CC BY
6НАУЧНЫЕ СТАТЬИ
Гидрометеорология и экология № 3 2010
ЭОЖ 551.501.81 (574.42)
ШЫГЫС ЦАЗАЦСТАН ОБЛЫСЫНЬЩ ТЕМПЕРАТУРАЛЫЦ
АНОМАЛИЯЛАРЫ
Геогр. гылымд. канд. С.Б. Саиров
1930...2008 жылдар аралыгындагы Шыгыс Цазащстан облысыныц температуралъщ режгмгшц ерекшелгктерг царастырылган. Ауа температурасыныц орташа айлыщ мэнШц аномалиялыщ ауытщуш^глыщтарына талдау жург1зыген.
Ауа райы сипаттамасыньщ eзгеруi кепеген гылыми жэне практикалы; тапсырмаларды шешу Yшiн ;ажет. Атап айт;анда, ауа температурасыныц курт ;^былуы адамныц денсаулыгы мен eмiр CYPуiне, сонымен ;атар ецщрютщ барлы; саласына айтарлы;тай эсер етуi мYмкiн. Эсiресе ауа температурасыныц орташа кеп жылды;тан айтарлы;тай ауыт;уын ескерген жен, ягни ауа температурасыныц аномалияларын. Шыгыс Казахстан облысы аумаыгында орташа айлык ауа температурасыныц ауыт;ушылыгы бойынша зерттеулер бурын-сонды жYргiзiлген жо;.
Ауыт;ушылы;тыц критерийлерi кеп, бiра; кeбiнесе бiр белгiдегi аномалия ;амтып отырган ауданныц мeлшерi бойынша критерий мен ауа температурасыныц белгш шектен арты; ауыт;уы бар пункттердiц саны ;олданылады. [1].
Талдауга арналган стансалар еткен гасырдыц 30-шы жылдарынан осы кYнге дешн ШКО бойынша климатты; жагдайы сипаттамасыныц берiктiлiгi мен репрезентативтiлiгiн (iрi eндiрiстiк оралы;тардан ауаша жэне ;олда бар а;параттыц сапасы) ескере отырып, тацдалып келген.
Ауаныц орташа аилы; температурасы ;алыпты белу зацына багынады [2]. Осыган байланысты ауаныц орташа айлыщ температурасыныц езгерш отыруын орташа шама мен орташа квадратты; ауыт;удыц кeмегiмен бiлуге болады [3]. Аномалиялылы^гы аны;тау Yшiн ауа температурасыныц барлы; мэндерi ^ ± 5, ^ ± 25, ^ > 25 шепнде интервалдар бойынша орналастырылды. ^ ± 5 интервалына сэйкес келген жылдар ;алыпты болып есептелдi. 1;ср ± 5-дан 1;ср ± 2 5 дешнп интервалдагы жылдар - жылы немесе суы;. 25 арты; ауа температурасынан арт;ан жылдар, сэйкеанше аномальды жылы жэне аномальды суы; болып есептелген.
Б^дан эрi тек аномальды жылы жэне аномальды суы; жылдар ;арастырылады. Ауыт;ушылы;тар, б^л ауа температурасы орташа айлы;
174
температурадан ± 2 8-Fа жэне одан ^п айырмашылы; болFан кезде, 6ykm 6ip жыл бойы кездеcедi (1 кесте).
