Научная статья на тему 'ТУРКИСТОНДА МУСТАМЛАКА АГРАР СИЁСАТИ (1870-1900 ЙИЛЛАР)'

ТУРКИСТОНДА МУСТАМЛАКА АГРАР СИЁСАТИ (1870-1900 ЙИЛЛАР) Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
87
10
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
АГРАР МУНОСАБАТЛАР / КЎЧМАС МУЛК / ЕР СОЛИғИ / қИШЛОқ ХЎЖАЛИГИ / ЕР ФОНДИ

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Сулаймонов Қ., Хошимова М.Н.

Ушбу мақолада Россия империяси истилосидан сўнг XIX аср иккинчи ярми ва XX аср бошларида Туркистонда амалга оширилган ер-сув ислоҳотлари, қишлоқ хўжалигининг аҳволига оид айрим маълумотлар берилган. Тадқиқот ишининг мақсади Туркистонда олиб борилган мустамлака аграр сиёсатини чуқур таҳлил қилган ҳолда аниқ илмий маълумотларни кўрсатиб беришдан иборатдир.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

COLONIAL AGRICULTURAL POLICY IN TURKEY (1870-1900)

This article provides some information about the state of agriculture and land-water reforms implemented in Turkestan in the second half of the 19th century and the beginning of the 20th century after the conquest of the Russian Empire. The purpose of the research work is to provide accurate scientific data with an indepth analysis of the colonial agrarian policy conducted in Turkestan.

Текст научной работы на тему «ТУРКИСТОНДА МУСТАМЛАКА АГРАР СИЁСАТИ (1870-1900 ЙИЛЛАР)»

Сулаймонов Ц.

Магистратура булими бошлиги Фаргона давлат университети Хошимова М.Н.

2 курс магистранти Фаргона давлат университети

ТУРКИСТОНДА МУСТАМЛАКА АГРАР СИЁСАТИ (1870-1900

ЙИЛЛАР)

Аннотация: Ушбу мацолада Россия империяси истилосидан сунг XIX аср иккинчи ярми ва XXаср бошларида Туркистонда амалга оширилган ер-сув ислоуотлари, цишлоц хужалигининг ауволига оид айрим маълумотлар берилган. Тадцицот ишининг мацсади Туркистонда олиб борилган мустамлака аграр сиёсатини чуцур таулил цилган уолда аниц илмий маълумотларни курсатиб беришдан иборатдир.

Калит сузлар: аграр муносабатлар, кучмас мулк, ер солиги, цишлоц хужалиги, ер фонди.

Sulaymanov Q. head of the graduate department Fergana State University Khoshimova M.N.

2nd year graduate student Fergana State University

COLONIAL AGRICULTURAL POLICY IN TURKEY (1870-1900)

Annotation: This article provides some information about the state of agriculture and land-water reforms implemented in Turkestan in the second half of the 19th century and the beginning of the 20th century after the conquest of the Russian Empire. The purpose of the research work is to provide accurate scientific data with an indepth analysis of the colonial agrarian policy conducted in Turkestan.

Key words: agrarian relations, real estate, land tax, agriculture, land

fund.

Маълумки Россия империяси томонидан босиб олинган Туркистон худуди ижтимоий-иктисодий хаётида XIX асрнинг иккинчи ярмидан эътиборан туб узгаришлар содир булди. Урта Осиё хонликларини бирин-кетин босиб олаётган чор Россияси томонидан Кукон хонлиги забт этилгач, генерал Кауфман яна узининг аввалги сиёсатини давом эттирди. Кукон хонлиги босиб олингандан кейинок, яъни 1876 йилнинг кузидан

бошлаб Туркистонда "Ер, солик хамда вакф масалалари билан шуFуланувчи комиссия" иш бошлади. Генерал Кауфман рахбарлигидаги Туркистон генерал губернаторлиги маъмурияти "Туркистон улкасини бошкариш туFрисида"ги Низомини тайёрлади ва 1886 йили у подшо

39

хукумати томонидан тасдикланди.

