Научная статья на тему 'ТУТ ИПАК ҚУРТИ БОҚИШДА УНИНГ КАСАЛ ЭКАНЛИГИНИ ҚАНДАЙ БИЛИШ МУМКИН?'

ТУТ ИПАК ҚУРТИ БОҚИШДА УНИНГ КАСАЛ ЭКАНЛИГИНИ ҚАНДАЙ БИЛИШ МУМКИН? Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
tut daraxti zararkunandalar / tut daraxti barglari / kimyoviy preparatlar / ipak qurti.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Жумағулов Қахрамон Алиевич, Чўтбоев Сардорбек Собирбой Ўғли

Ушбу мақолада, тут ипак қуртини боқиш жараёнида касалланган тут ипак қуртларни қандай аниқлаш мумкинлиги туғрисида айрим усуллар тўғрисида маълумотлар келтирилган. Бу усуллар маҳаллий ва хорижий олимлар томонидан узоқ йиллик илмий изланишлари натижасида асосида аниқланиб, қурт боқувчиларга маълумот сифатида келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по экономике и бизнесу , автор научной работы — Жумағулов Қахрамон Алиевич, Чўтбоев Сардорбек Собирбой Ўғли

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТУТ ИПАК ҚУРТИ БОҚИШДА УНИНГ КАСАЛ ЭКАНЛИГИНИ ҚАНДАЙ БИЛИШ МУМКИН?»

УУК 638.24

ТУТ ИПАК ЦУРТИ БОЦИШДА УНИНГ КАСАЛ ЭКАНЛИГИНИ ЦАНДАЙ БИЛИШ МУМКИН?

1ЖумаFулов Цахрамон Алиевич, 2Чутбоев Сардорбек Собирбой ^ли

!ТошДАУ Доценти 2ТошДАУ талабаси https://doi.org/10.5281/zenodo.11483951 Annotatsiya. Ушбу мацолада, тут ипак цуртини боциш жараёнида касалланган тут ипак цуртларни цандай аницлаш мумкинлиги тугрисида айрим усуллар тугрисида маълумотлар келтирилган. Бу усуллар мауаллий ва хорижий олимлар томонидан узоц йиллик илмий изланишлари натижасида асосида аницланиб, цурт боцувчиларга маълумот сифатида келтирилган.

Annotation. In this article, a number of methods are presented on how to identify infected worms by worm breeders in the process of feeding mulberry silkworms, which were identified by local and foreign scientists on the basis of long-term scientific research by local and foreign scientists and provided as information to worm breeders.

Kalit so'zlar: tut daraxti zararkunandalar, tut daraxti barglari, kimyoviy preparatlar, ipak

qurti.

Key words: mulberry pests, mulberry leaves, chemicals, silkworm.

Маълумки сунги йилларда мамлакатимизда тут ипак куртини бокиб ундан пилла хосили олиш жараёни бир йилда туртта мавсумда амалга оширилмокда. Етиштирилаётган пиллаларнинг навдорлик хусусияти куп жихатдан тут ипак куртини бокиш агротехникасини тугри кулланилишига боглик. Акс холда тут ипак куртини бокиш агротехникасининг тугри кулланилмаслиги ипак куртларини усиш ва ривожланишига салбий таъсир курсатиб, уларнинг касалланишига сабабчи булади. Бунинг окибатида пиллаларнинг барча махсулдорлик курсаткичлари, жумладан пилла хосилдорлиги, навдорлиги, ипакчанлиги ва пиллаларнинг йигирилувчанлиги каби курсаткичлар кескин равишда тушиб кетади.

Тут ипак курти бир катор микроорганизмлар таъсирида касалланади. Буларга бактериялар, замбуруглар, вируслар ва бир хужайрали содда хайвонлар киради.

Тут ипак курти касалликка чалинса, уни даволашнинг деярли имкони булмайди, факатгина касалликни олдини олиш чора-тадбирлари олиб борилади. Ипак куртини парваришлаш жараёни 24-25 кун давом этиб, бу вакт давомида турли омиллар сабабли тут ипак курти касалланади. Бунга тут ипак курти учун кулай булган харорат, намлик, ёруглик ва хаво алмашиниш каби жараёнларнинг меъёрида булмаслигидир. Шу билан бир каторда курт бокиш мавсумига тайёргарлик куриш жараёнида инкубатория ва куртхоналарни дезинфекция килиш тадбирларини хам сифатсиз амалга оширилиши бунга яккол сабаб булади. Бундан ташкари курт бокиш агротехникасида куртларни озиклантириш микдори, озикланиш майдонини уз вактида ташкил килиб, уларни уз вактида сийраклаштириб бориш, пуст ташлаш (уйку) жараёнида муддатидан олдин (пуст ташлаб улгурмасдан) озука бериш каби жараёнларнинг купол бузилиши бугна асосий сабабчи булади (1-расм).

1-расм. Турли хил сабаларга кура касалланган тут ипак куртларининг

куриниши

Тут ипак курти учун муътадил шароитни яратиш ва курт бокиш агротехникасини тугри йулга куйиш оркали ундан мул ва сифатли хосил олиш тугрисида олимларимиз томонидан куплаб илмий изланишлар олиб борилган. Бунинг натижасида пилла хосилдорлиги ва унинг бир катор курсаткичлари юкори булиши илмий жихатдан исботлаб берилган.

Аммо бугунги кунда кузатишларимиз шуни курсатмокдаки, тут ипак куртини бокиш билан шугилланувчи курт бокувчи касаначилар ва звенолар инкубатория ва куртхоналарни сифатсиз дезинфекция килиш, курт бокиш учун етарли шароит яратилмаслиги ва агротехник тадбирларга амал килинмаслиги эвазига селексионер олимларимиз яратган зот ва дурагайлар узининг потенциал имкониятини номоён килмай пилла хосилдорлигини кескин тушиб кетишига сабабчи булмокда.

