меселелеринен багълы бир сыра алимлернинъ тедкъикъий ишлери белли. Оларнынъ арасында Абдурахманов Г.А.[1], Ахмеров К.3.[3], Закиев М.З.[5], Баскаков Н.А.[4], Сибагатов Р.Г.[8], Оказ Л.С.[6] ве башкъалары. Къырымтатар тилинде айырылма азаларны Акъмоллаев Э.С. къайд этти, онынъ фикирине коре, айырылма азалар джумленинъ азаларындан бир де бирине айырыджа эмиет берип, онынъ манасыны къуветлендирелер, я да изалап конкретлештирелер ве бу азаларны джумленинъ башкъа азаларындан токътав ишаретлеринен айырырлар.[2,С.74]

Джумленинъ экинджи дередже айырылма компонентлернинъ ифаделенюви къырымтатар джумлелеринде терен огренильмемеси себебинден ишимизнинъ актуаллиги бельгилене.

Джумле азаларынынъ айырылма оларакъ ифаделенювининъ умумий шартлары булардыр: джумледе сёз сырасы, интонация, конкретлештирильген, я да изалангъан сёзлер ве бу сёзлернинъ хусусиетлери ве ифаделенюви.

Айырылманынъ себеби - сёйлейиджи тарафындан джумленинъ

НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК КРЫМА, № 2 (20) 2019 айырылма къысмыны мана ве семантик джеэтинден къуветлендирмектир, ве бир де бир джумле къысымыны изаламакътыр. Бунъа коре айырылма компонентлерни оборот ве конкретлештирген джумле азасы шекиллерине больмек мумкюн. Теркип джеэтинден оларнынъ озюне хас олгъан семантик хусусиетлери бельгилене. Къырымтатар джумлелеринде айырылма ал ве айырылма тамамлайыджы эм оборот шекилинде, эм де джумле азасы киби ишлетиле.[2]

Айырылма айырыджылар ве айырылма илявелер айырылгъан сёзнинъ манасыны конкретлештирелер ве изалайлар.

Ава, къатты сувукълардан сонъ, бирден къыздырып башлады. (С.Э.)

Анда, сув насослары ерлешеджек ерлерде, монтажниклер чалышалар.

(С.Э.)

Бу ишни япмакъ ичюн, пара ве техникадан башкъа, усталар керек. (С.Э.)

Гъурур деген шей бизлерге, къадын джынсына, чокъ зарар кетире. (С.С.) Мусафирханенинъ администраторы, къып-къырмызы бетли сачлы ве сепкилли бетли къыз, Адамовны шенъликнен къаршылады. (С.Э.)

Янъы мудир Сеферов, земаневий инженер, озь ишини биле. (С.Э.)

Джумлелерде ишлетильген айырылма компонентлернинъ аляметлери - бу оларнынъ айырылып къулланмасыдыр. Лякин къайд этмели ки, бу компонентлернинъ айырылма хусусиетлери эр бир джумле ичюн фаркълы оларакъ ишлетиле билир. Къырымтатар джумлелеринде конкретлештирюв шекилинде ишлетильген айырылма экинджи дередже компонентлер джумленинъ эсас манасыныны тамамлап ве бельгилеп келелер. Бойле айырылма компонентлер эсас сёзнинъ семантик хусусиетлерини ве онынъ аляметлерини, я да бу сёзге менсюплигини изалайлар. Бойлеликнен, бу джумлелердеки айырылма бутюнлей джумленинъ манасынен багълы.

Анда, тап узакъта, кокнинъ кенары денъизнен бирлеше.(С.Э.)

Алиме, орта яшларында бир къадын, онъа терен бир назар ташлады.(С.С.)

Къуветлендирюв, яни оборот шекилинде ишлетильген айырылма компонентлер иш-арекетнинъ чешит-тюрлю тарзыны, вакъыт мунасебетини,

НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК КРЫМА, № 2 (20) 2019 шарт хусусиетлерини, керилеме, тенъештирме маналарыны, себебини, макъсадыны ифаделейлер. Бойле айырылма компонентлер семантик джеэтинден ал вазифесини беджерелер ве эр бир тарафтан джумледеки эсас мананы пекителер.

Бу ишнен огърашмакъ ичюн, ялынъыз янъы таш къазан ачмакъ керек. (С.

Э.)

Лякин бабасы, сыджакъ къанлы, джиддий бир адам оларакъ, онынъ акъылында къалды. (С.Э.)

