Научная статья на тему 'ТУРКИСТОН ТОҒЛАРИ ТАБИАТИ ВА УНДА ХАЛҚАРО ТОҒ ТУРИЗМИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ЙЎЛЛАРИ'

ТУРКИСТОН ТОҒЛАРИ ТАБИАТИ ВА УНДА ХАЛҚАРО ТОҒ ТУРИЗМИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ЙЎЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
110
8
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Туркистон тоғлари / табиат / дарё водийлари / ҳалқаро тоғ туризми / комфортли шароит / рекреациаон ресурслар / туристик маршрут / Супа платоси. / Туркестанские горы / природа / речные долины / международный горный туризм / комфортные условия / рекреационные ресурсы / туристический маршрут / плато Супа.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Соҳиба Кушбакова

Туркистон тоғларининг табиатини кенг кўламда ўрганилган ҳолда, ҳудуддахалқаро тоғ туризмини ривожлантиришнинг илмий-амалий асослари ўрганилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПРИРОДА ГОР ТУРЦИИ И ПУТИ РАЗВИТИЯ МЕЖДУНАРОДНОГО ГОРНОГО ТУРИЗМА

Обширное изучение природы гор Туркестана, научная и практическая основа развития международного горного туризма в регионе.

Текст научной работы на тему «ТУРКИСТОН ТОҒЛАРИ ТАБИАТИ ВА УНДА ХАЛҚАРО ТОҒ ТУРИЗМИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ЙЎЛЛАРИ»

DOI: https://doi.org/10.37547/supsci-ignr-02-01-09 Pages: 62-67

Journal of Geography and Natural Resources SJIF 2022: 6.037

JOURNAL OF GEOGRAPHY AND NATURAL RESOURCES

journal homepage:

https://topjournals.uz /index.php/j gnr

NATURE OF TURKESTAN MOUNTAINS AND WAYS TO DEVELOP INTERNATIONAL MOUNTAIN TOURISM

Sokhiba Kushbakova

Master's student

Jizzakh State Pedagogical Institute Jizzakh, Uzbekistan

ABOUT ARTICLE

Key words: Turkestan mountains, nature, river valleys, international mountain tourism, comfortable conditions, recreational resources, tourist route, Supa plateau.

Received: 01.03.22 Accepted: 10.03.22 Published: 23.03.22

Abstract: Extensive study of the nature of the mountains of Turkestan, the scientific and practical basis for the development of international mountain tourism in the region.

ТУРКИСТОН ТОГЛАРИ ТАБИАТИ ВА УНДА ХАЛЦАРО TOF ТУРИЗМИНИ

РИВОЖЛАНТИРИШ ЙУЛЛАРИ

Сох,иба Кушбакова

Магистратура талабаси

Жиззах давлат педагогика институти

Жиззах, Узбекистон

_МА^ОЛА Х,А^ИД А_

Калит сузлар: Туркистон тоглари, Аннотация: Туркистон тогларининг табиат, дарё водийлари, халкаро тог табиатини кенг куламда урганилган холда, туризми, комфортли шароит, рекреациаон худудда халкаро тог туризмини ресурслар, туристик маршрут, Супа ривожлантиришнинг илмий-амалий платоси._асослари урганилган._

ПРИРОДА ГОР ТУРЦИИ И ПУТИ РАЗВИТИЯ МЕЖДУНАРОДНОГО

ГОРНОГО ТУРИЗМА

Сохиба Кушбакова

Студент магистратуры

Джизакский государственный педагогический институт Джизак, Узбекистан

_О СТАТЬЕ_

Ключевые слова: Туркестанские Аннотация: Обширное изучение

горы, природа, речные долины, природы гор Туркестана, научная и международный горный туризм, практическая основа развития

комфортные условия, рекреационные международного горного туризма в ресурсы, туристический маршрут, плато регионе.

