Научная статья на тему 'Къырымтатар тилинде айырылма алларнынъ хусусиетлери'

Къырымтатар тилинде айырылма алларнынъ хусусиетлери Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
206
18
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Къырымтатар тилинде айырылма алларнынъ хусусиетлери»

Ученые записки Таврического национального университета им. В. И. Вернадского Серия «Филология. Социальные коммуникации». Том 22 (61). № 3. 2009 г. С. 88-92.

УДК 811.512.145

КЪЫРЫМТАТАР ТИЛИНДЕ АЙЫРЫЛМА АЛЛАРНЫНЪ ХУСУСИЕТЛЕРИ

Алиева Л. А.

В статье рассматриваются проблемы, связанные с грамматическими, семантическими, коммуникативными признаками обособленных обстоятельств в современном крымскотатарском языке.

Ключевые слова: синтаксис современного крымскотатарского языка, грамматические, семантические, коммуникативные признаки обособленных обстоятельств, классификация.

Меселенинъ къоюлмасы. Айырылма азаларнен багълы меселе тильшынаслы-къта озь теткъикъатыны беклеген меселелерден бири сайыла. Славян тиллеринде Х1Х асырнынъ сонъунда, Греч Н.И., Буслаев Ф.И., Востоков А.Х. киби, рус алимле-ри айырылма азаларны теткъикъ этип, «табили муреккеп джумле» оларакъ, талиль этелер. Оларнынъ фикирлерини тенкъит эткен Потебня А.А.бойле къысымларны, «джумле азасы» оларакъ, Пешковский А.М. исе, «экинджи дередже аза» киби, къайд эте. ХХ асырнынъ орталарында бойле азалар «уточняющие, поясняющие члены предложения» истилаласынен адланалар. Украин тильшынасларнынъ фикир-лерине коре, экинджи дередже азасы, оборот шеклинде келип, джумлелерни комму-никатив севиеде кенишлете [1, с.160].

Тюркий тиллерде, айырылма азалар бир сыра лисаншынас алимлер тарафындан теткъикъ этильди [9]. Закиев М.: «... джумледе хабер берген меркез - предикатив негиздир. Лякин предикатив меркез пек аз малюмат бере. Шу себептен, нуткъумыз-да малюматларны муайенлештириджи васталар, яни янъы синтактик къурулышлар, пейда ола», - деген фикирни беян эте [3, с.223]. Байрамова А.К. айырылма азаларны татар тилинде, «уточняющие, поясняющие члены предложения» истиласына эсас-ланып, «аныклагъыч» сёзюнен адландыра [4, с.54].

Къырымтатар тилинде дженктен эвельки девирде А.Ислямов [5], дженктен сонъ Э.В. Севортян [6], Акъмоллаев Э.С. [7] бир сыра дерслик ве макъалелерде айырылма азаларнынъ грамматик аляметлерини изаладылар. Э.С. Акъмоллаев «Къырымтатар тилининъ амелияты» дерслигинде: «Айырылма аллар иш-арекетнинъ беджерилюв тарзыны, вакътыны, себебини, шартыны, макъсадыны, тенъештирме ве керилеме маналарыны ифаде этер. Языда айырылма аллар вергул-лернен айырылалар», - деген къаидени бере [7, с.75].

Къырымтатар тилинде мезкюр меселе терен, тавсилятлы суретте огренильмегени себебинден, бу макъалемизде айырылма алларнынъ грамматик, коммуникатив ве се-мантик аляметлерини талиль этип, хусусиетлерини теткъикъ этмекни огюмизге, макъсат оларакъ, къойдыкъ. Макъсадымызгъа иришмек ичюн, бир сыра тедбирлер кечирдик: бу меселе боюнджа лисаниетте олгъан менбаларны огренип чыкътыкъ; бе-дий эдебияттан айырылма алларнен кельген джумлелерни сайлап, оларнынъ семантик маналарыны ве коммуникатив, грамматик аляметлерини талиль эттик.

