Научная статья на тему 'ТУТ ИПАК ҚУРТИ ЗОТЛАРИНИНГ ЛИЧИНКАЛИК ДАВРИ ДАВОМИЙЛИГИ'

ТУТ ИПАК ҚУРТИ ЗОТЛАРИНИНГ ЛИЧИНКАЛИК ДАВРИ ДАВОМИЙЛИГИ Текст научной статьи по специальности «Сельскохозяйственные науки»

CC BY
94
8
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Agro Inform
Ключевые слова
тут ипак қурти / зот / дурагай / личинка / тухум қуймаси / тут барги / маҳсулдорлик / пуштдорлик.

Аннотация научной статьи по Сельскохозяйственные науки, автор научной работы — Насириллаев Б., Худжаматов С., Абдиқодиров М., Файзуллаева Х.

Тут ипак қурти ҳаёт циклининг личинкалик босқичи қанча давом этиши деярли ўрганилмаган хусусият ҳисобланади. Селекцион материални личинкалик босқичи давомийлиги бўйича танлаш илмий-амалий жиҳатдан долзарблигини назарда тутган ҳолда, Ипакчилик илмийтадқиқот институтида ушбу йўналишда селекцион изланишлар олиб борилмоқда. Мазкур мақолада тут ипак қуртининг бир-биридан фарқ қилувчи зотларининг личинкалик даври давомийлигини икки йиллик таҳлили келтирилган. Энг тезкор ўсиб ривожланувчи зот сифатида Гулшан ва Нафис зотлари аниқланган. Ушбу зотларнинг 5 ёш давомида яшаган давр 24 кунни ташкил этгани аниқланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по Сельскохозяйственные науки , автор научной работы — Насириллаев Б., Худжаматов С., Абдиқодиров М., Файзуллаева Х.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТУТ ИПАК ҚУРТИ ЗОТЛАРИНИНГ ЛИЧИНКАЛИК ДАВРИ ДАВОМИЙЛИГИ»

Received: 8 August 2022 Accepted: 21 September 2022 Published: 30 September 2022

УДК:636.082;638.2

Ипакчилик

ТУТ ИПАК КУРТИ ЗОТЛАРИНИНГ ЛИЧИНКАЛИК ДАВРИ ДАВОМИЙЛИГИ

Насириллаев Б.1, Худжаматов С.2, Абдик;одиров М.3, Файзуллаева X.4

'к;.к;.х.ф.д., профессор E-mail: bahtiyor6503@mail.ru 2к;.х.ф.ф.д. PhD., к.и.х. E-mail: alixudjamatov92@gmail.com Зкичик илмий ходим, Ипакчилик илмий-тадк;икот институти, 4ТошДАУ талабаси.

Аннотация: Тут ипак курти хаёт циклининг личинкалик боск;ичи к;анча давом этиши деярли урганилмаган хусусият х,исобланади. Селекцион материални личинкалик боск;ичи давомийлиги буйича танлаш илмий-амалий жи^атдан долзарблигини назарда тутган х,олда, Ипакчилик илмий-тад^ицот институтида ушбу йуналишда селекцион изланишлар олиб борилмовда. Мазкур мак;олада тут ипак вдэтининг бир-биридан фарк килувчи зотларининг личинкалик даври давомийлигини икки йиллик тах^шли келтирилган. Энг тезкор усиб ривожланувчи зот сифатида Гулшан ва Нафис зотлари аникланган. Ушбу зотларнинг 5 ёш давомида яшаган давр 24 кунни ташкил этгани аникданган.

Таянч сузлар: тут ипак курти, зот, дурагай, личинка, тухум куймаси, тут барги, мах,сулдорлик, пуштдорлик.