Супа._

КИРИШ

Туркистон тоглари аввало Помир-Олой сунгра, Олой-Х,исор тог тизмасига киритилган булиб, тог Олой тог тизмасининг давоми хисобланадиган Мастчох тугунидан гарбда Туркистон, Зарафшон ва Х,исор тизмаларига ажралади. Бу тизма Мастчох, давонидан Жиззах шахригача меридианал йуналишда 320 км гача чузилган, баландлиги шаркдан-гарбга томон пасайиб боради. Шаркий кисми баланд, шунинг учун бу ерларда музликлар мавжуд. Тогнинг шаркий кисмида баъзи чуккилар 5620 метргача кутарилган, уртача баландлиги 4000 метрдан ортик, гарбий кисми пастрок булиб, шимолий ёнбагрида бир канча тармоклар хосил килган. Улар бир-биридан дарасимон дарёлар билан ажралган. Бу тармоклар орасида чукмалар, кия текисликлар ва чукур дарё водийлари бор. Туркистон тогининг Фаргона водийсига якин ерлари кенг адирлардан иборат. Жанубий ёнбагри киска, Зарафшон водийси устидан тик кутарилиб туради.

АСОСИЙ ЩСМ

Тогнинг гарбий кисмида бир неча кулай довон (Шахристон, Гуралаш, ^уштепа, Латтабанд ва Совурбел) лар бор. Булардан энг машхури Тожикистон Республикаси худуддида жойлашган булиб, Уратепадан Зарафшон водийсига, ундан Душанбега борадиган йул устидаги Шахристон (3380 м) довонидир. Шахристон довони тарихда "Буюк Ипак йули" нинг ривожланишига уз хиссасини кушган довонлардан бири хисобланади.

Туркистон тоги Зоминсув дарёсининг бошланадиган кисмида, яъни Гуралаш довонида 2 та тармокка, Шимолий (Молгузар тоги) ва Жанубий (Чумкортог) тогларига булиниб кетади. Бу тоглар уртасида гузал табиати билан машхур булган Сангзор водийси жойлашган.

Туркистон тогларининг табиати гузал ва мафтункор булганлиги сабабли, халкаро туристик объектларга бой худуд хисобланади. Шу боисдан бу худудларда табиатни хисобга олган холда туристик объектларни куриш ва халкаро тог туризмини ривожлантириш мухим илмий-амалий ахамиятга эгадир.

Тогларда курорт-туристик объектларни куришнинг зарурияти республика текислик кисмида экологик холатнинг кескинлашуви, йирик шахарларда атроф-мухитни ифлосланиши билан богликдир. Ёз фаслида текисликларда жазирама иссик об-хавонинг хукм суриши ва шунга мувофик дам олиш учун имкониятларининг чегараланганлиги билан янада кескинлашади. Натижада, хозирги вактда ахолининг дам олиш кунлари тогларда стихияли равишда купайиб бормокда. Дам олишни тартибсиз характерда булиши табиий мухитга анча зарар келтиради. Шунинг учун рекреацион ресурсларни стихияли узлаштиришга карши, халкаро ахамиятга эга булган ва экологик талабларга жавоб берадиган рекреацион базаларни яратиш зарурдир.

Туркистон тогларидаги Супа платоси кулай иклим шароити, жойнинг рельефи ва ноёб комплекс табиий шароити буйича дунёда мавжуд булган купгина тог-спорт марказларидан кулайрок хисобланади. Факат бу ерда, халкаро тог туризмини ривожлантириш учун бир канча бунёдкорлик ишларини амалга ошириш лозим.

Туркистон тогларини рекреацион имкониятларини узлаштириш ва тог туризми ривожлантириш масалаларини хал килиш билан бир вактда, туризмнинг илмий-назарий жихатдан урганиш хам мухимдир. Туризмни илмий-назарий бахолашда, ландшафт рекреацион ресурсларнинг антропоген омилларга баркарорлигини хамда худуднинг рекреацион хажмини аниклаш зарур хисобланади.