Коммуникатив ве семантик аляметлерини козетюв ве талиль этюв нетиджесин-де, айырылма алларнынъ бир сыра хусусиетлерини къайд эттик:

1. Айырылма аллар джумледе, айырылмагъан аллардан фаркълы оларакъ, коммуникатив - семантика джеэттен мустакъильджедирлер. Бу мустакъиллик ашагъы-даки аляметлерде акс олуна:

а) айырылма аллар джумледе эсас сёзнен багълы олмайлар. Айырылма алларнынъ теркибинде кельген алфииллер мустакъиль олып, джумленинъ хаберинен багъланмай, къошма малюмат берелер. Меселя: Къой-эчкилер, бири-бирине башла-рыны къойып, ельнинъ увулдысына динъленелер [15, с.87]. Бу джумледе айырылма алнынъ теркибинде кельген къойып алфиили мустакъиль олып, джумленинъ хаберинен багъланмай, онъа ельнинъ увулдысына динъленегенде, башларыны бири-бирине къойгъаны акъкъында къошма малюмат бере;

б) джумленинъ теркибинде айры грамматик бирлешме шеклинде келелер. Меселя: Бир кунь, къалдырымдан кетеяткъанда, ипраныкъ урбалы, атлет къыяфет-ли йигит Ислямнинъ къаршысына чыкъты [15, с.135]. джумлесинде къалдырымдан кетеяткъанда бирлешмеси Ислям къалдырымдан кетеяткъан вакътыны изалай ве айры грамматик бирлешмени тешкиль эте;

в) семантика джеэттен, джумледе ифаделенген эсас фикирге муайенлештирид-жи, изалайыджы мана берелер. Меселя: Азиз, елькесиндеки чувалны ерлештирип, элини силькитип, аркъадашларына мураджаат этти [13, с.59]. джумлесинде Азиз аркъадашларына мураджаат эткени акъкъында эсас фикир ифаделенген. Айы-рылгъан ал исе елькесиндеки чувалны ерлештиргени, элини силькиткенини изалай, муайенлештире.

2. Оборот шеклинде кельген айырылма аллар муайенлештирген сёзден сонъ ке-лир, изалайыджы сёзге нисбетен постпозицияда ерлешелер. Меселя: Андан, чинар-лар ятагъындан, таштан ясалгъан кираметли эвчиклер ай ярыгъында дюльбер ко-рюне эдилер [12, с.171]. Бир кунь, тамам бекленмеген бир вакъытта, Азизовнен расткелиштик [12, с.41].

3. Айырылма аллар къошма, экинджи дередже иш-арекетни ифаделеген мана бильдирип, ярыпредикативлик мунасебетини ифаделейлер. Ярыпредикативлик -хабер бильдирген манагъа бакъкъанда, пек муим олмагъан, къошма мана бериджи, мунасебетни ифаделей. Бундан гъайры, айырылма аллар коммуникатив севиеде джумлени кенишлетелер. Меселя: Йыкъылгъан курешчи, ерден турмаздан эвель, нефес алдырмайып, барып, онынъ белине сарылмагъа башлады [11, с.25]. джумлесинде айырылма аллар белли бир мана ифаделейлер: ерден турмагъаны, нефес ал-дырмагъаны, баргъаны акъкъында сарылмагъа башлады хаберине къошма малю-мат берелер ве джумлени коммуникатив джеэттен кенишлетелер.

Бойлеликнен, айырылма алларнынъ синтактик, коммуникатив ве семантик хусусиетлерини теткъикъ этерек, ашагъыдаки къаидени тизмек мумкюн: ярыпредикативлик ве муайенлештириджи вазифени беджерген, джумлени коммуникатив севиеде кенишлетип, интонация ве пунктуация васталарынен айырылгъан алларгъа айырылма аллар дерлер.