Кириш. Bombyx mori L. турига мансуб тут ипак куртининг ^аёт цикли 4 боск;ичдан иборат, булар: тухум, личинка, гумбак ва имаго (капалак) даврларидир. Шулардан фацат личинкалик даврида ипак курти ози^ланади. Ана шу даврда к;абул к;илинган озуца деярли колган умрини охиригача энергия ва х,аёт манбаи булиб хизмат ^илади. Шунингдек, личинкалик даврида ипак куртининг барча х,аётий жараёнлари ва усиш-ривожланиши кузатилади. Личинкалик даврини узи хам беш ёшга булинади ва х,ар ёшдан-ёшга утишида Куртлар ухлаб, пуст ташлайди хамда бешинчи ёш охирига бориб пилла урашга киришади. Ипак куртининг парваришлаш давомидаги энг масъулиятли ва узига яраша к;ийин давр личинкалик даври х,исобланади. Ушбу боск;ичнинг давомийлиги 22 кундан 30-35 кунгача давом этиши мумкин. Бу даврни ^анча давом этишига куплаб омиллар таъсир этади. Биринчи навбатда хаво хдрорати личинкалик даврига тугридан-тугри таъсир курсатса, кейинги мух,им омил сифатида озук;а сифати ва унинг мивдорини курсатиш мумкин. Лекин,

куп йиллик кузатишлар шуни курсатмовдаки, х;аво ^арорати оптимал даражада caiyiaHHÔ, ози^ланиш меъёрда булган ^олда х,ам 28-30 кунда пилла урайдиган зот ва дурагайлар 23-24 кунда пилла урашга киришмас экан. Бу хол, уз навбатида, ипак куртини усиш динамикаси, яъни тезкор усиб ривожланиш хусусияти зот ва дурагайнинг ирсиятига богли!ушгини тасди^лайди.

Бу борада бир гурух, олимлар турлича натижаларга эришган. Б.У.Насириллаев, Ш.Р.Умаров, С.Т.Валиев, М.Ш.Жуманиёзов, С.Х.Худжаматов (2018), Ш.Р.Умаров, Б.У.Насириллаев, Н.Ражабов, М.Ш.Жуманиёзов, А.Н.Батирова, С.Х.Худжаматов (2020) лар турли генотипга эга зот ва тизимларни нокулай стресс шароитларга мослаштириш ва озука танцислигига чидамлилигини оширишга йуналтирилган селекцион тад^и^отлар олиб борганлар. Тадкик;отчиларнинг таъкидлашларича, температура режимига риоя цилмасдан ва озук;а танк;ислиги шароитида парваришланган куртлар, одатдаги усулда бо^илган ^уртларга нисбатан 7-8 кундан кейин

N3 [5] 2022 Agro Inform

пилла урар экан. Яъни температурага риоя цилмасдан ва озук;а танк;ислигида боцилган Куртларнинг личинкалик даври сезиларли даражада узайиши кузатилган.

В.К.Ра^матхулла (2012) нинг

тадки^отларида тут ипак куртининг личинкалик ва пилла ураш даврида оптимал х,арорат меъёридан паст булса, куртлар ривожланиши секинлашиб, куртлик даври чузилиши кузатилган.

Тут ипак куртини изгори намлик шароитида парваришлаш усулини асослаш буйича А.Мирзаходжаев, Б.Мирзаходжаев (2016), А.Мирзаходжаев Б.Мирзаходжаев, Ш.Умаров (2019), А.Мирзаходжаев,

Б.Мирзаходжаев, Ш.Умаров. Б.Т.Соипов (2021), Д.Содик;ов (2021) лар томонидан тут ипак куртини юкори намликда парваришлашга мослашган сукичак конструкциясини синовдан утказиш тажрибалари утказилган. Янги типдаги сукичакда уч хил тажрибалар олиб борилган. Биринчи усул плёнка остида, иккинчи усул чойшаб остида, учинчи усул оддий усул булиб (оддий очик;), юк;ори намлик шароитда парваришланган куртлар оддий усулга нисбатан 2,7-4,0 кунгача киска личинкалик даврини утказган.