1 кесте
Аномальды жылы (алымы) жэне аномальды суы; (бeлгiш) жылдардыц
;айталануы (%)
Станса 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Ба;ты 1,2 - 1,2 2,4 1,2 1,2 1,2 - 3,7 2,4 - 1,2
3,7 6,1 2,4 1,2 2,4 2,4 2,4 6,1 6,1 3,7 3,7 3,7
Уржар 1,4 - 4,1 1,4 1,4 2,7 1,4 - 1,4 1,4 1,4 1,4
4,1 4,1 1,4 - 2,7 - 2,7 4,1 4,1 4,1 2,7 4,1
Зайсан 1,1 - 1,1 2,2 1,1 2,2 2,2 1,1 3,4 2,2 1,1 1,1
3,4 2,2 1,1 2,2 2,2 3,4 2,2 4,5 4,5 4,5 2,2 4,5
Лениногорск 1,4 - 1,4 1,4 - 2,7 1,4 4,1 2,7 2,7 - -
1,4 5,4 1,4 2,7 2,7 4,1 1,4 2,7 4,1 5,4 2,7 5,4
Семиярка 1,4 1,4 2,7 1,4 1,4 - 1,4 1,4 1,4 1,4 1,4 -
2,7 2,7 - 5,5 2,7 2,7 2,7 2,7 1,4 2,7 4,1 5,5
Шемонаиха 1,4 1,4 4,1 2,7 2,7 - - 1,4 2,7 1,4 - -
1,4 4,1 - 6,8 1,4 4,1 1,4 1,4 4,1 4,1 4,1 5,5
Карауыл 1,4 1,4 2,8 2,8 - - - 1,4 1,4 - - -
1,4 4,2 - 4,2 2,8 2,8 2,8 2,8 5,6 5,6 4,2 5,6
Баршатас 1,4 - 6,9 4,2 - - - 2,8 1,4 4,2 - 1,4
2,8 5,6 1,4 5,6 4,2 2,8 2,8 4,2 5,6 5,6 1,4 4,2
Катон-KapaFaй - - 3,9 1,3 1,3 - 3,9 1,3 2,6 2,6 - -
1,3 2,6 2,6 3,9 1,3 2,6 1,3 3,9 3,9 5,2 2,6 7,8
Улкен Нарым - - 4,2 1,4 1,4 2,8 4,2 1,4 4,2 1,4 - 1,4
2,8 5,6 - 4,2 1,4 2,8 1,4 5,6 2,8 2,8 2,8 4,2
Keкпекi 1,8 - 2,7 1,8 0,9 2,7 1,8 1,8 1,8 3,6 0,9 0,9
2,7 3,6 1,8 1,8 1,8 4,5 1,8 1,8 5,4 2,7 2,7 5,4
ЖaлFызтeбе 1,3 1,3 2,7 2,7 - - - 1,3 2,7 2,7 - 1,3
1,3 4,0 1,3 4,0 2,7 2,7 2,7 4,0 5,3 4,0 2,7 6,7
Аятз 1,4 1,4 2,7 2,7 - 1,4 - 1,4 1,4 4,1 - 1,4
1,4 4,1 - 2,7 2,7 1,4 2,7 2,7 6,8 5,5 2,7 6,8
Теpic ауьгщушыльщтар ;ыс мезгiлiнде, эдетте Ciбip антициклоныньщ ciлемiмен, ал жаз кезiнде батыс пен cолтYCтiктен кYштi эpi жылдам ауысымды ауа массаларыныц басып юру1мен байланысты. Оц аномалиялар ;ыс кезiнде ощуспктен ауа массаларыныц адвекциясы кезiнде, жазFы уадытта т^радты антициклонды ауа райы кезiнде бай;алады.
Теpic аномалиялар габшесе ;ыс жэне ky3 айларында жш кездеcедi. Желто;сан наFыз терю ayыщyшылы;тapFa толы ай, олардыц дайталанышты^ы орталы; жэне шыFыc таулы аудандарда айры;ша жоFаpы, б^л жерлерде ол 7...8 % жетедi, ол 12...14 жылда бip рет деп есептелед^ облыстыц ;алFан аyмаFында 5 % дешн, яFни 20 жылда бip рет. А;пан айында теpic ауыт;ушылы;тар орташа есеппен 25 жылда бip рет кездеcедi, олардыц дайталанышты^ы 4 % жетед^ Кыс кезiнде бэршен сирек теpic ауыт;ушылы;тар ;ацтар айында кездеседь KaЦтаpдаFы теpic
175
ayъгщyшылъщтapдыц к;aйтaлaцFыштыFы оpтaшa есеппен 2 % ^^овды, яFни олap 50 жылдо 6ip pет кездеcедi, дей тy:pFaнмен облыстыц оцтусппнде ;aйтaлaнFышты; 4 % дешн ecедi, ол 25 жылдо 6ip pеттi
Aya темпеpaтypacъIнъщ оц aномaлиялapы ;ыс кезiнде Шъ^ыс K^a^CT^ облысы ayмaFындa cиpек кез^ед^ олap облыстыц бapлы; ayмaFындa тек ;a^ap aйындa Faнa, олapдыц ;aйтaлaнFыштыFы 1%-Fa дейiн ecкенде тipкеледi, яFни 100 жылдa 6ip pет.