Ифаделенювине коре, айырылма алларнынъ талили шуны косьтерди ки, алларнынъ ашагъыдаки чешитлери джумле ичинде эксериетнен айырылалар:

89

1. Алфииллернен ифаделенген аллар. Алфиильнинъ грамматик аляметлерини изаларакъ, проф.А.Меметов ашагъыдаки фикирни беян эте: «Алфииль, эсасен, аре-кетни экинджи бир арекетнинъ бельгиси оларакъ анълаткъан, джумледе тарз, себеп, вакъыт алы, я да табили джумледе хабер вазифесини беджерген фииль шеклидир. Алфииль иш-арекетнинъ насыл тарзда япылгъаныны бильдире ве джумледе шахыс япкъан эсас арекетке къошма мана бере» [8, с.242]. Темет, истер-истемез башыны котерип, Шерифовгъа бакъты [14, с.31]. Эмджем, Къырымгъа кочьмеден, бабам-нен корюшип, лаф этти [11, с .18].

2.Тюрлю келишлерде кельген исимлернен ве зарфларнен ифаделенген

аллар. Меселя: Узакъта, къаршы маалленинъ артында, тюфек сеслерине ошагъан сеслер эшитильди [13, с.149]. Мустафа, козьлери денъизге бакъкъан алда, къалын дудакълары арасындан шу сёзлерни фырлатты [11, с.28].

3.«Ичюн, макъсадынен, коре» киби багълайыджыларынен кельген

себеп, макъсат, шарт аллары. Ниает, джума акъшамы куню Азамат акъай ве эгизлер, ишке башламаздан эвель, акъыл танышмакъ макъсадынен, койнинъ бирден бир улемасы олгъан Ресуль эфендининъ эвине бардылар [8, с. 242]. Биз, кучьлеримизни ольчештирмек ичюн, оларны ярышкъа чагъырамыз [14, с.98].

Шуны къайд этмели ки, айырылма аллар бир сёзнен де ифаделенелер: Анда, денъизде, дерсинъ, орталыкъны зиндан къаранлыгъы басты [12, с. 171]. Эписини анда, сюрюде, тешкере билесинъиз [14, с.7]. Мында, котлованда, комюр къазылмай [11, с.32].

Семантика джеэттен айырылма алларны Э.С. Акъмоллаев ашагъыдаки чешитлерге тасниф эте: тарз, вакъыт, себеп, шарт, макъсат, тенъештирме ве керилеме [7, с.48].

Айырылма вакъыт алы иш-арекетнинъ олув вакътыны ве не къадар вакъыт девам эткенини бильде: Тезден, январь айында, имтианлар да башланаджакъ [11, с.169]. Нефизе, тёшегинде тургъанынен, анасынынъ одасына кирди [10, с.231]. Аким, кунь чыкъкъангъа къадар, бу ишни битирмек керек [10, с.164].

Айырылма тарз алы кърымтатар тилинде, башкъа тюркий тиллеринде олгъаны киби, иш-арекетнинъ хусусиетлерини, беджерилюв тарз-алыны косьтерир. О, апансыз-дан тайып, ерге йыкъылды [13, с.15]. Нефизе, одагъа кирмеден, Мустафаны чагъыр-ды [12, с.123]. Меселени тюшюнмеден, Эрнест ишини девам этти [15, с.138].

Айырылма себеп алы иш-арекетининъ беджерилюв себеби я да вазиетини анълатыр, «ичюн», «себеп» деген мунасебетчилернен берабер кельген исимфииль, исим, зарфларнен я да чыкъыш келишинде кельген сёзлернен ве базы бир себеп манасыны анълаткъан алфииллернен ифаделенир: Пек алсызлангъаны ичюн, о, бугуньки корюшювге келип оламады [15, с.11].

Айырылма макъсат алы иш-арекетнинъ олув макъсадыны бильдирир ве не ичюн?, не макъсатнен? деген суаллерден бирине джевап олып келир: Темет, эвден вакътында чыкъмакъ макъсадынен, эртеуянды [14, с.16].

Айырылма шарт алы иш-арекетининъ беджерилюв шартыны изалар: Рустем, ярын эртедже кельсе, бу ишни битирир [13, с.67].