Къырымтатар джумлелеринде ишлетильген айырылма компонентлер я эсас сёзнен, я да джумленинъ эсас манасынен багълы олып ифаделенелер. Шуны да къайд этмели ки, чешит джеэттен джумленинъ мундериджесини ачыкъламасы онынъ табий хусусиетлеринен багълыдыр. Теркип джеэтинден бойле джумлелерде эсас ве табий компонентлер олмасы керек. Эсас компонент - джумледе ифаделенген фикирнинъ негизи, таби компонент исе - бу айырылма компонентлердир, яни оборот ве конкретлештирген джумле азасы шекилинде къулланылгъан компонентлер, олар экинджи дередже азалары киби, бутюнлей баш азаларындан таби оларакъ, оларнынъ семантик манасыны тамамлап ве изалап келелер. Айырылма компонентлернинъ эр бир чешити озюне хас олгъан грамматик ве семантик аляметлеринен ифаделене. Оборот шекилинде ифаделенген айырылма компонентлер джумленинъ кенишлетильген къысымындаки малюматнен берабер, къошма малюмат берелер ве озюнинъ мустакъиль малюмат берювинен тасвирленелер. Бойле айырылма компонентлер ал манасыны бильдирелер.

Солдат, козю алдындаки манзараны сейир этип,чорап сёкючи киби тартылып-узанып кеткен тюшюнджелеринен мешгъуль олгъан арада, башы устюндеки кунешнинъ батыгъа авдарылгъаныны дуймай къалды. (Ю.Б.)

Вакъыт манасыны бильдирген айырылма компонентнинъ эсас сёзю сыфатфииль, базыда вакъыт манасыны ифаделеген алфииль ве мунасебетчилернен берабер чыкъыш келишинде кельген сёзлернен ифаделене:

Азадны корьгенинен, шашмалады, пенджере тарафкъа айланды.(С.Э.)

НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК КРЫМА, № 2 (20) 2019 Адамов, Иван Ивановичнынъ адымлагъаныны корип, шашты.( С.Э.) Кинотеатрден сессиз-солукъсыз темиз авагъа чыкъкъан сонъ, кокюс толусы нефес алдылар. (С.Э.)

Себеп манасыны бильдирген айырылма компонентининъ эсас сёзю чыкъыш келишинде кельген сёзлернен, базыда себеп манасыны бильдирген алфииллернен де ифаделене:

Лякин, ятакъханеде ялынъыз башында корюльмеге чекингенинден, мында гонъюльдешлери олгъан къызларны да янына алды.( Ю.Б.)

Олар, эфкярларыны эзгелеген кедерли тюшюнджелерден къуртулмагъа ёл ачылгъанына къуванып, алель-аджеле кийинмеге башладылар.(Ю.Б.)

Макъсад манасыны бильдирген айырылма компонентининъ эсас сёзю «ичюн» мунасебетчисинен берабер кельген исимфиильнен ифаделене:

Къомшуларынынъ тевсиесинен бир де бир зенаат саиби олмакъ ичюн, окъув юртуна кирди.(С.Э.)

Керилеме манасыны бильдирген айырылма компонентнинъ теркибинде мунасебетчилер, дереджеликлер ишлетиле:

О, бу ишнинъ къыйынлыгъына бакъмадан, пек джиддий чалышмагъа арекет этти. (С.Э.)

Узакътан олса да, чагъала сеслери эшитиле. (С.Э)

Мерьем апте огълунынъ яшайышыны, не къадар яхшы олса да, гузеллештирмеге тырышты. (С.Э.)

Тенъештирме манасыны бильдирген айырылма компонентнинъ теркибинде «киби» мунасебетчиси ишлетиле:

Экисининъ де къоллары къалтырап электрик къуветинден урулгъан киби, ялкъылдап чекильдилер. (С.Э.)

Ешиль сувлу гольчик башында тургъан терек, озюнинъ гъам- кедерини айтып бильдирген адам киби, башыны кене тёбен алып, гольчикнинъ сувуна бакъынып тура. (С.Э.)

Йымшакъ булутлар, бири-бирини къувалап кеткен киби, андан-мындан котерилип кетелер. (С.Э.)

НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК КРЫМА, № 2 (20) 2019

Конкретлештирген джумле азасы шекилинде ифаделенген айырылма компонентлер къырымтатар джумлелеринде эсасен ер ве вакъыт маналарыны бильдирелер ве къайсы бир джумле азасыны изалап келелер. Бойле айырылма компонентлер иза этильген сёзден сонъ ерлешип келелер ве бу сёз киби къайсы бир джумле азасына синтактик джеэтинден таби олалар, лякин мана джеэтинден иза этильген сёзнен де багълылар.

