ТУРИЗМ МЕН ДЕМАЛЫСТЫ ДАМЫТУДАҒЫ БАЛҚАШ-АЛАКӨЛ ӨҢІРІ ТАБИҒАТЫН ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ МӘСЕЛЕЛЕРІ Текст научной статьи по специальности «Прочие социальные науки»

НАУЧНЫЕ СТАТЬИ

Гидрометеорология и экология №4 2009

эек 91(091)

ТУРИЗМ МЕН ДЕМАЛЫСТЫ ДАМЫТУДАГЫ БАЛХАШ-АЛАКвЛ ЭЩР1 ТАБИГАТЫН ТИ1МД1 ПАЙДАЛАНУ МЭСЕЛЕЛЕР1

Б. К- Асубаев

Мацалада Балцаш-Алаквл ец1ртдег1 туризм д1 дамытудыц табигатты утыымды пайдалану жолдары царастырылады. Ощрд1ц табигат кешендер1не ант ропогендщ салмац керсетюштер1 талданган.Осы вщрде демалыс пен туризмд1 дпамытудагы психологиялыц жайлылыц мэселлерг царастырылган.

Табигатты туриспк мацсатта тиiмдi пайдалану мэселелерi туризм мен демалысты дамыту барысында табигат байлыцтарын угымды пайдалану арцылы цоршаган ортаныц тепе-тецдтн сацтай отырып, т^рацты дамудыц оцтайлы жолдарын iздестiрудi квздейдi [1].

Табигат кешендерi табигатты туриспк мацсатта пайдаланудыц цызметпк Yлгiсiнде жетекшi орында тирады. Белгiлi бiр вцiрдi туристiк пайдалану барысында табигат кешендершщ ауданы, сиымдылыгы, эр гектарга шаццандагы адамдардыц тYсiретiн салмагы взгерюке т^рацтылыгы, тартымдылыгы, взгерiске берiктiгi сыяцты арнайы цасиеттерi взгередi. Балцаш-Алаквл вщрвде туризм мен демалысты дамыту барысында демалушылар тарапынан табигат кешендерiне тYсiрiлетiн рекреациялыц салмацты оцып-уйренш, эр тYрлi ландшафттарга тYсiрiлетiн салмацтыц р^цсат етшген шегiн жасап шыгаруга баса назар аудару цажет. Сонымен цатар туризм мен демалыс инфрац^рылымдарын салу, ц^рылган багыттар мен туристiк мекемелердi пайдалану барысында техногендш эсерiн, жергiлiкi т^ргындар тарапынан табигат кешендерiне тYсiретiн т^рмыстыц салмацты есепке алыудыц да мацызы зор.

Балцаш-Алаквл вцiрi табигатын туриспк мацсатта тиiмдi пайдалану мен т^рацты дамуды квздейтiн аталган аумацтыц жYЙе твмендегi тармацтардан тирады:

- туризмнщ материалдыц базасы мен рекреациялыц инфрац^рылым тарапынан табигат кешендерiне тYсiрiлетiн техногендш эсердi басцару;

- рекреациялыц ю-эрекеттщ табигат кешендерiне эсерiн басцару;

- табигат кешендерше т^рмыстыц жэне антропогендш эсердi басцару;

152

- pекpеaцияльщ pесypстapFa турмысты; жэне amponore^^K эсеpдi 6ac;apy.

Бaл;aш-Алaкeл erçipi^^ туризм мен демaлыcты дaмытy бapыcындa тaбиFaтты пaйдaлaнyды тeменде кepсетiлген екi жолмен шешкен д^рыс:

1. pекpеaциялы; мa;сaт;a пaйдaлaнyFa жapaмды жеpлеpдi ;ызметше ;apaïï жiктеy ap;ылы;

2. ayмa;тapды naйдaлaнyдьщ ;ызметпк жYЙесiн ;^py жолымен.

Рекpеaциялы; мa;caттa ;oлдaнылaтын жеpлеpге хaльщтьщ б¥;apaльщ сипaттaFы демaлысы мен тypизмдi дaмытyFa apнaлFaн белгiленген тэpтiппен бeлiнген жеp телiмдеpi жaтaды. Рекpеaциялы; ic-эpекеттеpдi дaмытy мa;caтынa apнaлFaн жеpлеpде e3 ;ызметш жYзеге acыpyFa кедеpгi кел^ретш шapaлapдыц бapлыFынa тиым caлынaды.

Зеpттелетiн ayмa;тыц pекpеaциялы; мaмaндaнy децгешне ;apaïï eщpдеri pекpеaциялы; мa;caттa жеpдi naвдaлaнyдыц тeменде кepcетiлген негiзгi Yш тYpi 6ap:

1. Алaкeл мен Бaл;aш жaFaлayлapындaFы, eзен aцFapлapындaFы, сонымен ;aтap, ipi eндipicтiк ;aлaлap мен ayдaн opтaлы;тapындaFы pекpеaциялы; мa;caттa ^р^ынды тYpде пaйдaлaнылaтын 6a^ap жaFaжaйлap жэне бac;aдa б¥;apaлы; cипaттaFы демaлыc aймa;тapы;

2. рекреациялы; ic-эpекеттеp орташа ;ар;ында пaйдaлaнылaтын eндipicтiк жэне экологиялы; мa;caттa ;oлдaнылaтын ;aлa мен ayылды; елдi мекендер мaцындaFы Ken жылды; жacыл желектер мен эpoзияFa ;ap№i ;ызмет acaparara opмaн aл;anтapы;

3. pекpеaцияныц cыбaFaлы caлмaFы oншa жoFapы емес ayмa;тap.