Бу низомга кура мустамлакачилик сиёсати ва мустамлака режими конун йули билан мустахкамланган эди. Унинг асосида рус маъмурлари улка мехнаткаш ахолиси ерларининг анча кисмини мажбуран тортиб олиб, рус оилаларига бериш учун ер фондини туздилар. Соликлар купайтирилди, дехконлар даромадининг 10% микдорида ер солиFи ва умумий улпонларнинг 35 фоизи хажмида земство йиFими жорий этилди.40

Шунингдек, аграр сиёсатни кучайтириш максадида XIX аср охири XX асрнинг бошларига келиб, дехконларга бевосита карз бериш ва пахтани хакикий бахосида сотиб олиш йулга куйилди. Пахтачилик саноатининг бошлаетич даврида пахта тайёрлаш, фабрикаларни хом-ашё билан таъминлашни фирмаларнинг узи амалга оширарди. Пахта хом ашёсини тулмай колган кисми олиб сотар комиссионерлар воситачилиги оркали тулдириларди. "Туркистон улкасини бошкариш туFрисидаги Низом(1886)" нинг 262-моддасида Туркистонда, унинг чегарасидан ташкарисида яшовчи Россия таабалигига ва махаллий ахолига мансуб булмаган фукароларга хамда насроний динида булмаган шахсларга Туркистонда ер, умуман кучмас мулклар сотиб олиш такиклаб куйилди.41 Ушбу Низомнинг 262-моддасига 1894 йили киритилган узгартиришга мувофик, Туркистонда ер ва кучмас мулк сотиб олиш факат пайчилик шаклидаги ширкатлар ва акциядорлик жамиятларига, шунингдек, улар Низоми асосида факат насроний динидаги рус таабаларидан, насроний булмаган шу ерлик ахолидан иборат булган ёки келиб чикиши Туркистон улкаси билан чегарадош булган Урта Осиё давлатларидан булган шахсларгагина рухсат этилади. Низомда хорижлик булган ёки яхудий динига эътикод килувчи шахсларга кучмас мулк сотиб олиш такикланган. Жойларда уларни факат вактинча фойдаланиш учун сотиб олишга рухсат берилиши курсатиб утилган.

Туркистоннинг географик жойлашуви, иклим шароити ва тупрок унумдорлиги яхши булганлиги, бу худуд кишлок хужалиги ва аграр муносабатларнинг ривожланиш жихатидан ахамиятли эди. Бу даврга келиб, Туркистонда табиий географик шароитлар турлича булганлиги учун махаллий дехконлар турли хил сунъий суFориш усулларидан фойдаланганлар. Дехконлар одатда ховузларда сув туплаш, каналллар ва

39 Туркистондаги вакф мулклари тарихи.Наманган. «Наманган» нашриёти 2005й., -Б.24

40 Узбекистон тарихи. Р.Шамсутдинов, Х.Муминов. Тошкент. «Академнашр» 2019й., -Б.300

41 Положение об управлении Туркестанского края. Том II, часть 2. Ст. 262. - Санкт-Петербург, 1886. - С.

33.

ариклар казиш йули билан экин майдонларига сув келтирган. XIX асрнинг иккинчи ярми - XX аср бошларидаги суFорма дехкончилик ривожланган худудлари т^рисида "Туркестанский сборник" (Туркистон туплами) ту плами материалларида куплаб маълумотлар учрайди. Бу хакида С.Ф. Костенко узининг "Туркестанский край" номли маколасида алохида тухталиб, "XIX асрнинг 80 йилларида Туркистон улкаси бошка худудларида Урта хисобда хар 100 десятина (1 десятина - 1,09 гектарга тенг) ердан 2,06 десятина дёхкончилик учун фойдаланилган каби маълумотларни келтириб утади.42

Россия империяси Туркистонда мустамлакачилик кишлок хужалигини хар томонлама жонлантириш учун янада кенг тадбирларни амалга оширди. Хусусан, 1894 йили "Давлат мулклари министрлиги" "Ер ишлари ва давлат мулклари министрлиги"га айлантирилди. СуFориш ва мелиорация ишларини олиб бориш учун министрликда "Ерларни обод килиш булими" (Отдел земельных улучшений, кискача ОЗУ) ташкил килинди. Туркистонда шу министрлик бошкармаси ва ирригация ишларига рахбарлик килиш, юкоридан буладиган топширикларни бажариш учун бу ишлар буйича иккита чиновник лавозими хамда алохида гидротехник, булим жорий этилди. Шу даврдан бошлаб янги ерларни узлаштириш, янги каналлар чикариш максадида кенг текшириш сиёсатини янада кучайтириш, шунингдек, улканинг кулай аграр имкониятларидан фойдаланишга карор килди.43