Айырылма тенъештирме алы джумленинъ эсас къысмында ифаделенген малюматны тенъештире : О, Асиеге бакъкъанда, муляйимдже лаф эте [13, с.67].

Айырылма керилеме алы ифаделеген иш-арекет эсас къысымдакине кедер этсе де, оладжагъы ифаделенир: Баягъы кеч къалсам да, мен топлашувгъа кельдим [13, с.73].

90

Джумлелерде ифаделеген семантик маналарны талиль этип, къырымтатар тилинде айырылма алларнынъ даа бир сыра чешитлерини къайд эттик:

Айырылма ер алы. Ер алыны ашагъыдаки чешитлерге тасниф этмек мумкюн :

1) иш- арекетнинъ беджерильген ерини муайенлештирген аллар: Анда, дагъ-нынъ этегинде, чинарлар ята. Мында, тёпелик устюнде, таштан ясалгъан кира-метли эвчиклер дюльбер корюне эдилер [14, с.12].

2) беджерильген арекетнинъ умумий тарафыны изалагъан аллар, озь невбетин-де, учь чешитке болюнелер:

а) беджерильген арекетининъ башлангъыч ерини косьтерген аллар:

Мындан, университетнинъ бинасындан, студентлер догъру ятакъханеге ёл ал-дылар [10, с.15]. Ашагъыдан, биринджи къаттан, редакция хадимлерининъ сеслери эшитильди [14, с.12].

б) беджерильген арекетининъ сонъки ерини бильдирген аллар: Олар койдеки сонъки бинагъа, Алиме яшагъан эвге, кельдилер [14, с.98].

3) иш-арекетнинъ ёлуны муайен косьтерген аллар: Музаффар тышарыгъа, кенъ мейданлы азбаргъа, чыкъкъан [13, с.38]. Энвер дурбиныны козюне якъынлан-штырып, ашагъы, койлюлер келеяткъан тарафкъа, бакъты [13, с.88];

Айырылма микъдар-дередже аллары иш-арекетнинъ олув микъдарыны ве дереджесини я да ольчюнен багълы маналарны муайенлештирелер: Дава пек чокъ, секиз саат къадар, девам этти [13, с.287].

Айырылма ошатув аллары джумленинъ эсас къысмындаки мананы ольчештирелер, ошатув манасыны изалайлар: Бабасына бенъзеп, Рустем юксек бойлу, дюльбер йигит олды [12, с.93].

Бойлеликнен, айырылма алларнынъ грамматик, коммуникатив, семантик аляметлерини талиль этерек, биз ашагъыдаки нетиджелерни чыкъардыкъ:

1. Айырылма аллар джумледе, айырылмагъан аллардан фаркълы оларакъ, коммуникатив - семантика джеэттен мустакъильджедирлер.

2. Оборот шеклинде кельген айырылма аллар муайенлештирген сёзден сонъ ке-лир, изалайыджы сёзге нисбетен постпозицияда ерлешелер.

3. Айырылма аллар къошма, экинджи дередже иш-арекетни ифаделеген мана бильдирип, ярыпредикативлик мунасебетини ифаделейлер.

Демек, ярыпредикативлик ве муайенлештириджи вазифени беджерген, джумлени коммуникатив севиеде кенишлетип, интонация ве пунктуация васталарынен къайд этильген алларгъа айырылма аллар дерлер.

Нетидже. Къырымтатар тилинде алларнынъ ашагъыдаки чешитлери джумле ичинде эксериетнен айырылалар: алфииллернен; тюрлю келишлерде кельген исимлернен ве зарфларнен ифаделенген, багълайыджыларнен кельген себеп, макъсат, шарт аллары.

Семантика джеэттен, айырылма алларны ашагъыдаки чешитлерге тасниф этмек мумкюн: вакъыт, тарз, себеп, макъсат, шарт, тенъештирме, керилеме, микъдар-дередже, ошатув, ер (иш-арекетнинъ беджерильген ерини; тарафыны: башлангъыч, сонъки ерини; ёлуны ифаделеген) аллары.