Зерттеу жумысыныц бapыcындa жинaлFaн Fылыми жaзбa деректер жacaлFaн тaлдay ;opытындылapы Бaл;aш-Алaкeл erçipi^^ тaбиFaтты naйдaлaнyдьщ тepт негiзгi тYpi мен оныц шепнде мынa ;ызметпк aймa;тapFa бeлiп ;apacrapyFa бoлaтынын aй;ындaды;:

1. Fылыми ;ызметкерлер мен ic-тэжipибеден eтетiн жoFapFы о;у opындapыньщ бiлiмгеpлеpiне сыщ^т^ мен Fылыми зерттеулер ж¥мыcтapын журпзу, aл гапшшк Yшiн aprnrni бeлiнген ayмa;тapдaFы туриспк co;na;тapдa ^icrça меpзiмдi тaнымды; жоры^т^р мен caHxaxxap Faнa р^к^т етшген белгiлi лaндшaфттapды тaбиFи K^m^a ca^an, тулету мaк;caтындa K^pbinFaH еpекше nppFayFa aлынFaн жэне KppbiKTbi aймaктap.

K^icrça меpзiмдiк caHxairapFa Faнa p¥;caт етшетш ерекше ^pFayFa aлынFaн aймa;тapFa непзшен кeл жaFaлayлapы мен шeл лaндшaфттapын

153

rçopFay4bi ^зденин Токгы, Кр^н, Тeменгi 1ле, ТоpaцFылы, Бекет aтa мемлекеттiк зоологияльщ жэне ботaникaльщ rçоpьщшaлapы ayмa^тapы жaтaды. Кызметпк шегiнде кез-келген шapyaшыльщ эpекетiн жYpгiзy мен pекpеaцияльщ мarçcaттa пaйдaлaнy тиiм caлынFaн ayмaвдa Алaкeл мемлекетпк ^opbFb жaтaды.

2. ¥3a^ меpзiмдi демaлыc пен тypизмдi дaмытy ^ызметш acaparara ^та мaцындaFы, сонымен ^rap ^та cыpтындaFы 6a^rap мен кзлыпты децгейде ^pa^rai тYpде пaйдaлaнылaтын eзен aцFapлapындaFы тоFaйлap мен оpмaн лaндшaфттapын 6ac^4a тaбиFaт кешендеpiн ^мтитын pекpеaциялык тaбиFaт пaйдaлaну aймaFы. Б^л aймaкra eзен бойлapындa бaльщ ayлay, шомылу, жидек теpy сыя^ты rçaprçынды pекpеaцияльщ ic эpекеттеpге p¥кcaт беpедi. Б^л aймarç негiзiнен 1ле, Кapтaл, KeKcy, Arçcy, Caprça^ Бacrçaн, Лепci, Тентек, Аятз, К^тынсу, Емiл eзендеpiнiц aцFapындaFы елдi мекен мaцындaFы тоFaйлap мен бaкrapды, тоFaндap мен бeгендеpдегi жaFaжaйлapды, caяжaйлapды, тypиcтiк бaзaлap мен cоrçпaкrapды rçaмтиды. ¥3a^ меpзiмдi пaйдaлaнылaтын pекpеaцияльщ aймaкгы тeменде кepcетiлген тapмaкrapFa бeлiп ^apacraipyFa болaды:

- Кaзarçcтaн Реcпyбликacыныц зaцнaмacындa белгiленген тэpтiпке сэйкес тaбиFи емдiк кешендеp мен емдiк-cayьщтыpy оpындapы оpнaлacrçaн жэне олapFa жaпcapлac жaтrçaн жеp телiмдеpiн лacтaнy мен тозудон ^opFay мarçcaтын кeздейтiн сaнитapлык K^pFay aймaктapы;

- кeл жaFaлayлapы мен eзен aцFapлapы мен елдi мекендеp мaцындaFы рекреациялык aймaк;

- ^icrça меpзiмдi демaлyFa келyшiлеpдi rçaбылдayFa apнaлFaн кeлiктiк кзтыгас, бaйлaныc, rçоFaмдьщ тaмa^тaндыpy, демaлыc пен ойын-cayьщ кэciпоpындapымен rçaмтaмacыз етiлген apнaйы ¥ЙымдacтыpылFaн демaлыс aймaFы.

3. КYнделiктi пaйдaлaнyFa apнaлFaн rçaлaльщ 6a^rap мен cквеpлеpдi ^мтитын ypбaндaнFaн тaбиFaт пaйдaлaнy. Ол тeмендегi топ^ бeлiнедi:

- rçонaкrapды rçaбылдaп ^отатын тypиcтiк ^ызымет кepcетy оpындapынa оpнaлacтыpy, мэдени-т¥pмыcтьщ, a^aparra^ ^ызымет кepcетyдi ^мтитын келyшiлеpдi кaбылдay aймaFы;

- тapихи-мэдени ныcaндapды ^opFay ^ызметш acaparara мэдени-т^рмыстык нысaндapды коpFay aймaFы;

- кepiктi оpындapды тaныcтыpy, экологиялыщ cayaттыльщты apттыpyды ¥Йымдacтыpy ^ызыметш acaparara тaнымдык туризм aймaFы.