Шуларни назарда тутиб, биз уз олдимизга тут ипак куртининг личинкалик даври киска булган х,амда тез пилла урашга киришувчи зотларни яратиш ва ушбу белги устида танлаш ишларини утказишни максад килиб куйдик.

Тадкикот материали ва услубиёти. Тадкикотлар 2021-2022 йилларда Ипакчилик

илмий-тадкикот институтида олиб борилди. Тажрибалар учун тут ипак куртининг институтда яратилган турли генотипга эга Парвоз 1, Парвоз 2, Гулшан, Нафис, Марварид ва Гузал зотлари танлаб олинди. Тажриба Куртларини о к; пиллали зотларни парваришлаш агротехник усули асосида парваришланади. Селекцион куртхоналарда барча зотларга бир хил гигротермик шароитлар (+24-25 С°,70-75%) яратилиб, озука таркиби ва микдори хам бир хил даражада ташкил этилди. Селекцион зотлар Куртлари тухумдан жонланиб чиккан кундан бошлаб биринчи кундан ёшма-ёш куртлик даврининг давомийлиги х,исоблаб борилди ва куртлар оммавий пилла урашни бошлаган сана куртлик даврини охирги куни килиб белгиланди. Куртлик даврининг давомийлиги зотлар буйича оила-оила тарзида кузатилди ва хар бир оила учун куртлик даврининг давомийлиги курсаткичи аникланди. 2021 йилда 117 та оила ва 2022 йилда 112 та оила тахдил килинди.

Тад^ицот натижалари ва му^окамаси. 2021-2022 йилларда тажрибалар учун тут ипак Куртининг 6 та зоти танлаб олинди. Бацор-ги курт бок;иш мавсумида зотлар бир хил гигротермик шароитларда жонлантирилди, энг биринчи яхши жонланган оилалар курт бокишга кутариб олинди ва уларни ёшлар кесимида личинкалик даврини давомийлиги аникланди. 1-жадвалда зотларнинг ёшлар буйича куртлик даври давомийлиги курсаткичлари келтирилган.

Agro Inform N3 [S] 2022

1-жадвал

Зотларнинг ёшлар буйича личинкалик даври давомийлиги

Зотлар Йиллар Оилалар сони, дона Куртлик даври давомийлиги, кун Куртлик даври давомиилиги, X ±Ъх, кун