Чор хукумати махаллий ахолининг каттик каршилигига карамай, давлат ерини кенгайтиришга каратилган сиёсатини юргизаверди. Шунингдек, кучириб келтирилган рус, украин ва беларус миллатига мансуб ахолининг сунъий суFорма дехкончилик борасида тажриба етишмаслигини хисобга олиб комиссия уларни имкон кадар лалми ер майдонлари мавжуд булган худудларга жойлаштиришга харакат килдилар. Махаллий ахоли вакиллари хусусан, 1891 йил Тошкент шахри ва Сирдарё вилоятининг ахолиси маъмурият вакилларининг ер масаласида юритаётган нотуFри сиёсати хакида императорга шикоят хатини юборадилар: Ер улчовчилар ва уезд бошликлари томонидан хар бир ер эгаси, агар сотиб олинганлиги тасдикловчи хужжати булмаса, у вактда жамоа ахли билан бирга солик туланиши хакида курсатма олинди. Бундай ерлар жамият ерларига айлантирилиб, соликни якка тартибда тулаш такикланар эмиш. Яйловлар ва пичанзорлар орасидаги каровсиз ётган ерлар хамда тукайзорлар давлатники булар эмиш. Яна, тоF баFридаги лалмикор ерлар хам давлат ихтиёрига утказилар эмиш" мазмунидаги арзнома юборилади лекин бундан хеч кандай наф булмайди. Ахолининг каршилигига

42 Жабборов М. Р. Фаргона вилояти тарихининг "Туркестанский сборник"да ёритилиши (XIX аср охири - XX аср болари). т.ф.н. илмий даражасини олиш учун ёзилган дисс... - Тошкент; 2000., -Б. 23

43 Ж а л и л о в С. Фаргона водийсининг сурорилиш тарихидан. УзССР «Фан» нашриёти, Тошкент, 1977.-Б.137

карамасдан куплаб унумдор ерлар рус дехконларига махаллий дехконлардан тортиб олиб берилди. Биргина Каспийорти вилоятида 10318 десятина ер кучириб келтирилганларга таксимлаб берилди. 44 Хулоса килиб шуни айтиш мумкинки Россия империясининг 1870-1900 йилларда амалга оширган аграр ислоуотлари туликлигича мустамлака куринишига эга ва бу жараёнларда махаллий ахоли вакилларининг манфатлари ва мулкий хукукларига нисбатан беписандлик билан каралди.

Фойдаланилган манба ва адабиётлар:

1. Туркистондаги вакф мулклари тарихи.Наманган. «Наманган» нашриёти 2005й., -Б.24

2. Узбекистон тарихи. Р.Шамсутдинов, Х.Муминов. Тошкент. «Академнашр» 2019й., -Б.300

3. Положение об управлении Туркестанского края. Том II, часть 2. Ст. 262. - Санкт-Петербург, 1886. - С. 33.

4. Жабборов М. Р. Фаргона вилояти тарихининг "Туркестанский сборник"да ёритилиши (XIX аср охири - XX аср болари). т.ф.н. илмий даражасини олиш учун ёзилган дисс... - Тошкент; 2000., -Б. 23

5. Ж а л и л о в С. Фаргона водийсининг сурорилиш тарихидан. УзССР «Фан» нашриёти, Тошкент, 1977.-Б.137

6. Хамид Зиёев. Туркистонда Россия тажовузи ва хукмронлигига карши кураш. «Шарк» нашриёт-матбаа концернининг бош тахририяти. Тошкент -1998.-Б. 364

44 Хамид Зиёев. Туркистонда Россия тажовузи ва хукмронлигига карши кураш. «Шарк» нашриёт-матбаа концернининг бош тахририяти. Тошкент-1998.-Б. 364

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.