Научная статья на тему 'Use of common Turkic particles in Crimean Tatar language'

Use of common Turkic particles in Crimean Tatar language Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
49
16
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
УМУМТЮРКИЙ ДЕРЕДЖЕЛИК / КЪУВЕТЛЕНДИРЮВ / АЙЫРУВ / АФФИКСЛЕРДЕН ФАРКЪЫ / БРИКМЕШИП КЕЛЬГЕН СЁЗНЕН БАГЪЫ / ОБЩЕТЮРКСКАЯ ЧАСТИЦА / COMMON TURKIC PARTICLE / EMPHASIS / ВЫДЕЛЕНИЕ / SELECTION / ОТЛИЧИЕ ОТ АФФИКСА / DIFFERENCE FROM AFFIX / СВЯЗЬ С СОЧЕТАЕМЫМ СЛОВОМ / CONNECTION WITH ASSOCIATE WORD / УСИЛЕНИЕ

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Саттарова С.С.

Данная статья посвящена употреблению общетюркской частицы да/де в крымскотатарском языке. В статье рассмотрены вопросы образования и происхождения частицы да/де. На примерах фактического материала проанализированы семантические и функциональные особенности данной частицы. Выявлена грамматическая связь усилительной частицы да/де с различными частями речи.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

УПОТРЕБЛЕНИЕ ОБЩЕТЮРКСКИХ ЧАСТИЦ В КРЫМСКОТАТАРСКОМ ЯЗЫКЕ

This article focuses on use of the common Turkic particle da/de in the Crimean Tatar language. The paper deals with the issues of formation and the origin of the particle da/de. On examples of factual material semantic and functional features of the particle have been analyzed. A grammatical connection of the emphatic particle da / de to different parts of speech is revealed.

Текст научной работы на тему «Use of common Turkic particles in Crimean Tatar language»

УДК 81'373.611=512.19=512.1

Саттарова С.С.

КЪЫРЫМТАТАР ТИЛИНДЕ УМУМТЮРКИЙ ДЕРЕДЖЕЛИКЛЕРНИНЪ КЪУЛЛАНЫЛУВЫ

Аннотация. Бу макъале къырымтатар тилинде да/де умумтюркий дереджелигининъ къулланылувына багъышлангъан. Макъаледе да/де дереджелигининъ пейда олувынен багълы меселелер бакъылды. Фактик мисаллер эсасында дереджеликнинъ семантик ве функциональ хусусиетлери талиль этильди. Да/де къуветлендирюв дереджелигининъ тюр-лю сёз чешитлеринен грамматик багъы мейдангъа чыкъарылды.

Анахтар сёзлер: умумтюркий дереджелик, къуветлендирюв, айырув, аффикслерден фаркъы, брикмешип кельген сёзнен багъы.

Саттарова С.С.

УПОТРЕБЛЕНИЕ ОБЩЕТЮРКСКИХ ЧАСТИЦ В КРЫМСКОТАТАРСКОМ ЯЗЫКЕ

Аннотация. Данная статья посвящена употреблению общетюркской частицы да/де в крымскотатарском языке. В статье рассмотрены вопросы образования и происхождения частицы да/де. На примерах фактического материала проанализированы семантические и функциональные особенности данной частицы. Выявлена грамматическая связь усилительной частицы да/де с различными частями речи.

Ключевые слова: общетюркская частица, усиление, выделение, отличие от аффикса, связь с сочетаемым словом.

Sattarova S.S.

USE OF COMMON TURKIC PARTICLES IN CRIMEAN TATAR LANGUAGE

Summary. This article focuses on use of the common Turkic particle da/de in the Crimean Tatar language. The paper deals with the issues of formation and the origin of the particle da/de. On examples offactual material semantic and functional features of the particle have been analyzed. A grammatical connection of the emphatic particle da / de to different parts of speech is revealed.

Keywords: common Turkic particle, emphasis, selection, difference from affix, connection with associate word.