Ер манасыны конкретлештирген айырылма компонентлер ишлетильген джумлелернинъ иза этильген сёзю исимнен, ер манасыны ифаделеген зарфнен ифаделенир:

Анда, Адамовнынъ таш къазанында, мермер патлатылмакъта эди. (С.Э.)

Тап юкъарыда, кокке тиеим деп тургъан къаялар арасында, онынъ мейдан таш бешиги-таш чукъурлары ерлешкен. (С.Э.)

Залнен сананынъ огюндеки он тарафтаки кошеде, къызыл юрьтюли стол устюнде, Сервернинъ балабан портрети къоюлгъан. (Ю.Б.)

Вакъыт манасыны конкретлештирген айырылма компонетлери тарафындан иза этильген сёз исимнен, вакъыт манасыны ифаделеген зарфнен ифаделенир:

Кимерде, тюшюнджеге далгъан вакъытынъда, къайсы шеэрде булунгъанынъны унутасынъ .(С.Э.)

Саба, ишханеге кирмезден эвель, эсас объектлерни долана. (С.Э.)

Кимерде, аванстан сонъ, борджлу да къаласынъ. (С.Э.)

Базыда айырылма компонентлер иза этильген сёзнен уйгъунлашып, замирнен де ифаделенир:

Бизлерге, инсанларгъа, эбедий аят берильген. (С.С.)

Онунджы сыныфны битирген сонъ, талий бизни, сыныфдашларны, мемлекетимизнинъ чешит кошелерине дагъытты. (С.С.)

Къырымтатар джумлеринде синтактик джеэтинден муптедагъа таби олгъан айырылма компонентлер де ишлетилелер, олар къошма аляметни бельгилейлер ве исимге, яни муптедагъа менсюп олып, мустакъиль семантик багъны къайд этелер.

НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК КРЫМА, № 2 (20) 2019

Эвнинъ саиби, сыджакъ къанлы, дост-эш, мусафир севиджи къадын, бизни софрагъа чагъырды.(С.Э.)

Айырылма компонентлернинъ теркибинде арды-сыра кельген бир къач сёз, оларны мана джеэтинден кенълештире.

Бойлеликнен, къырымтатар джумлелеринде зиядедже ал манасыны бильдирген экинджи дередже айырылма компонентлери ишлетилелер. Олар чешит грамматик васталарынен ифаделенелер ве семантик джеэтинден джумленинъ манасыны тамамлап келелер. Конкретлештирген джумле азасы шекилинде ифаделенген айырылма компонентлер эр вакъыт иза этильген сёзден сонъ ерлешелер. Оборот шекилинде ифаделеген айырылма компонентлер джумленинъ башында ве ортасында келелер.

Список источников:

1.Абдурахманов Г.А. Исследование по старо-тюркскому синтаксису. /Г. А. Абдурахманов. - М.:Наука,1967. - 210 с.

2.Акъмоллаев Э.С. Къырымтатар тилининъ амелияты.Синтаксис:Учебное пособие / Э.С. Акъмоллаев. - Ташкент:Укъитувчи,1989. - 160 с.

3.Ахмеров К.З. К вопросу об обособленных второстепенных членах предложения в башкирском языке / К.З. Ахмеров // Вопросы составления описательных грамматик языков народов СССР. Уфа, 1958. - С.26-32.

4.Баскаков Н.А. Предложения с развернутыми членами в каракалпакском языке /Н.А. Баскаков// Вопросы составления описательных грамматик. -. М.. :Изд-во АНСССР,1961. - С.111 -121.

5.Закиев М.З. Синтаксический строй татарского языка / М.З. Закиев -Казань: Изд-во Казан. Ун-та, 1961. - 286с.

6. Оказ Л.С. Функциональные особенности конструктов крымскотатарского предложения / Л.С. Оказ // Ученые записки Таврического национального университета им. В.И. Вернадского. Серия «Филология». - 2005. - Т.18(57). - №3. - С. 25-31.

7.Сафаев А.С. Семантико-синтаксическое членение предложения в

НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК КРЫМА, № 2 (20) 2019 узбекском языке /А.С. Сафаев. - Ташкент:ФАН,1977. - 142 с.

8.Сибагатов Р.Г. Полупредикативные конструкции в простом предложении / Р.Г. Сибагатов // Советская тюркология. - 1982. - №2. - С.3-12.

9.Болат Ю. Анифе: роман. - Ташкент, 1969. - 320 с.

10.Сеутова С. Алем мас мавы: Икяелер ве повестьлер. - Ташкент: Гъафур Гъулам адына эдебият ве саньат нешрияты,1989. - 200 с.

11.Эмин С. Сенинъ йылдызынъ: роман. - Акъмесджит: «Таврия» нешрияты,1994. - 239 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.