Научная статья на тему 'ТУРКИЙ ХАЛҚЛАР АНЪАНАВИЙ СПОРТ ЎЙИНЛАРИДА КУРАШНИНГ ЎРНИ'

ТУРКИЙ ХАЛҚЛАР АНЪАНАВИЙ СПОРТ ЎЙИНЛАРИДА КУРАШНИНГ ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Қодирова Х.Н

Жаҳонда олиб борилаётган сиёсий, ижтимоий ва иқтисодий ривожланиш жараёнида Туркий халқларнинг ўзаро бирлашуви, бир мақсад йўлидаги ҳамкорлик, урф-одатлар, анъаналар ва қадриятларни бугунги глобаллашув даврида узлуксиз такомиллаштириш, модерн оламда ўсиб келаётган ёш авлод онгида ўтмишга, аждодларга, миллий ўзлик ва ватанпарварлик каби шахслик сифатларини таркиб топтиришда туркий халқлар анъанавий спорт ўйинларига мотивацион-қадриятли мунособатини шакллантиришга қаратилган чора-тадбирларни ишлаб чиқиш айни дамда долзарб муаммо сифатида кўриш мумкин.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТУРКИЙ ХАЛҚЛАР АНЪАНАВИЙ СПОРТ ЎЙИНЛАРИДА КУРАШНИНГ ЎРНИ»

"1^'ог хогфу tajribalar анон1(1а Ьо'^ак о^киусЫ1а^а kasbiy kompetensiyalarni rivojlantirishning pedagogik strategiyalari: тиатто1аг уа уесЫт1аг" mavzusidagi гезриЬИка 11ш1у-ашаИу konferensiyasi

2024-уП20-fevra1

ТУРКИЙ ХАЛКЛАР АНЪАНАВИЙ СПОРТ УЙИНЛАРИДА КУРАШНИНГ УРНИ

Кодирова Х.Н

Т.НДори-Ниёзий номидаги УзПФИТИ докторанти https://doi.org/10.5281/zenodo.10680835

Жахонда олиб борилаётган сиёсий, ижтимоий ва иктисодий ривожланиш жараёнида Туркий халкларнинг узаро бирлашуви, бир максад йулидаги хамкорлик, урф-одатлар, анъаналар ва кадриятларни бугунги глобаллашув даврида узлуксиз такомиллаштириш, модерн оламда усиб келаётган ёш авлод онгида утмишга, аждодларга, миллий узлик ва ватанпарварлик каби шахслик сифатларини таркиб топтиришда туркий халклар анъанавий спорт уйинларига мотивацион-кадриятли мунособатини шакллантиришга каратилган чора-тадбирларни ишлаб чикиш айни дамда долзарб муаммо сифатида куриш мумкин.

Олимларнинг фикрига кура, илк Турклар Олтой тоглари ахолисидан булиб, улар жанубий Сибир атрофида милоддан аввалги 6000 йилларда яшаган ва уларда Гоншан маданиятини куриш мумкин. Улар кишлок хужалиги билан шугулланиб, кейинчалик кучманчи турмуш тарзини кабул килиб, гарбга кучиш бошладилар [3-5]. Питер Бенжамин Голден узининг фаразий Илк Туркий "Urhaimet" асарида иклим, релефи, усимлик, хайвонот дунёси ва одамларнинг турмуш тарзи билан боглик булган илк туркча лексик бирикмаларни санаб утган ва Илк Турк Мугулистоннинг шимолий Саян-Олтой худудида жойлашганлигини тахмин килган [6]. Мартине Роббетс туркий халклар Хитойнинг шимоли-шаркида жойлашган Транс-Евроосиё кишлок хужалиги жамиятининг авлодлари эканлигини, улар Хинглонг ва маданияти ва ундан кейинги Гоншан маданияти билан боглик булиши кераклигини таклиф килади. Туркий халкларнинг Шаркий Осиё дехкончиликдан келиб чикиши якинда утказилган куплаб тадкикотларда тасдикланган [78].

Милоддан аввалги 2200-йилларда Хитойнинг шимоли-шаркий кисмининг чулланиши туфайли туркий халкларнинг дехкончилик билан шугулланувчи аждодлари гарбга Мугулистонга кучиб кетишган ва у ерда чорвачилик турмуш тарзини утказишган. Туркий Халклар борасида Юнон тарихчиси Помпей Трон (эрамизнинг 1 асри)нинг ёзишича хозирги Узбекистон худудида яшаган кадимги кабилалар мохир жангчилар, муштлашишни яхши биладиган, чавандоз, тирандоз, найзабоз, мохир камончи хуллас хуллас харбий ишларга уста кишилар булишганлигини кайд этган. Бундан куринадики, халк орасида уйин-мусобакалар тез-тез утказилиш шу билан бирга оммалашганидан дарак беради [2; 17-б.]. Бундан куриниб турадики, Туркий халкларнинг таризхи жуда узок асрларга бориб такалади. Замонлараро бугунга кадар Туркий халклар дунёни тамаддунида узига хос тарих зарваракларига битилмиш мухташам хаётни яшаб келмокдалар.