Меселенинъ къоюлувы. Дереджеликлер сёз, сёз бирикме я да бутюн джумленинъ ма-насына тюрлю модаль мана ренклерини къошып, тильнинъ ифаделигини кучьлештирелер. Алимлернинъ бильдиргенине коре, тиллернинъ асыл зенгинлиги сёз сайысынынъ фазла-сындан зияде, ифаде имкянларынынъ кенишлигинен ольчюлир [1, с. 71]. Къырымтатар тилинде пек сыкъ къулланылгъан умумтюркий дереджеликлер сырасына да/де дереджелиги кире. Да/де дереджелигининъ эсас лексик-семантик манасы къуветлендирювдир. О, озюн-ден эвель кельген сёз я да сёз брикменинъ манасыны къуветлендирир. Къуветлендирюв

манасы айтылгъан шейде (джумледе) айры бир сёз я да сёз бирикмеси, мана джеэтинден, бутюн дикъкъатны озюне джельп эткенинден келип чыка. Да/де дереджеликнинъ къувет-лендирюв манасына даима айырув мана ренки де къошулып келе. Къуветлендирюв-айырув манасындан гъайры, да/де сёзнинъ тюрлю мана ренклерини де ифаделей. Да/де сёз ве джумлелерни багъламакъ ичюн де хызмет эте.

Араштырманынъ макъсады - да/де умумтюркий дереджелигининъ къырымтатар ти-линде къулланылувыны талиль этмек.

Эсас малюматнынъ ачыкъланмасы. Дереджелик акъкъында къыскъа малюмат А.М. Меметовнынъ, А.Н. Гаркавецнынъ, С.М. Усеиновнынъ окъув къулланмаларында бериле. Бу малюматларгъа эсасланып, дереджеликнинъ бойле эсас грамматик хусусиетлерини къайд этмек мумкюн: да/де ургъусыз дереджеликтир; о къошулгъан сёзнен айры язылыр; къалын эджадан сонъ да, индже эджадан сонъ де янъгыравукъ шекилинде къулланылыр.

Белли тюркшнас В.М. Насилов къайд эткенине коре, бир чокъ земаневий тюркий тил-лерде, хусусан агъзавий тильде, та ургъусыз вариантларында -да/-де, -та/-те шекилинде къулланылгъан ве джанлы бир дереджеликтир [2, с. 44]. Бир тюрк келимесининъ тамы-рындан асыл олгъан да/де-нинъ фонетик шекиллери азербайджан (да//ёэ), татар (da//da, ta//ta), озьбек (da), гагауз(da, da//ta,ta), туркмен (da//-de//-dэ), башкъырт (da//da, ta/ta), караим (ta), чуваш (ta//te), хакас (daa//dee, taa//tee) ве башкъа тиллерде къулланылыр [3].

Умумтюркий дереджелиги сайылгъан да/де къалын ве индже шекилинде къулланылып, аффикске якъын ола, амма аффикстен айыргъан хусусиетлери бойледир: 1) къошулгъан сёзнен айры языла; 2) эсас вазифеси сёзнинъ тюрлю модаль маналарыны ифаделемек; 3) сёз япув къабилиети ёкъ; 4) да/де дереджелиги морфема ве там-ярдымджы сёзлер ара-лыгъындаки ерни тута. Къырымтатар тилинде дереджеликнинъ эсасен янъгъыравукъ ше-кили къулланылыр. Амма базы языджыларымызнынъ эсерлеринде п, т, къ тутукълардан сонъ дереджеликнинъ сагъыр шекили де расткельди, меселя: Я барып та кестирме ёлнен кеткен олса [4, с. 130]. Онъа бакъсанъ, адамгъа эт те заралы, хамыр ашы да,.... [5, с. 205]. Эбет, чокъ та къан джойгъан [5, с. 199]. Бундан да гъайры, 2006 сенеси нешир этильген С.М. Усеиновнынъ учь томлукъ къырымтатарджа - русча-украиндже лугъатында да (де, та, те) дереджелик киби бериле [6, с. 184].