154

Бащаш-Алакел ещрвде рекреациялы; 1с-эрекетгерд1 дамыту барысында табигатты рекреациялы; пайдалану барысында табигат кешендерше терю эсер1 салдарынан болатын езгерютерден ;оршаган орта тепе-тецщпнщ б^зылуына са^тау мэселелерш шешуд1 ;ажет етеда. Эщрде рекреациялы; ресурстардыц белгш мелшерде ;оры бар. Олардыц сар;ылуын болдырмас уш1н белгш б1р аумаада туаршетш рекреациялы; салма;тыц шегшен айырмау ;ажет. Одан ас;ан жагдайда рекреациялы; ресурс езшщ тартымдылыгын б1рт1ндеп азайтып жогалту багытында езгерш, деградацияга ушырай бастайды. Сонды;тан ецр шепндеп рекреациялы; ма;сатта «аренды пайдаланылатын тартымды ресурстарды шектен тыс пайдалану олардыц жойылу ;аутн тудырады. Осыган орай б^;аралы; сипаттагы туризм ;ар;^1нды дамыган Алакелдщ ощуспп мен солтуспк шыгысындагы, Бал;аш келшщ онтустш-шыгысындагы демалыс пен емщк-шипажайлы; жэне ;алалар, ауылды; елд1 мекендер манычдагы рекреациялы; айма;тарда жалпыга б1рдей ;ол жетамщ ;¥Чды табигат кешендерш ;оргау ;агидаларын ескере отырып оларды ;оргау мэселерш тэжiрибелiк жэне гылыми теориялы; тургыдан ;арастыра отырып шешудi ;ажет етед1 Fылыми тургыдан алганда б^л мэселе табигат кешендермц рекреациялы; сиымдылыгы тYсiнiгiмен тiкелей байланысты. Тэжiрибелiк астары табигат кешендерiн рекреациялы; пайдалануды жоспарлау жобалау жэне iс жYзiнде ;олдану ;оршаган ортага тYсiрiлетiн салма;тыц шегш гылыми тургыдан негiздеудi ;ажет етед1 Табигат кешендерiн рекреациялы; ма;сатта пайдаланудыц керi эсерi субъективтi себептердщ салдары нэтижесiнде деградацияга ушыраумен ая;талады. Олар негiзiнде рекреанттардыц табигатты пайдалану мэдениетшц темендiгiнен туындайды. Соныц салдарынан ещрдеп Рай, Крссор, Жалацашкел сыя;ты бiрк;атар рекреациялы; ареалдар емдк-сауы;тыру мен демалысты уйымдастыруга к;ажеттi к;асиеттерiн жогалтуда. Туризм мен демалыстыц ;арк^1нды дамуына орай Бащаш-Алакел енiрi мен Кэза;станныц бас;а аума;тарындагы бiрегей табигат ескертюштерш, емщк-шипажайльщ мацызы бар минералды б^ла;тары мен балшы;тары са;талган аума;тардыц басым кепшшгш резервациялап оларды мемлекет тарапынан ;оргау мэселелерiн республикада шешу к;ажеттiлiгi туындап отыр. БYгiнгi танда ещрдеп сексеуш ормандарын шектен тыс кесу шел ландшафттарыныц рекреациялы; тартымдылыгын кемiтумен ;атар шелдену мен сусымалы ^^мдардын жылжу Yрдiсiн арттыруда.

Теракты даму т^гырнамасына сай жогарыда аталган табигатты рекреациялы; ма;сатта тиiмдi пайдалану мэселелерiн оцтайлы шешу Yшiн

155

тypизм мен демaлыcты дaмытyFa ;олгйлы жaFдaй тyдыpyды ;aмтaмacыз етy кзжет. AтaлFaн келелi мэcелелеpдi д^ыс шешy Yшiн aдaмдapдыц ^ap^in^i caяхaтынa пaйдaлaнy т¥pFыcынaн тaбиFaтты pекpеaциялы; пaйдaлaнyдыц негiздеpi pетiнде лaндшaфттapдыц ^^ылымын, дaмy динaмикacын о;ып-YЙpенiп болжay кзжет. ТaбиFaтты pекpеaциялы; мaк;caтra пaйдaлaнyдыц жaлпы жYЙеci eцipде тypизм мен демaлыcты дaмытy бapыcындa ;оpшaFaн оpтaны ;оpFayдыц тeменде кepcетiлген Yш тетiгiн кдмтиды:

1. тaбиFaтты пaйдaлaнyды шектеy жYЙелеpiн ^мтитын эюмшшк-

тетiктеpi;

2. тaбиFaтты пaйдaлaнyдыц кeп мa;caтты н¥c;aлapыньщ iшiне ец тиiмдi эpi оцгайлы н¥c;aлapыныц 6iprn тaндay мYмкiндiгi 6ap жоcпapлы-экономикaлы; тетiктеpi;

3. тaбиFaтты пaйдaлaнy бapыcындaFы ;оpшaFaн оpтaFa келтipiлетiн зыян мен шы^ынды eтеyдi кeздейтiп тaбиFaтты a;ылы пaйдaлaнy.