I ёш II ёш III ёш IV ёш V ёш

Парвоз 1 2021 8 4,0 4,0 4,04 6,3 8,0 26,3+0,25

2022 26 4,0 4,04 4,04 6,0 8,0 26,03±1,12

Парвоз 2 2021 8 4,0 4,0 4,0 6,0 8,0 26,0±1,48

2022 26 4,0 3,8 4,0 6,0 8,0 25,5±1,79

Гулшан 2021 18 4,0 4,0 3,9 5,6 8,5 25,1±1,52

2022 16 4,0 2,9 4,1 6,0 7,0 24,0±2,26

Нафис 2021 19 4,0 4,0 4,1 6,0 9,6 25,2±1,87

2022 27 4,0 3,0 4,0 5,9 7,1 24,0±1,10

Гузал 2021 28 4,0 4,0 4,1 6,0 9,6 26,7±0,96

2022 9 4,0 3,0 5,0 5,2 7,6 25,3±1,12

Марварид 2021 36 4,0 4,0 4,3 5,6 9,4 26,3±1,85

2022 8 4,0 3,0 5,0 5,4 7,6 25,0±1,29

1-жадвал ракамлари зотларнинг личинкалик даври бир-биридан фарк килишини курсатмоада. Лекин шуни алохида таъкидлаб утиш керак буладики, 2021 йил ва 2020 йил курт бокиш мавсумлари бир-биридан сезиларли фаркга эга булди. Табиий иклим шароитлари личинкалик даври давомийлигига уз таъсирини курсатди. Тажриба зотлари ичида Парвоз 1 зоти икки йил давомида бир хил натижани курсатди - 2021 йилда 26,3 кун ва 2022 йилда 26,03 кун. Цолган селекцион зотларда 2021 ва 2022 йил маълумотлари 1,0-1,5 кунга фарк килди. Зотларни личинкалик даврини солиштирадиган булсак, энг киска давр Гулшан ва Нафис зотларида 2022 йилда аникланди ва иккала зотда хам личинкалик даври 24,0 кунни ташкил этди. Бу зотларнинг 5-ёшдаги хаёти давомийлиги хам барча тажриба зотлар орасида энг киска вактни ташкил этиб,

7,0-7,1 кун давом этди. Бу холат, албатта, курт парваришлаш жараёнида катта ахамиятга эгалиги билан ажралиб туради.

Хулоса. Тут ипак куртини парваришлаб, сифатли пилла етиштиришда хар бир иктисод Килинган кун ва тут барги тайёрланаётган пилла хомашёсини таннархини пасайишига олиб келиши мумкин. Ипак курти асосий озукани 5-ёшда истеъмол килишини назарда тутадиган булсак, селекция жараёнларини асосан охирги ёшига йуналтириш талаб этилади. Бунинг учун селекционер кулида биринчи навбатда илмий асосланган селекция услубияти ва муносиб селекцион ашё булиши зарур. Мазкур йуналишдаги тадкикот ишимиз натижалари Гулшан ва Нафис зотлари популяциясидан тез усиб ривожланувчи, усиш динамикаси юкори булган оилаларни танлаш мумкинлигини курсатди.

N3 [5] 2022 Лцго Ыоггп

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Б.У.Насириллаев, Ш.Р.Умаров, С.Т.Валиев, М.Ш.Жуманиёзов, С.Х.Худжаматов. Тут ипак курти зот ва тизимларининг нокулай стресс шароитларда эмбрионал ва постэмбрионал хаётчанлиги. // Чорвачилик ва наслчилик иши. - Тошкент, 2018. -№4-5. 39-40-6.

2. Sh.R.Umarov, N.O. B.U.Nasirillaev, Rajabov, M.Sh.Jumanezov, S.Kh.Khujamatov, A.N.Batirova. Embryonic and post-embryonic viability of second generation of silkworm breeds and lines obtained under unfavorable stressful conditions. // International Journal of scientific and technology research. V.9, Issue:03, March 2020. P.863-866.

3. Rahmathulla V.K. Management of Climatic Factors for Successful Silkworm (Bombyx mori L.) Crop and Higher Silk Production. - India, 2012. Hindawi Publishing Corporation Psyche. P. 1-12. doi: 10.1155/2012/121234

4. Мирзаходжаев А., Мирзаходжаев Б. Комплекс технических средств для механизации технологии приготовления гибридной грены. //Агро Илм. - Ташкент, 2016. №4. -С. 33-34.

5. Мирзаходжаев А., Мирзаходжаев Б., Умаров Ш.Р. Ипак ^уртини чойшаб остида бок;иш сукчагининг конструкцияси ва синов натижалари. //Узбекистан кишлок; хужалиги. - Тошкент, 2019.-№2,37-38-6.

6. Мирзаходжаев А., Мирзаходжаев Б., Умаров Ш.Р., Б.Т.Соипов. Устройство для выкормки гусениц тутового шелкопряда. Патент - Р.Уз. № IAP 06607 // О.Б. Ташкент, 2021. - №11

7. Соди^ов Д.С. Ипак куртини юк;ори намликда бо^иш интенсив усулини ишлаб чи^иш ва сунъий дасталарнинг самарадорлигини асослаш. //Автореф. к;.х.ф.ф.д. (PhD). - Тошкент, 2021. 6-11-6.

Agro Inform N3 [S] 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.