Дереджеликнинъ пейда олувы акъкъында теткъикъатчыларнынъ тюрлю фикирлери бар. Тюркшынас Э.А. Грунина озь ишинде да дереджелиги taq - taqi/dahi - «связывать», «привязывать» фиилинден мейдангъа кельгенини бильдире [7, с. 204]. Тюрк алими М. Эргин да, де-нинъ япылувыны эски тюркчедеки ma, те-ден коре [8, с. 360]. Бу фикирлер даа толу дегиль. Амма шусы анълашыла ки, да/де бутюнлей там маналы сёзнен багъыны джойгъан, тильнинъ ички имкянларындан асыл олгъан дереджеликтир. Дереджеликнинъ энъ къади-мий фонетик шекили tayy/ daуy къазах, шор, кумык тиллеринде сакъланылып къалгъан [9, с. 506].

Язма тильнинъ инкишафы нетиджесинде да/де къуветлендирюв манасындан гъайры, сёзнинъ тюрлю мана ренклерини, атта мана ренклернинъ комплексини ифаделемек къаби-лиетине наиль ола, чюнки «дереджеликлернинъ семантик колеми пек кенъ ве оларнынъ лексик-грамматик манасы, пек арекетчен» [10, с. 544]. Земаневий къырымтатар тилинде да/де-нинъ айырыджы-къуветлештириджи, керилеме, айырыджы-сынъырлаштырыджы, су-аль къуветлештириджи, нида къуветлештириджи эмоциональ-экспрессив маналары къайд этиле.

Къадимий ве орта асыр девиринде язылгъан назм эсерлернинъ метинлеринде да/де де-реджелиги замир сёзлернен сыкъ къулланылып, айырув ве бельгилев мана ренклерини ифаделей, меселя: Юдже дагълар иди эвель мекяным / Беним де вар иди таб-у туваным [11, с. 73]. Бу джефалар недир бен де бильмедим,... [12, с. 107]. Бир селяма къаиль олдым, оны да вермез кечер ... [13, с. 55]. Эдебиятымызнынъ уянув девиринден башлап бу куньлерге къадар язылгъан эсерлернинъ метинлеринде да/де-нинъ тюрлю сёз чешитлери-нен къулланылгъаныны къайд этмек мумкюн. Буюк бир девир ичинде языджыларымыз чокъ назм ве несир эсерлер яратып, тильнинъ ифаделигини лексик васталарынен кучьле-штирелер. Да/де дереджелиги тюрлю сёз чешитлеринен грамматик шекиллерине коре багъ

къура. Бу багъланув нетиджесинде, дереджеликнинъ семантик маналары ве ифаде имкян-лары зенгинлеше.

Предмет манасыны бильдирген исим ве замирлернен къулланылгъан да/де къошулув мана ренкини ифаделей, меселя: Олар азбарда бостан да сачалар [14, с. 149]. Онъа мен де борджлым [14, с. 255].

Да/де дереджелиги муптеда вазифесини беджерген исим ве замирлернинъ функциональ манасыны къуветлендире. Экинджи дередже азаларынен къулланылгъан да/де къуветлен-дирмек ве багъламакъ вазифесини беджере, меселя: Балачыкълар менде балыкъ туталар / Сувсагъанда сувумдан да юталар [15, с. 141]. Ургъу дереджеликтен эвель кельген сёзнинъ соньки эджасына тюшип, да/де-ни энклитик алына кетире.