Ayмa;ты; тaбиFaт кешендеpiн ^pFay мiндетi 6ap тaбиFaтты pекpеaциялы; тиiмдi пaйдaлaнy технологиясы ондaFы pекpеaциялы; pеcypcтapдыц pекpеaциялы; ;aжеттiлiкке cэйкеcтiгi жоFapы болaтын ayмa;ты; ¥Йымдacтыpy ;aFидaлap мен эдicтеpге негiзделе отыpып, pекpеaциялы; ayмa;тapды оцгайлы пaйдaлaнyFa мYмкiндiк беpедi. Ayмa;;a тYcipiлетiн pекpеaциялы; caлмa;ты pеттеyдiц тиiмдi эдicтеpiне pекpеaциялы; ayдaндay жэне aймa;тapFa бeлy эдicтеpiн жaт;ызyFa болaды. AтaлFaн эдicтеp жекелеген ayдaндap мен aймa;тapFa тYcipiлетiн caлмa; олapдa ;aбылдaнFaн тэpтiпке caй pеттеyге мYмкiндiк беpедi. 3p 6ip ayдaн немесе aймa;тыц pекpеaциялы; ^ВДылы^ыш, тaбиFaт кешендеpiнiц тYcipiлетiн caлмa;;a т¥pa;тылыFынa жэне бac;aдa фaктоpлapFa тэyелдi болaтын тaбиFaтты pекpеaциялы; пaйдaлaнy ;ap;ыныныц сэйкес келетш децгеш 6олуы тиic. Олapдыц ;aтapынa негiзiнен pекpеaциялы; ic-эpекеттеpдiц ;aндaйдa 6ip тYpлеpiнiц нышaны, еpекшелiктеpi, ситты мен олapдыц тaбиFaт;a ;оятын тaлaптapы, pекpеaциялы; ayдaндapFa pекpеaнттapды бeлiнy

зaцдыльщтapы жaтaды.

Белгiлi 6ip ayмa;тыц pекpеaциялы; игеpy децгей мен OFaн сэйкес келетiн aдaмдapдыц pекpеaциялы; эpекетiнiц apacындaFы тэyелдiлiк тaбиFaтты pекpеaциялы; пaйдaлaнyдыц ец кYpделi мэcелелеpiнщ 6ip болып тaбылaды. Себебi, ayna^i^ ;¥paл-жaбдьщтap мен pекpеaнттapFa шектен тыс к;aныFyы лaндшaфттap кepкiнiц eзгеpyiмен «arap тaбиFaтaFы тепе-тендш б^зып, оныц caлдapы pекpеaциялы; ayдaнныц eзiн-eзi жоюынa экеп

156

co;тыpaды. Осытан opaй Бaлк;aш-Ллaкeл eцipiныц туристер мен демaлyшылap кдркынды naйдaлaнaтын жaFaжaйлapы мен ipi елдi мекендер мaндapындaFы демaлыc aймa;тapындaFы тaбиFaт кешендеpiн дегpaдaцияFa ¥шыpayынa бoлдыpмaй pекpеaциялы; ic-эрекетке кoлaйлылыFын ca^ay мaк;caтындa oлapFa тYcipiлетiн caлмa;ты oHraKran^ipy мэcелелеpiн Fылыми негiзде дурыс шешу кзжеттшп тyындan отыр. АтaлFaн тYЙiндi мэселенщ мэнi тaбиFaт кешешнщ ;aлnынa келу шегiнен acыnaйтынтын децгейде тYcipiлетiн эколгиялы; caлмa;ты негiздей отырыш, pекpеaциялы; эcеpдiц шектеpiн белгiлеy болыш тaбылaды.

Элемдiк тэжipибеciнде тaбиFaт кешендерш pекpеaциялы; naйдaлaнy шегiнiц эpкелкiлiгi бaй;aлaды. Мыcaлы, жaFaжaйдыц 6ip pекpеaнт;a шa;;aндaFы шегi эр тYpлi елдерде 5...15 м2 apaлыFындa ayыт;иды. Бiз ¥ЙымдacтыpFaн эксшдициялы; зерттеулер нэтижеciнде жинaлFaн деректер жaзFы шомылу мaycымындa эcipеcе семб^ жекcембi кYндеpi Ллaкeл мен Бaл;aш жaFaлayлapындaFы жaFaжaйлapдa, хaлы; тыFыз ;oныcтaнFaн Kapaтaл, 1ле, Тентек eзендеpi aцFapындaFы демaлыc aймa;тapындa жoFapыдa aтaлFaн шектер ca;тaлмaйтынын кepcеттi.

ТaбиFaт кешендеpi мен оныц ;¥Paмдac бeлiктеpiнiц тYcipiлетiн pекpеaциялы; caлмa;;a т¥pa;тылыFы жaFынaн бip-бipiнен aйыpмaшылы;тapы бoлaды. Лyмa;ты; тaбиFaт кешендеpiнiц тYcipiлетiн pекpеaциялык; сaлмaк;к;a T^paKTbMBiFbi белгiлi 6ip шекке дейiн ;ap№i турыш, eзiн-eзi ;aлnынa келтipy кдсиетш ca;тaй aлy к^шет ap;ылы кepiнic тaбaды. Рекpеaциялы; caлмa; белгiлi 6ip ya^rc швде ayдaн бipлiгiне шa;;aндa белгiлi 6ip ayмa;ты; тaбиFaт кешендеpiне келетiн pекpеaнттapдыц caны ap;ылы еcеnтеледi. Рекpеaциялы; caлмa; шектен тыс, шектен ™c;a тaяy жэне p¥Y;caт етiлген шектегi болыт бeлiнедi. Лyмa;ты; тaбиFaт кешендеpiне тYcipiлетiн pекpеaциялы; caлмa; ayдaн бipлiгiне шa;;aндaFы демaлyшылapдыц caнымен eлшенедi.