Бундай холатни киман булсада олдини олиш учун тут ипак куртининг касалланганлигини уз муддатида пайкаш хам юкари самара беради. Бунинг учун махаллий ва хорижий олимларимизнинг тут ипак куртини касаллигини аниклаш усулларига назар соламиз.

Ипак курти касаллигини аниклаш буйича хориж ва махдллий олимларимизнинг куйидаги карашларини жамлаб эътиборингизга хавола этамиз.

1. Ривожланишини кузатиш. Соглом ипак курти доимий равишда усиб ривожланиб боради. Агарда тана гипертрофияси жадал ривожланишдан оркада колса ёки сезиларли даражада кискариб кетса яъни ёшига нисбатан кичик булса, ипак курти танасида моддалар айланиши бузилишидан далолат беради. Бундай ипак куртларининг ривожланиши секин кечаётганлиги туфайли ипак курти танаси касалланишга мойил булади. Бу эса ипак куртида касалликнинг пайдо булишига энг катта сабабчи омил булади. Агар ипак курти танаси жуда

нозиклашиб кетса куртхонада хаво яхши айланмаганлиги сабабли ипак курти чикинди газ (СО2) билан захарланаётган булади. Шунингдек кам микдорда кимёвий препаратлар билан захарланган озука истемол килаётган тут ипак куртлари хам ривожланишдан оркада колиб кетади.

2. Озикданишини кузатиш. Тут ипак курти озикланишдан мутлоко тухташи бу уларнинг пестицидлар билан захарланганлигидан далолат беради. Шу сабали петицидлар билан захарланиб колмаслиги учун эхтиёт чораларини куллаш зарур. Захдрланган ипак куртлари судрала бошлайди, аста-секин овкатланишдан тухтайди.

3. Харакатни кузатиш. Соглом ипак куртларининг хатти-харакати жонли, сергак ва сезгир. Носоглом ипак куртлари гайритабиий харакат реакциясига киришади. Бу хол куртхонадаги доимий равишдаги узгарувчан харорат окибатида юзага келади. Оддий килиб айтганда ипак куртлари шамоллайди ва танасида йиринг (балгамга ухшаш моддалар) тупланади. Бу орттирилган юкумсиз касаллик хисобланади. Бунда йирингдан азият чекаётган ипак куртлари безовталаниб эмаклайди, купинча ипак курти озикланиш майдонидан чеккага судралиб чикиб кетади. Шунингдек бундай узгарувчан хароратда ипак куртлари секин харакартланиш ва реакцияга жавоб бермаслик билан кузатилади. Бу жараёнга илмий жихатдан карайдиган булсак гастроинтестинал сепсис яни ок боверия касаллигининг бошланишидир.

4.Тана рангини кузатиш. Агарда ипак куртларининг бугинлари ёки интерсегментал (бугум оралари) мембраналари шишган булса, бундай холларда ипак куртлари кучли захарланганлигидан далолат беради. Бунда ипак курти танасида септикемия (septicemia) жараёни кузатилиб нобуд булади ва аввалига унинг танаси котиб, кейин юмшайди, тез чирийди ва нихоят улган ипак курти мурдаси аста-секин котиб тут шохлари ёки пилла ураш дасталарига осилиб колади.

5. Ипак куртини кайд килиш (кусишни) холати. Захарланиш катта кусишни келтириб чикариши мумкин. Озгина меъда шираси ипак куртининг огиз органи оркали чикиб туради. Бу холат хам захарланган озукадан келиб чикади.

6.Ахлатини (экскриментини) текшириш ва кузатиш. Гастроинтецинал йирингли касаллик, вирус ва бактерияларнинг бирга юкишида юзага келади. Бу касалликни келтириб чикарувчи бактерияларга вируслар катта сабабчи булади. Бунда овкат хазим килиш системаси оркали озука хазим булмай ипак куртлари юмшок нажас ажратади. хатто суюк нажасларини чикаради. Шунингдек суюк нажас ажралиши фосфорорганик пеститсидлар билан захарланганда хам юзага келади.

Бир суз билан айтганда соглом уруг партиясидан етиштирилган тут ипак куртларини касалликка чалинтирмасдан парвариш килишнинг ягона чораси, касалликка чалинишини олдини олишдир. Бу жараён инкубатория ва куртхоналарни сифатли дезинфекция килиш, парваришланаётган тут ипак куртларига биологик эхтиёжларидан келиб чикиб, кулай яшаш шароитини яратиб бериш, яъни куртхона харорати, намлиги, хаво айланиш ва ёруглик коэффиценти, шунингдек озикланиш майдони, ганалаш ва сийраклаштириш каби агротехник коидалар шулар жумласидандир. Бундан ташкари тут ипак куртларини озукаси хисобланган тут дарахти баргининг сифати ва унинг турли хил кимёвий воситалар таъсиридан холи булиши хам катта ахамиятга эга. Акс холда турли хил кимёвий воситалар сепилган тут барги билан озикланган тут ипак курти захарланиб нобуд булишига олиб келади. Шу туфайли касалланган тут ипак куртларидан хосил олишнинг кисман булсада чораси касалликка чалинган ипак куртларини олдиндан пайкашдир.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Собиров С.-Ипак куртининг юкумли касалликлари. Тошкент. 2003. Б. 16-17.

2. Собиров С. Ипак курти юкумли касалликлари диагностикаси ва эпизоотологияси "Sano-standart" нашриёти, Тошкент, 2015.Б. 26-27.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.