^ктемде оц жэне теpic cипaттaFы ayыт;yшылы;тap тец шaмaдa кездеcедi. Теpic ayыт;yшылы;тap кeбiнеcе cэyip aйындa кездеcедi, an мaмыp aйындa cиpек. Теpic ayыт;yшылы;тapдыц ;aйтaлaнFыштыFы 5 % дaн 7 %-Fa дейiн облыстыц cолтYCтiк жэне ботыс ayдaндapындa aйpы;шa жоFapы ^yip), нaypыз aйындa облыстыц бapлы; ayмa;тapы y™^ 1 % ^^овды, мaмыpдa - 2 %. Оц ayыт;yшылы;тapдыц ;aйтaлaнFыштыFы нaypыздa облыстыц бapлы; ayмa;тapындa 3 % дешн кeтеpiлiп, cэyipде 2 %-Fa, мaмыpдa 1 % дейiн тeмендейдi. Аномглиялы; жылы нaypыз облыстыц ощустшнде оpтaшa есеппен 50 жылдa 6íp pет болады, бос;о ayмa;тapдa 25...30 жылдa 6íp pет, cэyip arn^a aya темпеpaтypacыныц о^мол^лы; apтyы облыстыц бapлы; ayмaFындa 50 жылдо 6íp pет кездеcедi, мaмыpдa одaн дa cиpек - 100 жылдa 6íp pет. Аномолиялы; суы; кeктем габшесе облыстыц cолтYCтiгiнде, бaтыcындa жэне тayлы aймa;тapындa оpтaшa есеппен 20 жылдa 6íp келедi.
Жaздa Шыгеыс K^a^CT^ облысы бойыншо оц aномaлиялapFa ;apara44a кeбiнеcе теpic aномaлиялap жиi кездесед1 Жaздa теpic aномaлиялapдыц к;aйтaлaнFыштыFы жоз бойы облыстыц бapлы; ayмa;тapыццa бipк;aлыпты тapaлып, оpтaшa есеппен 3 % ;ypaйды, яFни 30 жылдо 6íp pет. Теpic ayъгщyшылъщтapдыц томыз оМын^ еpекше кeп болaтъIццыFын ama кеткен жeн, ол 25 жылдо 6íp pет отмолиил^ суы; болуы мумюн.
Оц ономолиялылы; жоз кезiнде облыстыц ошустт мен ощуспк-шыFыcыццa жш кездеcедi, оныц ;aйтaлaнFыштыFы 3...4 % ^^овды. Оpтaшa есеппен жоз кезшде облыстыц бapлы; ayмa;тapы Yшiн оц aномaлиялapдыц ;aйтaлaнFыштыFы 1 %-дон 2 %-Fa дешн ^былоды, яFни олap 50...100 жылдо 6íp pет кездеcyi мYмкiн.
КYЗ мезгiлiнiц босытан теpic aномaлиялapдыц ;aйтaлaнFыштыFы 5 %-дон (^ыф^йек) 3 %-Fa дейiн (;apaшa) озояды. Облыстыц ботысы мен оpтaлы; ayдaндapындa эcipеcе суы; aйлap 15...20 жылдо 6íp pет кездеcyi мYмкiн. Сондой-a;, ^ыф^йек жэне ^озон aйлapындa оц aномaлиялapдыц ;aйтaлaнFыштыFы едэyip кeп, б^л облыс бойыншо 2 % ^^овды, оpтaлы; жэне ботыс ayдaндapдa 3...4 % дешн ¥ЛFaяды.
Оpтaшa ойлы; темпеpaтypa ayыт;yшылы;тapыныц оудонды; кpитеpийлеpiн aräap бойыншо ^apaerapy бapыcындa келеci шapттap олынды. Егеp облыстыц кeптеген ayмa;тapындa ayaныц оpтaшa ойлы;
176
темпеpaтypacы topi. + 2 тeмен бoлca, oл ашмалиялык суык ^rnFa, ал erep topт + 2 жoFapы бoлca, ашмалиялык жылы жылFa жaткызылFaн.