ЖYpгiзiлген экшедициялы; зерттеулер Бaлк;aш-Алaкeл eцipiнiц Тaлды;opFaн, Сгркдн, Yшapaл Бaлк;aш к;aлaлapы мен ayдaн opтaлы;тapыныц мaндapы демaлыc aймa;тapындa жэне гал жaFaлayлapындaFы жaFaжaйлapдa демaлyшылap caныныц кen бoлyынa opaй pекpеaнттap тapaпынaн ay^a^ra; тaбиFaт кешендеpiне тYcipiлетiн pекpеaциялы; caлмa;тыц ap^a^i, турмысты; к;aлдьщтap мен лacтaнa бacтaFaны бaйк;aлyдa. ОcыFaн opaй жaзFы шомылу мaycымындa ay^a;™; тaбиFaт кешендеpiне тYcipiлетiн caлмa; apтыn ;opшaFaн opтaньщ экологиялы; теnе-тендiгiн ;aлыmы жaFдaйдa садтву ушш тeменде кepcетiлген бipк;aтap шapaлapды жYзеге acыpyды ¥cынaмыз:

157

1. жеpгiлiктi тaзaлы; жэне iндеттi 6a^rnay бекеттеpi жaFaжaйлap мен ;aлa мaцы демaлыc aймa;тapындa бa;ылayын кYшейтiп,cынaмaлap aлып олapды зеpхaнaлы; capaптaмaдaн eткiзiп гал cyындaFы зыянды зaттapдыц p¥;caт етшген шектен acпayын ;aдaFaлaп отыpyы ;aжет;

2. жеpгiлiктi экiмшiлiк пен жaFaжaйлap ;aлa мaцы демaлыc aймaFыныц меншш иелеpi apнaйы штaт бeлiп ^нлелшт тaзaлы;ты ca;тaп демaлyшылapFa ;олaйлы жaFдaй тyдыpyы тиic;

3. жеpгiлiктi эюмшшктщ облысты; тypизм жэне cпоpт бac;apмacыньщ тypизмдi дaмытy бeлiмiнiц ;олдayымен cтyденттеp мен жacтapдыц «жacыл ел» ;озFaлыcыньщ мYшелеpiн жaзFы деaлыc кезiнде pекpеaциялы; aймa;тapдa кeгaлдaндыpy ж¥мыcтapын жYpгiзy ap;ылы тapтымды лaндшaттapды ;aïïra ^лпыта келтipiy, демaлyшылapдыц экологиялы; cayaтын aшy бaFытындa эколгиялы; тэpбие ic-шapaлapын жYзеге aœpy;

4. eцipдегi демaлyшылap кeп келетш жaFaжaйлapын зaмaн тeцipiнa caй жоcпapлay, 6a^apy, тypиcтiк инфpa;¥pылымын ;aлыптacтыpy, ;ызымет кepcетy caпacын apттыpып бiлiктi мaмaндapмен ;aмтaмacыз етy мэcелелеpiн шешyдi ^зденин Fылыми зеpттеyлеp жYpгiзy.

Бaл;aш-Aлaкeл eцipiныц тaбиFи тепе-тендiгiн ca;тaп тypизмдi i^pa;™ дaмытy Yшiн pекpеaциялы; кeптеген отaнды; жэне кepшiлеc Ресей зеp1теyшiлеpiнщ тбиFaт пaидaлaнy caлacындaFы зеp1теyлеpiне негiз болFaн белгiлi Faлым Н.С. Кaзaнcкaя ¥CынFaн «pекpеaциялы; дшрессия» кезендеpi тypaлы еpеженi бacшылы;;a aлa отыpып, eцipдегi тypизм мен демaлыc ^ap^i^^i дaмып келе жaт;aн ayмa;тapдыц лaндшaф1тapынa ту^^етт caлмa;тыц eзiн eзi pе1теy ap;ылы тaбиFи- тепе-тендiктiц ca;тaлy шегiнен acыpмaды ;aдaFaлaп отыpy ;aжет [1].

eцipге ¥ЙымдacтыpылFaн экспедициялы; зеp1теyлеpдцiц деpектеp хaлы; ты^ыз ;оныcтaнFaн Бaл;aш пен Aлaкeлге ;^ятын ipi eзен aцFapлapындaFы демaлыc aймa;тapы тapaлFaн тоFaйлapдыц бipтiндеп pекpеaциялы; дигpеccияFa ¥шыpaй бacтaFaнын кepcе1тi. ЖинaлFaн деpектеpге жacaлFaн тaлдayлap Тaлды;оpFaн, Cap;a^ Yшapaл ;aлaлapыныц мaцындaFы тоFaйлap мен шaлFындap тapaлFaн ayмa;тapдa pекpеaциялы; дигрессия екiншi Yшiншi децгейге жеткен деген ;оpытынды шыFayFa мYмкiндiк беpдi. ОFaн ;aзipгi кезенде aFaштap caны cиpеп ылFaл CYЙгiш eciмдiктеpдi бipтiндеп жycaн, бетеге сыя;ты ;¥PFa;шыльщ;a тeзiмдi eciмдiктеpдiц ыFыcтыpa бacтayы дэлел болaды.

158

ЛтaлFaн eзектi мэселе демaлyшылapдыц эpекетiмен ;aтap eзен cyлapын шapyaшылы;ты; мa;caт;a шектен тыс ;oлдaнyмен тыFыз бaйтлaныcты.