Къулланылгъан эдебият

1.Шульжук, К. Ф. Синтаксис украшсьюл мови. К. : Академия, 2004. - 408с. - ISBN 966 580 173 2

91

2.Слинько, I. I. Синтаксис сучасно! укра!нсько! мови : Проблемш питання. [Текст] I. I. Слинько, Н. В. Гуйванюк, М. Ф .Кобилянська .-Юев,1994. - 328с.

3. Закиев, М. З. Синтаксический строй татарского языка. [Текст] - Казань, 1966.

4. Байрамова, Л. К., Сопоставительный синтаксис русского и татарского языков. [Текст] / Л. К. Байрамова, Ф. С. Сафиулина.- Казань : изд-во Казан. ун-та, 1989.- 196с.

5. Ислямов, А. Татар тилининъ грамматикасы. Синтаксис. [Текст] - Симферополь : КъАССР дев-лет нешрияты, 1940. - 120с.

6. Севортян, Э. В. Крымскотатарский язык[Текст] // Языки народов СССР, т.2. - Москва : Наука, 1966. - 432с.

7. Акмоллаев, Э. Кърымтатар тилининъ амелияты. Синтаксис. [Текст] -Ташкент : Укъитувчи, 1989.-160с. - ISBN 5 645 00686 0

8. Меметов, А. Земаневий къырымтатар тили. [Текст] - Симферополь : Къырымдевокъувпедне-шир, 2006. - 320с. - ISBN 966 354 025 7

9. Грамматика азербайджанского языка. /Фонетика,морфология, синтаксис/ [Текст] Под ред. М.Шералиева, Э.В.Севортяна.-Баку,488с.; Решетов, В.В. Основы фонетики, морфологии и синтаксиса узб. языка [Текст] /Учебник для филол. фак. ун-тов историко-филолог. фак-тов пед. [Текст] / - Т. : Учитель, 1965 - 244с.; Алиев, У. Б. Синтаксис карачаево-балкарского языка. [Текст] - М.: изд-во «Наука», 1972. - 351с.

Бедий эсерлер

10. Алядин, Ш. С. Ер делиджелер. Эдебий-бедий макъалелер. [Текст] - Т.: Гъ. Гъулам адына эде-бият ве саньат нешрияты, 1991. - 248с.

11. Алядин, Ш. С.. Рузгярдан саллангъан фенерлер. [Текст] - Т.: Гъ. Гъулам адына эдебият ве саньат нешрияты, 1969.

12. Октябрь ёлунен. Шиирлер, поэмалар, икяелер, очерклер. [Текст] - Т. : Гъ. Гъулам адына эде-бият ве саньат нешрияты, 1968. - 422с.

13. Осман, А. Тутушув. Роман, повестьлер. [Текст] - Т.: Гъ. Гъулам адына эдебият ве саньат нешрияты, 1988. - 400с.

14. Паши, И. Джанлы нишан. Роман, повесть. [Текст] - Симф.: «Таврида» нешрияты, 1998. - 207с.

15.Тынчеров, Р. Сайлама эсерлер. [Текст] - Т. : Гъ. Гъулам адына эдебият ве саньат нешрияты, 1975. - 305с.

Алгева Л. А. Деян особливост вщособлених обставин в сучаснш кримськотатарськш мовi

У статп розглядаються проблемы, пов'язаш з граматичними, семантичними, комуткативними ознаками вщособлених обставин в сучаснш кримськотатарськш мовг

Ключов1 слова: синтаксис сучасно! кримськотатарсько! мови, граматичш, семантичш, комушкативш ознаки вщособлених обставин, класифшащя .

Alieva L. A. Some features of the isolated circumstances are in a modern Crimean Tatars language

Problems, related to the grammatical, semantic, communicative signs of the isolated circumstances in a modern Crimean Tatars language, are examined in the article.

Key words: syntax of modern Crimean Tatars language, grammatical, semantic, communicative signs of the isolated circumstances, classification.

Статья поступила в редакцию 27.08.2009 г.

92

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.