Шуни таъкидлаш лозимки, келажакда Туркистонда тог туризмни ривожлантириш билан бирга географлар олдида ландшафтларни мухофаза килишни янгича вазифаси куйилади, яъни ландшафтларни туристлар учун мухофаза килиш - ландшафтларнинг куркам, жозибадор ва махсулдорлигини саклаб колиш хамда мухофаза килиш асосларини ишлаб чикиш керак.

Куп йиллик тадкикотлар натижасида, Туркистон тогининг Зоминсув хавзасида баландлик минтакаларига боглик холда ландшафтларнинг узгаришига кура 4 та табиий комплекслар ажратилди. Х,ар бир худуднинг туристик ахамиятига кура табиий комплекслари аникланди ва унинг туристик имкониятларига бахо берилди (1-жадвалга каранг).

1-жадвал

Зоминсув хавзаси ландшафтларининг баландлик минтакалари ва

уларнинг туристик имкониятлари

№ Баландлик ландшафт минтакалари Туристик ахамиятга эга табиий комплекслар Туристик имкониятлар

I Тог олди текислиги ва Зоминсув ёйилмаси (450-850 м) 1. Ёйилманинг юкори кисми 2. Ёйилманинг чека кисми Зомин шахри ва унинг дам олиш жойлари Агро ландшафтлар

II Тепаликсимон гря-дали паст тогли курук-субтропик зона (900-1800 м) 3.Дарёлар водийси, терраса ландшафтлари 4.Дарёчалар оралигидаги сувайиргичлар Ёз фаслида киска муддатли дам олиш Бахор фаслида экскурсия уюштириш.

III Тик ёнбагрли уртача баланд тогли урмон зонаси (1800-2000, 2600-2800 м) 5. Помоген-неохен чизиклари-дан тузилган ^изилмозор комплекси 6. Тулкинсимон баланд тог платоси супа комплекси 7. Ноёб тропик зоналар учун хос булган карст ходисали каррлар 8.Чортанги ландшафти "^ирк-киз" тош хай-калларига экскурсия Дунё ахамиятига эга булган туризм имкониятлари мавжуд 4 та дарё (Шариллок, ^изилсув, ^ашкасув ва Кулсой) кушилган дарага сайёхат килиш

IV Баланд тогли сув айиргич субальп зонаси 9. Шахристон ва Гуралаш довонлари комплекси 10. Катта сув йигувчи варонкалар комплекси 11. Бахайбат тик коялар ("Учрашув", "Кутиш" ва бошка номлар билан аталади) Ёз фаслида машинада кадими денудацион юз-аларига чикиш мумкин Ёз фаслида киска муддатли экскурсиялар "Кутиш" ва "Учрашув" номи билан аталувчи кояларга экскурсия уюштириш мумкин

(Л.Алибеков маълумотлари асосида)

Зоминсув хавзаси ландшафтлари баландлик минтакалари табиий комплексларига таъриф берилганда, рельефи, геологик ва геоморфологик компанентлари асос килиб олинган. Бу табиий комплексларини иклим, гидрологик ва биологик каби компонентлари тог туризмини ривожлантириш учун жуда кулай хисобланади. Табиий комплексларнинг ушбу компонентлари тугрисида куйида батафсилрок тухталиб утамиз.

Узбекистондаги тоглар каби, Туркистон тогларида хам халкаро тог туризмини кенг масштабда ривожланиши билан бир каторда, унга тусик булувчи баъзи бир факторлар хам мавжуддир. Шу боисдан, тогларда халкаро тог туризмини ривожланишига тусик булувчи омилларни шартли равишда 2 га булинади. Булар ички ва ташки омиллар.

Тогларда дам олиш зоналарини ташкил килишда тусик буладиган ички омилларга, бахор ва ёз фаслларининг бошларида тез-тез такрорланиб турувчи сел тошкинлари, йул куриш ва электр энергия билан таъминлаш каби муаммолар киради. Тогларда корлар

эриши ва ёмгирлар ёгиши бир вактга тугри келган вактлари катта-катта сел тошкинлари кузатилади. Тогларнинг рельеф хусусиятлари йул курилиши учун жуда нокулай хисобланади. Бу уз навбатида, тогларда кенг куламли йул курилиш ишлари олиб борилса, табиатга катта зарар етказилади. Баланд тог худудларига электр линияларини утказиш эса катта харажатлар талаб килинади.