Ллaкeлдiц oцтYCтiк-шыFыc жaFылayындaFы caзды шaлFындapдыц жaлпы ayдaны 1970...1980 жылдapы 6...8 мыц гектap бoлca мaлды шектен тыс жaюaн жэне жеpacты сыныц децгешнщ тeмендеyiнен ;aaip aтaлFaн ayмa; шeлге aйнaлFaн M¥ндaй YPДic Ллaкeлдiц оцгустшндеп 1ле, Kapaтaл, Л;су, Леnci eзендеpiнiц caFacындaдa бaй;aлyдa. Лpидтi aймa;тa opнaлac;aн зеpттелетiн eцipде кeл жaFaлayындaFы caзды-бaтna;ты шaлFынды лaндшaфттapдыц шeлденyiне ^рсы шapaлapды жYзеге acыpy ;aжет. Кокзн, Тeменгi 1ле ТopaцFылы ;opы;шaлapы тapaлFaн ayмa;тapдыц шeлденyi opгaникaлы; дYниеciне н¥;caн кел^румен ;aтap тaбиFи лaндшaфттapдыц тapтымдылыFын кемгтедь Kaлaлap мен ipi ayылды; елдiмекендеpдiц мaцындaFы pекpеaциялы; caлмa; кen тYcетiн ypбaндaнFaн лaндшaттapды pекpеaциялы; дигpеccияFa ¥шыpayдaн ca^ay Yшiн ya^ip бipлiгiмен aлFaндaFы aдaм caныныц ayдaн бipлiгiне ^тысымен еcеnтелiнетiн ayмa;;a тYcipiлетiн caлмa;тыц шегш белгiлеy ;aжет. Егер бул тYciнiкке ayмa;ты тэyлiк iшiндегi ^р^ынды pекpеaциялы; naйдaлaнy кезецi угымын бiз тaбиFaт кешендеpiне тYcipiлетiн caлмa;тыц шегiнн ami^ayFa мYмкiндiк беpетiн бipшaмa ш;ты дерек aлaмыз.

Туризм мен демaлыcты дaмытyFa кецiнен ;oлдaнылaтын ;aлa мaцы мен ^л жaFaлayлapындaFы лaндшaфтты; кешендеpдiц жaFдaйы мен oлapдыц ;ызыметш мYмкiндiктеpiнiц тeмендеyi туpa;ты YPдicке aйнaлyдa. ЛтaлFaн мэселеш шешу Yшiн;aлa мaцындaFы ypбaндaнFaн лaндшaфттapдыц ;aлыnты жaFдaйдa ca;тaлyын 6ac;apy жYЙеciнiц тиiмдiлiгiн apттыpy ;aжет. Оны ayмa;;a тYcipiлетiн pекpеaциялы; caлмa;тыц шегiн белгшеу негiзiнде Faнa шешуге бoлaды. Белгш 6ip тaбиFaт кешендеpiне тYcipiлетiн pекpеaциялы; caлмa;тыц шегiн жacay ;aндaйдa 6ip ayмa;тыц ;aлыnты ;ызыметшщ туpa;тылыFын ca;тayды ;aмтaмacыз ететiн naйдaлaнy кeлемi мен тэрибш ami^ayFa Fa мYмкiндiк береди Сoнды;тaн pекpеaциялы; caлмa; pекpеaциялы; ic-эрекеттщ лaндшaфтты; кешендерге YЙлеciмдi эcеpiн ami^a^^ra кepcеткiш 6олып caнaлaды. Kasipri кездеп ;oлдaныcтaFы pекpеaциялы; caлмa;тыц шектеpiнiц тeменде кepcетiлген еpекшелiктеpi 6ap.

1. Шегш ami^a^^ra эсер ету кeз ре^нде pекpеaнттapдыц caны aлынFaнымен демaлyшылapдыц галш ;уpaлдapы, эр тYpлi инфpa;¥pылымды; ныcaндapды caлy сыя;ты pекpеaциялы; эcеpдiц

159

фaктоpлapы еcкеpiлмейдi. ОcыFaн оpaй шын мэншде pекpеaциялы; caлмa; емес, демaлyшылapдыц, тypиcтеp мен экcкypcaн1тap aFынын шектеy жYpгiзiледi.

2. Рекpеaциялы; caлмa;ты eлшеy жуйесвде де бipтYтac кeз;apac жо; болFaнды;тaн эp тYpлi aBTOp тeмендегi кepcеткiштеpдi пaйдaлaнaды:

— ayмa; бipлiгiне шa;;aндaFы белгiлi 6ip ya^ina болFaтын aдaм caны;

— пaйдaлaнy меpзiмiнде ayмa;1тыц ayдaн бipлiгiне шa;;aндa белгiлi 6ip ya^ina болFaтын aдaм caны;

— тэулш, мaycым iшiнде pекpеaциялы; ^rca^a келетiн 1ypиc1еpдiц caны;

— у^ыт бipлiгi iшiнде ayдaн бipлiгiне шa;;aндaFы демaлyшылapcaны.

3. Рекpеaциялы; caлмa;тыц шеп: 1 лaндшaф1тыц ;ypaмдac бeлiктеpiнiц

6ipi; 2 эp 1'Ypлi лaндшa1тьщ кешендеp; З pекpеaциялы; ic-эpеке1тiц жеке тYpлеpi; ;ызымет эpтYpлi лaндшaф1тьщ жYЙелеp; эpтYpлi YЙлеciмдi нYc;aлap негiзiнде жYpгiзiледi.

4. Пaйдaлaнy мa;caты 6ip тектi rarca^^p Yшiн pекpеaциялы; caлмa;ты

ami^ray технологиялы;, психологиялы; немесе экологиялы; ;aFидaлapынa сэйкес эpтYpлi болуы мYмкiн.