Да/де дереджелиги фиильнинъ грамматик шекиллеринен кениш къулланыла. Фиильнен багълангъан да/де, тек шу фиильни характеризлей ве индже сезильген керилеме, тас-дыкълав, истек киби мана ренклерини ифаделей. Къуветлендирмек ве багъламакъ вазифеси исе эсас ола. Меселя: Мен оларгъа бакъам да, анълап оламайым, сергие чыкъарып къойгъансынъ [16, с. 30]. Бойле деди де, янаша одагъа кирип кетти [14, с. 102]. Темет къартийге бакъты - бакъты да, не дейджегини бильмеди [16, с. 56]. Юра бутюн ишлерини джыйштырып къойды да, меним меселемнен огърашты, идаре-идареден юрьди [5, с. 95].

Менфий фииллернинъ янында да/де сынъырлав, тааджипленюв киби мана ренклерини ифаделей, меселя: Ёкъ, къудагъый, истемедим, эм истемем де [14, с. 41]. Я биз энди беш йыл корюшмедик де, достум, айтчы, бизге не ола шу? [5, с. 180].

Да/де шарт фииллернинъ янында сыкъ къулланылып келе ве керилеме манасыны ифаделей. Меселя: Эр шейни унутмагъа тырышса да, унутып оламады [16, с. 52]. Ташкентке кеткенине энди ярым ай олса да, ондан аля бугунь хабер-тебер ёкъ [14, с. 138].

Эки эмир фиили арасында къулланылгъан да/де, арекетнинъ бекленильмейип апансыз-дан япылувыны ифаделей. Меселя, ал да кет, дал да чыкъ, бакъ да къуван киби сёз кон-струкциялары лакъырды тилинде сыкъ ишлетилип, нутукънынъ джанлы ве эмоциональ ол-масыны бельгилей.

Сайы ве зарфларнен багълангъан да/де дереджелиги къуветлендирюв, айырув ве бель-гилев маналарыны ифаделей, меселя: Олар учю де шакъылдап кульдилер [17, с. 9]. Андаки иш санъа мында да тапылыр [14, с. 66].

Къонушув тилинде да/де ярдымджы сёзлернен сыкъ къошулып келе. Эки ярдымджы сёзден ибарет олгъан сёз конструкциясы тильнинъ эмоциональ ве экспрессив мана ренклерини акс эте. Багълайыджыларнен къошулгъан да/де къуветлендирмек ве багъламакъ вазифесини беджере, меселя: О эм тюшюнди, эм де къолуны аркъасындан алып, манълайы терлемесе де, оны эки кере сыйпады [14, с. 15].

Мунасебетчилернен къулланылгъан да/де дереджелиги къошулув, тааджипленюв киби мана ренклерини ифаделей, меселя: Бу хаберинъ ичюн де, чокъ сагъ ол, достум... [14, с. 242]. Башкъа бир дереджеликнен къулланылгъан да/де, сёйлейиджининъ айтылгъан фикирге дуйгъулы мунасебетини ифаделей, меселя: Демек, меннен корюшмеге дегиль де, газета окъумагъа кельдинъ, ойлеми? [14, с. 120]. Модаль сёзлернинъ теркибинде да/де дереджелиги шубеленюв ве тасдыкълав маналарыны къуветлендирмек ичюн хызмет эте, меселя: Ася келе-яткъанда ашыкъкъан. Бельки де чапкъан [4, с. 12]. Оны, эльбет де, омюр билля беклемез эди [14, с. 225].

Да/де дереджелиги маналаштырмакъ вазифесинден гъайры, джумленинъ керекли ве конструктив бир элементи оларакъ огге чыкъа. О эм багълайыджы, эм дереджелик вази-фесини комплексли оларакъ беджере.

Сойдаш азалы джумлелерде багълайыджы вазифесинде къулланылгъан да/де къуветлендирюв ве айырув маналарыны сакълап къала, меселя: Лякин шимди онынъ юкъудан айтмагъа да, еринден турмагъа да меджалы ёкъ эди [14, с. 23].