Тогларда дам олиш зоналарини ташкил килишда тусик буладиган ташки омилларга, Узбекистондаги куплаб тогларнинг хушманзара жойлари, кушни республикалар билан утадиган давлат чегараларига якин жойлашганлигидир. Шу сабабли хам бу худудларда катта-катта дам олиш зоналарини ташкил килиш давлат стратегиясига тугри келмайди.

ХУЛОСА

Тадкикотлар натижасига кура дам олиш зоналарини ташкил килишда анъанавий усул булиб колган катта-катта бинолар куриш эмас, балки замонавий куринишдаги чодир (утов) лар ташкил килиш лозим. Дам олиш чодирлари мавсумий холда, тогларнинг давлат чегараларига якин жойларда хам ташкил килиш мумкин. Дам олиш чодирлари катта майдон талаб килмаганлиги сабабли, сел йулларидан узокрокда жойлаштириш имконияти булади. Шунингдек, чодирларни электр энергия билан таъминлашда мукобил энергия (куёш, шамол ва биоэнергия) лардан унумли фойдаланса, электр линияларини утказиш учун катта маблаглар талаб килинмайди.

Тогларда автомабиль йулларини куришда киялик 12-150 дан ошмаслиги керак. Тогларда киялиги юкори булган жойларда эса осма сим йуллар барпо этиш лозим. Баъзи бир сукмок йуллар от, эшак, туя каби махаллий уловлар оркали босиб утилса булади. Бундай харакатланишлар оркали тог табиатидан тула бахра олинади. Шунингдек, текисликдан токка тез кутарилганда учрайдиган тог касалликларини хам олди олинади. Энг мухими табиат куйнида бундай дам олиш атроф-мухит табиатига салбий таъсир этмайди ва колаверса, БМТ томонидан ишлаб чикилган "Экологик дастур" талабларига тулик мос келади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ

1. Alibekov L, Alibekova S, Hazarov I, Gudalov M. About some regularities of

geosystems degradation in Central Asia. Tatranka Javorina, Slovakia, 2012, Vol 21, № -1, 42-44 р

2. Gudalov M. Foundation of Aydar-Arnasay lakes system and their effects on the environmental landscape. Nature and Science.Volume 17, Number 11 November 25, 2019 USA New York.

3. Gudalov M., Zikirov B. Metnods of studying the landscapes around the Aydar-Arnasay lake system. International engineering journal for research & development. Vol - 5, Issue - 7, 2020 India.

4. Gudalov M., Zikirov B., Imamova D. Predicting changes in landscares around the Aydar-Arnasay lake system. Accerted in the journal The American of Engineering and Technology. Volume - 02, Issue - 10, October 2020.

5. Gudalov M., Gozieva M. Ways to develor modern ecoturism in the Zamin basin. International engineering journal for research & development. Vol - 5, Issue - 7, 2020 India.

6. Sharipov Sh, Shomurodova Sh, Gudalov M. The use of the mountain kars in the tourism sphere in cort and recreation zone of Chimgan-Charvak. Journal of Critical Reviews. Volume 7, Issue 3, 2020 Maleziya Kuala-Lumpur.

7. Лесовский, Б. Ф., Лисиенко, С. В., Иванов, А. В., Муминов, А. Г., Ким, Г. Н., & Огий, О. Г. Состав редакционной коллегии.

8. Ахмедова, Р. М., & Адилов, Ф. А. (2016). Подготовка специалистов в отрасли ремесленного производства в 20-х годах ХХ века. Учёный XXI века, (5-4 (18)), 62-64.

9. Go'dalov, M. R. (2014). Nature of Jizzakh region and its protection.-T.:". Science and technology.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.