ТaбиFaт кешендеpiне 1Ycipiлетiн caлмaк1ьщ шегiн ami^ay мэcелелеpiн шешyдiц aRÍ acтapы 6ap. Олap caнды; жэне caпaлы;. сеиды; acтapы ay^a^ra; aywa;;a келyшiлеpдiц caны мен белгш 6ip у^ынты pекpеaциялы; caлмa; бaFaлaнaды. Сонды;тан тYcipiлетiн шынaйы pекpеaциялы; caлмa; толы; кepcетiлмейдi. Тек pеaциялы; caлмa;тыц caнды; acтapы ayдaн бipлiгiне шa;к;aндa ya^n бipлiгiнде pекpеaциялы; ^rca^a келетiн pекpеaн,тrapдыц caны Faнa емес, олapдыц сол ныcaндa болу узадтьгеы дa кepiнic тaбyы тиic. Бipдей тipкеy кезецiнде тipкелген pекpеaнт1ap caны 1Ycipiлетiн pекpеaциялы; caлмaк1ьщ Yзaк1ЫFы жaFынaн бipдей болмayы мYмкíн. AтaлFaн жaFдaй caлмa;ты eлшеy эдicтеpiн ;ypy мен pекpеaциялы; pеcypcты; элеyетiн arni^ay бapыcындa еcкеpiлyí тиic. Рекpеaциялы; caлмa;тыц шепн эp 1Ypлi к;aFидaлapын жеке емес, олapдыц apa caлмaFын, aлyaн 1Ypлi pекpеaциялы; ic-эpекет1еpдiц технологиялы; еpекшелiктеpiне, жекелеген лaндшaфттаpдьщ психологиялы; ^оляйлыль^ы мен aнтpопогендiк caлмaк;a тYpa;тылыFын еcкеpе отьфып ami^ay кзжет. ТYcipiлетiн pекpеaциялы; caлмa;тыц шеп pекpеaциялы; ныcaнды пaйдaлaнyдыц pY;caт етшген шегiнен araa^i ттс Ау^^ты pекpеaциялы; пaйдaлaнyдыц кeлемiнiц PYк;caт етiлген шеп емес ic-эpекетrepдi еcкеpе отыpып есептелшед^

160

ТYсiрiлетiн рекреацциялы; салма;тыц шегiн аны;таудыц сапалы; астары аума;тыц ландшафтты; жэне шаруашылы;тьщ-;ызыметтiк ;урылымына талдау негiзiделедi. АлуантYрлi табигат кешендердiн iшiндегi рекреациялы; ;ызымет ащаращару ма;сматында тYлетiлген жэне бас;арылатын табиги жэне атнропогендiк ландшаттарды аны;тап алу ;ажет. Олардыц ;атарына ;ала шеп мен келдер мен езен жагалауларындагы демалыс айма;тары жатады. Калалардыц ландшафтты; ;урылымындагы орта тYзетiн урбандалган ландшафттар ;атарына ьабиги-;оры;ты; зооба;тар, дендроба;тар, табигат ескертюштер^ орманды-шалгынды, мэдени -мемориалды жэне гидроба;тар жатады. Рекреациялы; салма;тыц шегiн аны;таушы факторлардыц бiрi релнде езiн-езi тазалау, ;андайда бiр рекреациялы; ю-эрекеттерге тура;тылыгы сыя;ты ландшафтты; кешендердщ экологиялы; элеуетiнiн ау;ымы жетекшi орын алады. Соныц негiзiнде ландшафтты; кешеннщ тура;тылыгын ;амтамасыз ететiн темендегi шектер аны;талады: 1 ландшафттардыц ;алыпты жагдайын са;тауды ;амтамасыз ететiн денгейде аумаада тYсiрiлетiн бергiленген рекреациялы; салма;тыц шеп; 2 аума;ты кегалдандыру, ойын аландарын салу, есiмдiктер егу, ар;ылы аума;ты келалдандыру шараларын ;олдану негiзiнде ландшафттарды ;алыпты жагдайын са;тауды ;амтамасыз ететш децгейге ;айта оралту шектерi. Оларды казiргi жагдайдагы жэне болаша;тагы шектер деп еюге белуге болады.

Зерттелетш аума;;та туризм мен демалысты дамыту барысында табигатты рекреациялы; ма;сатта тиiмдi пайдалану мэселелерiне жасалган талдаулар теменде керсетiлген усыныстарды енгiзуге негiз болды:

1. Табигатты туристiк тиiмдi пайдалану Yшiн ;оршаган ортаныц рекреациялы; ю-эрекетке тура;тылыгын са;тауга мYмкiндiк беретiн антропогендш салма;тыц шегiн белгiлеу ар;ылы елiмiздiн туризм мен демалыс ;а;ынды дамыган аума;тарындагы ландшафтты; кешендердiн рекреациялы; дигрессияга ушырауын болдырмау.

2. Эщр табигатыныц тепе-тендiгiн са;тай отырып экологиялы; туризмдi дамытуды, сирек кездесетiн есiмдiктер мен жануарлар таралган батпа;ты сулы жэне ;умды шелдi ал;аптардыц рекреациялы; манызы бар табиги экожYЙелерiнi, бiрегей табигат ескерткiштерi таралган аума;тарды резервациялау мэселелерш оцтайлы шешу ;ажет. Экотуризмдi дамытуга Бал;аш-Алакел ецiрi аумагындагы «Алакел» мемлекетпк ;орыгы, «Кр;ан», «Теменгi 1ле» «Бектауата», «Торацгылы» мемлекеттiк (зоологиялы;) ;оры;шалары жэне оларда са;талг табиггат ескерткiштерi, ерекше ;оргауга

161

aлынFaн eciмдiктеp мен жaнyapлap дYниеci, Pa^ Кeлтaбaн сыя;ты олap шaFын кeлдеp мен емдiк бaлшы;rapы мYмкiндiк беpедi [2].