Суаль ве нида джумлелернинъ сонъунда къулланылгъан да/де, бутюн джумленинъ эмоциональ - экспресив манасыны къуветлендирип, ифаделигини кучьлештире, меселя: -Керчек, бугунь онынъ эвинде джыйын бар да ? [14, с. 20]. -Я джыйынымыз? Вай анай-чыгъым, бутюн джемааткъа хабер эттик де! [14, с. 11].

Бойлеликнен, къырымтатар тилинде сыкъ къулланылгъан да/де умумтюркий дередже-лиги тильнинъ ички имкянларындан пейда олгъан дереджеликтир. Да/де дереджелиги багълангъан сёзнинъ манасыны тюрлю мана ренклерини къоша, амма къуветлендирмек, айырмакъ ве багъламакъ онынъ эсас вазифеси олып къала. Да/де дереджелиги тюрлю сёз чешитлеринен уйгъун ве келишикли багъ къура. Сойдаш азалы джумлелер теркибинде да/де багълайыджы ве дереджелик вазифесини бир кереден беджере.

КЪУЛЛАНЫЛГЪАН ЭДЕБИЯТ

1. Hacieminoglu H. Turk dilinlde edatlar / Hecmettin Hacieminoglu. - Istanbul, 1992. - 335 с.

2. Насилов В.М. Язык орхоно-енисейских памятников / В.М. Насилов. - М.: Изд-во Вост. лит., 1960. - 87 с.

3. Зейналов Ф.Р. Муаджир турк тиллеринде эдат ве модаль сёзлер. Гъиябий болюкте окъугъанлар ичюн методик къулланма / Ф.Р. Зейналов. - Баку: Азерб. Госуд. Университет, 1969. - 68 с.

4. Алядин Ш. Чорачыкълар. Сайлама эсерлер / Ш. Алядин. - Ташкент: Эдебият ве саньат нешрияты, 1987. - 560 с.

5. Умеров Э. Умют. Повестьлер. Икяелер / Э. Умеров. - Ташкент: Эдебият ве саньат нешрияты, 1988. - 240 с.

6. Крымскотатарско-русско-украинский словарь. Часть I. / сост. С.М. Усеинов. - Симферополь: Оджакъ, 2006. - 416 с.

7. Грунина Э.А. Историческая грамматика турецкого языка. Морфология / Э.А. Грунина. - М.: Изд-во МГУ, 1991. 224 с.

8. Erqin M. Turk dil bilqisi / M. Erqin. - Istanbul, 1992. - 407 c.

9. Тенишев Э.Р. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков / Э.Р. Тенишев, В.Д. Аракин, Г.Ф. Благова. - М.: Наука, 1988. - 700 с.

10.Виноградов В.В. Русский язык (Грамматическое учение о слове) / В.В. Виноградов / под ред. Г.А. Золотовой. - 4-е изд. - М.: Рус. яз., 2001. - 720 с.

11.Гъазайи. Долап / Гъазайи // Йылдыз. - 1996. - № 1. - С. 72-74.

12.Джевхерий. Къошмалар / Джевхерий // Йылдыз. - 1999. - № 5. - С. 106-118.

13.Ашыкъ Умер. Шиирлер гъазеллер / Умер Ашыкъ. - Ташкент: Гъафур Гъулом адына эдебият ве саньат нешрияты, 1988. - 472 с.

14.Болат Ю. Садакъат / Ю. Болат. - Ташкент: Гъафур Гъулом адына эдебият ве саньат нешрияты, 1979. - 328 с.

15.Нузет М. Къырымнынъ чёль аятындан. Сайлама эсерлер джыйынтыгъы / М. Нузет. -Симферополь: Доля, 2003. - 240 с.

16.Паши И. Джанлы нишан / И. Паши. - Симферополь: Таврия нешрияты, 1998. - 208 с. 17.Эдемова У. Юрек атеши / У. Эдемова. - Ташкент: Гъафур Гъулам адына эдебият ве саньат

нешрияты, 1985. - 335 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.