Мамлакатимиз Собик иттифок даврида том маънода Туркий халкнинг бир узаги эканлиги, буюк бир миллат эканлиги, дунё свилизациясида мухим ахамият касб этганлиги, маданиятини, тарихи, илмий мероси маънавий зарарлар етказилганини хам куриш мумкин. Масалан, бу таъкикларни ёкида миллий узликни курутишга каратилган сай харакатлар махсулини биргина Туркий халклар уйинлари мисолида куриб чикамиз. Собик иттифок даврида халк уйинларининг В.Н.Всеволодский-Гернгросс томонидан 1933 йилда туплам нашр этилганлиги унда оз булса-да туркий халклар уйинларининг киритилганини бу уйинларни танлашда А.Диваев ва А.Н.Самойловичнинг тадкикот натижаолига таянгани шу сабабли узбек халк уйинларининг киритилмагани хакидаги кимматли маълумотларни Э.Жабборов тадкикотларида такдим этган [10; 17]. 1963 йилда В.Бабкин (19-32), Н.Алекина

"1^'ог хогфу tajribalar анон1(1а Ьо'^ак о^киусЫ1а^а kasbiy kompetensiyalarni rivojlantirishning pedagogik strategiyalari: тиатто1аг уа уесЫт1аг" mavzusidagi гезриЬИка 11ш1у-ашаИу konferensiyasi

2024-уП20-fevra1

(45-47), И.Васъянов (40-42), П.Бороздин (51-54), С.Глязер (55-58) томонидан нашр этилган маколаларда киргиз, козок, озарбайжон, туркман, узбек, тува халкларининг уйинлари хакидаги маълумотлар келтириб утилган [10; 17].

1993-йилнинг 12-июл куни ^озогистоннинг уша пайтдаги пойтахти Алмата шахрида Турк маданияти халкаро ташкилоти (ТЮРКСОЙ)га асос солинди ва тегишли хужжатлар имзоланди [11]. Хусусан, Узбекистоннинг биринчи Президенти И.Каримовнинг: "Биз учун Турон - минтакадаги туркий тилда сузлашувчи халкларнинг ута сиёсий эмас, балки маданий бирлигининг рамзидир", - дея таъкидлаган. Шундай экан биз туркий халкларнинг анъанавий спорт уйинларини айнан бошлангич таълимда куллаш, укувчиларда тарихий онгни, толерантлик, умуммиллий маданиятни, жисмоний-рухий согломлаштиришга назарий-амалий жихатдан фундамент вазифасини утайди [12; 4].

Туркий халклардаги турли-туман уйинлар хакидаги илк маълумотлар, кадимшунос олим, академик А.Аскаровнинг таъкидлашича, Олтой турклари кахрамонлик эпосларидаги кураш мотивлари хамда бундан икки ярим минг йил аввалги Ордос тукаларида акс этган икки пахлавон курашининг дарахтлар ва отлар иштирокида утказилиши акс этган тасвирда Фаргонача кураш усули бугунги кундагидек бир хил эканлиги акс этган. Пахлавон сипохийлар эгнига узун шолвор, оёкларига чармдан тикилган пошнаси чориг, белларига тасма боглаган. Уларнинг узун сочлари эса оркасига ташланган. Хачир куринишидаги отларини дарахтларга боглашиб, узлари беллашмокдалар. Масалан, Туркий халкларнинг биргини "Кураш" спорти хакида тухталадиган булсак, И.Р.Абдурахмонов тадкикот ишида "Африканинг Эфиопия шахрида хам Фаргонача курашга ухшаш кураш бор экан"-деб кайт этади [2; 136]. 1996 йил Малайзиянинг пойтахти Бангкок шахрида Халк уйинлари халкаро фестивалида Бухороча ва Фаргонача кураш турлари намойиш этилгани ва хоирижликларда катта кизикиш уйготди", - дея кайт этган [2; 135]. И.Р.Абдурахмоновнинг карашларига кура, "Кураш турлича атамаларга эга булиб, узбекларда кураш (олиш), форсийларда гурештингвори, туркман ва озаржайжонда гуреш (кураш), козок, коракалпок ва киргизларда курес, дуарис, одариш дейилади. Узбекистоннинг жанубий вилоятларида факат "олиш" атамаси кулланилади. Фаргона водийсида эса, кураш деб юритилади", - дея таъкидлайди [2; 104]. Бухорача усул-чалишнинг жуда кадимий усули булиб, у нафакат Узбекистон Эрон, Х,индистон томонларга хам кенг таркалган. Бу хакида Абдулкосим Фирдавсийнинг "Шохнома" асарида Бахром Гурнинг Х,инд шаханшохи Шангул хузурида уюшутирилган базмда кураш тушгани хакида маълумотлар келтирилади: Худди кулун томон чопган шурдай маст, Бирининг кулидан кутардию даст. Ерга чунон урди, булди чилпора, Суяги тукилиб, кон окди пора. Шангул хайрон эди, букадар зарбдан, Курашга лиммо-лим комати алпдан [1; 596].