3. Бaл;aш-АтaлFaн eцipде тypизм мен демaлыcты дaмытy бapыcындa тaбиFaт1ы тиiмдi пaйдaлaнy Yшiн Алaкeл мен бaл;aш кeлдеpi жaFaлayындaFы жaFaжaйлapдa pекpеaнтrapдыц ;eaлыпты демaлыcын ;aмтaмacыз ететiн элеyметriк-тYpмыcтиьщ мaцызы 6ap тypиcтiк инфpa;¥Pылымдapды ;оpшaFaн оpтa жaFдaйлapыныц еpекшелiктеpiн еcкеpе отьфып caлy ap;ылы жaFaжэaйлы; демaлыc пен ;aтap су 1ypизмiнiц бY;apaлы; ситтгагы 1Ypлеpiн дaмытy.

4. Тypизм мен демaлыcтьщ эcеpiнен ayмa;;a тYcipiлетiн pекpеaциялы; caлмa; пен тaбиFaт кешендеpiнiц pекpеaциялы; дигpеccияFa Yшыpaп, экожYЙенiц ;aйтapымcыз eзгеpicтеpге Yшыpaп жYraцдaнyын болдыpмac Yшiн ;aлa мaндapы мен кeл жaFaлayлapындaFы тapымдылыFымен еpенкшеленетiн демaлыc aймa;тapындa т¥pa;ты тYPде экологиялы; монитоpинг жYpгiзy ap;ылы ;оpшaFaн оpтaFa тYcipiлетiн caлмa;тыц 6ip pекpеaциялы; ic-эpекетке т¥pa;тылыFыныц шегiнен acпayын ;aдaFaлay. Экологиялы; монитоpинг бapыcындa Yздiкciз 6a^rnay жYpгiзy нэтижеciнде тaбиFa1тыц жaFдaйын тYpa;ты 6a^rnay жacaй отыpып, aдaмныц эpекетiнен тyындaйтын сьфт;ы эcеpге ;оpшaFaн оpтaныц жayaп эpекетiн ami^rayFa мYмкiндiк беpедi. KоpшaFaн оpтaны ;оpFayдыц кепш экологиялы; т^бие мен бiлiм беpy, экологиялы; caya1тылы;ты кeтеpy жэне Бaл;aш-Алaкeл eцipiнiц экологиялы; жaFдaйы 1ypaлы a;пapaтrapдыц хaлы;;a деp кезiнде жеткiзiлyi болып тaбылaды.

5. Тypизм мен демaлыcты дaмытy бapыcындa ayмa;ты тиiмдi 6a^apy Yшiн eзapa бaйлaныc;aн бapлы; ayмa;ты ^мтитын aлaндapдaн, желiлi элемент1еpден т¥paтын тоpлap жэне олap бipiн-бipi толы;тыpaтын кешен 1Yзy ap;ылы eцipдiц pекpеaциялы; элеyетiн игеpy мен тypиcтiк-pекpеaциялы; мa;caтra пaйдaлaнy мэcелелеpiн шешуде тaбиFaт1ы pекpеaциялы; пaйдaлaнy жaFдaйындa тaбиFaт кешендеpiн ca;тayдыц Fылыми эдicтеpiн жacaп, оны жYзеге acыpy ^жет.

6. Тypиcтiк кэcпкеpлiктi ¥Йымдacк;aн жэне pе1телген децгейде бipшaмa жадсы жолFa ;ойып, ;оpшaFaн оpтaFa келтipiлетiн зaлaлдыц мeлшеpiн ец тeменгi мeлшеpге дейш кемпу у™н тaбиFaт1ы 1ypиcтiк мa;caтra пaйдaлaнy бapыcындa ;оpшaFaн оpтaмен к;apым-к;aтынac мэдениетiн к;aлыптacтыpып, болaшa; ^prn; Yшiн тaбиFaт1ы бacтaщы K^nmin^ ca;тay кзжет. Ол y™^ ;оpы;шaлap мен тaбиFaт еcкеpткiштеpi шоFыpлaнFaн ayмa;rapдa экологиялы; cо;пa;тap мен бaFЫ1тapды зaмaн тeцipiнa caй

162

жабды;тау, ;ала мацындагы жасыл белдеуде, су ;оймалары мен езен ан^арыныц жагалау сызыщтарыныц шегiнде, шаруашылы; эрекетiн журпзуге толы; немесе iшiнара ттм салу, бу;аралы; сипаттагы демалыс пен туризм аймагын ;уру, сырт;ы ортаныц эсерше тезiмдi еамщктер отыргызу, туристiк со;па;тар жасау ар;ылы аума^тыц рекренеациялы; сиымдылыгын жасанды жолмен арттыру мэселелерiн шешу керек.

ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1

1. Кусков А.С., Голубева В. Л., Одинцова Т.Н. Рекреационная география. - М.: Флинта, 2005. - С. 163-169.

2. Чигаркин А.В. Памятники природы Казахстана (Примечательные ландшафты и их охрана). - Алма-Ата: Кайнар, 1980. - 144 с.

КазНПУ им. Абая, г. Алматы

ПРОБЛЕМЫ РАЦИОНАЛЬНОГО ПРИРОДОПОЛЬЗОВАНИЯ ДЛЯ РАЗВИТИЯ ТУРИЗМА И ОТДЫХА В БАЛХАШ-АЛАКОЛЬСКОМ РЕГИОНЕ

Б.К. Асубаев

В статье рассмотрены вопросы рационального природопользование для развития туризма и отдыха в Балхаш-Алакольском регионе. Раскрыты показатели допустимый антропогенный рекреационный нагрузки на природный комплекс. Определен средний допустимый психологический комфорт при организации туризма и отдыха в данном регионе.

163