Утган йиллар давомида "Узбекистон кураш миллий федерацияси" (1992), "Кураш халкаро академияси" (1999), "Бутун жахон курашни ривожлантириш жамгармаси" (1999), "Кураш халкаро института" (2001), жахоннинг 5 та китъасида "Кураш Конфедерация"лари, 121 та давлатда расмий федерациялар фаолияти йулга куйилди ва узбек курашини, унинг халкаро анъаналарини, ютукларини кенг таргиб килиш максадида "Кураш" ойлик адабий-бадиий, ижтимоий-публицистик, ахборот-реклама журнали таъсис этилди.

"Ilg'or xorijiy tajribalar asosida bo'lajak o'qituvchilarda kasbiy kompetensiyalarni rivojlantirishning pedagogik strategiyalari: muammolar va yechimlar" mavzusidagi respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi

2024-yil 20-fevral

Хулоса килиб айтганда, мустакиллик йилларидан бошлаб, Туркий халкларнинг

тарихи, маданияти, урф-одатлари, анъаналари, фалсафий, адабий, филологик, педагогик ва

психологик, социологик жихатдан тадкик этилмокда.

REFERENCES

1. Фирдавсий А. Шохнома. - Т., 1964.

2. 2. Абдурахмонов И.Р. Узбек халк уйинлари ва томошалари (XX аср Узбекистон жанубий вилоятлари мисолида): С.ф.н. ... Дис. - Т., 1997. Golden, Peter B. Studies on the Peoples and Cultures of the Eurasian Steppes. 21 Mart 2019 tarihinde kaynagindan arsivlendi. Erisim tarihi: 8 Kasim 2021.

3. Robbeets et al. Transeurasian ancestry: Martine (1 Ocak 2017). "Austronesian influence and Transeurasian ancestry in Japanese: A case of farming/language dispersal". Language Dynamics and Change (ingilizce). 7 (2): 210-251. DOI: 10.1163/2210583200702005. ISSN 2210-5832. 15 Mayis 2021 tarihinde kaynagindan arsivlendi. Erisim tarihi: 8 Kasim 2021.

4. Robbeets, Martine. "The Transeurasian homeland: where, what and when?" The Oxford Guide to the Transeurasian Languages. 17 Mayis 2021 tarihinde kaynagindan arsivlendi. Erisim tarihi: 8 Kasim 2021.

5. The ethnogenesis of the modern Turkic peoples: A brief overview http://zti.hu/sipos gyujtesek/pdf/3 TR.pdf 24 Eylul 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi

6. Uchiyama, Junzo; Gillam, J. Christopher; Savelyev, Alexander; Ning, Chao (2020). "Populations dynamics in Northern Eurasian forests: a long-term perspective from Northeast Asia". Evolutionary Human Sciences (ingilizce). 2. D0I:10.1017/ehs.2020.11. ISSN 2513-843X. 15 Kasim 2020 tarihinde kaynagindan arsivlendi. Erisim tarihi: 8 Kasim 2021.

7. Lee (18 Oct 2017). Brill. 19 (2) (https://brill.com/view/journals/inas/19/2/article-p197_197.xml 4 Mart 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi)

8. Жабборов Э. Узбек халк уйинлари лексикаси (Жанубий Узбекситон материаллари мисолида): Филол. фанл. номз. ... Дис. - Т., 1998.

9. https://www.xabar.uz/siyosat/turkiy-kengash-haqida-nimalarni-bilamiz

10. Отахужаев A. Илк урта асрлар марказий осиё цивилизациясида турк-сугд муносабатлари. - Т.: "ART-FLEX" нашриёти, 2010.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.