2 кесте
ШКО ayмaFындaFы авдмльды жылы жэне aнoмaльды суык жылдap
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Авдмальды суык
1969 1945 - 1979 1954 1956 1972 1967 1968 1961 1950 1935
1951 1960 1958 1969 1972 1976 1952 1938
1969 1987 2000 1944 1949 1966 1984
Авдмальды жылы
2002 - 1963 2008 1997 - 1977 1974 1998 1953 1966 1936 1997 - 1989
Анoмaлияны аукымды зepттey 50% ^ни ap6ip eкiншi) суык жэне жылы aнoмaлиялap oблыcтыц бapльщ ayмaFын ^амтитындь^ын кepceттi. ШыFыc Казахстан oблыcы бoйыншa aнoмaлиялap кещстш жaFынaн тек сапалык cипaттapмeн кepiнeдi.
Кыс кeзiндe ашмальды суык жылдapдa ауаныц opтaшa айлык тeмпepaтypaлapы coлтYCтiк, шыFыc жэне opтaльщ ayдaндapдa 12, 14 ос дешн, o^iYd^ жэне батыс ayдaндapдa 24, -26 ос дешн тeмeндeйдi. Эcipece rça^ap айында aнoмaлиялap айкын кepiнeдi. ЖaзFы уакытта суык aнoмaлиялap aйтapльщтaй cиpeк байкалады. Жаздыц opтacындa ауаныц opтaшa айлык тeмпepaтypacы 18, 19 ос дешн, таулы ayдaндapдa 12, 14 ос дешн тeмeндeyi mymm^ Тepic ayыткyшыльщтapмeн кeлeмдi тeмпepaтypaльщ aнoмaлиялap жалпы aнoмaлиялap мeлшepiнiц Yштeн еюсш к^айды. Оц aнoмaлиялapдыц тapaлy сипаты, жалпы мeлшepдiц тек Yштeн 6iprn Faнa к¥PaFaнмeн, кeцicтiктe тракты.
Кeлeмдi oц aнoмaлиялap epтe кeктeмгi жэне epтe кYЗгi кeзeцдepдe aйтapлыктaй жш кeздeceдi. Олap oблыcтыц бapльщ ayмaFын камтитын oц aнoмaлиялapдыц жалпы мeлшepiнiц epтe кeктeмгi кезецде 30 %, epтe кYЗгi кезецде - 25 % к^айды. Ауаныц opтaшa айлык тeмпepaтypaлapы нaypыздa 0, 1 ос дешн, oцтYCтiктe 2, 4 ос дешн, cэyipдe 10, 12 ос дешн, o^Y^iEr-e - 15, 16 ос дешн кeтepiлeдi. Айтapлыктaй ыстык жылдapдa ауаныц opтaшa айлык тeмпepaтypacы жаз кeзiндe oблыc бoйыншa 24, 25 ос дешн, oблыcтыц oцтYCтiгiндe бipшaмa жoFapы - 26, 27 ос дешн жетед^
Зepттeyлep, аукымды кeцicтiктi aнoмaлиялapдыц, гандай-а^, уакытта да тракты бoлyын, яFни бipнeшe ай 6omi бакылана aлaтындыFын кepceттi. 20-шы Facыpдыц 90-шы жылдapыныц басынан oц ayыткyлap aнaF¥pлым жиi кeздeciп келедь Бip жыл iшiндe, мeзгiлiнe ^paMaCTa^ тepic aнoмaлиялapFa кapaFaндa oц aнoмaлиялap уакыт жaFынaн т^аксыздау.
177
Т^ра;ты оц аномалиялар 1997 жылдыц сэуiр жэне ;азан айларында ШКО-ныц барлы; аумагында бай;алган. ¥за; уа;ыт;а созылган терiс аномалиялар 1949 жылы (;ыр^йек, желто;сан) жэне 1951 жылы (а;пан, ;араша) бай;алды. Терiс аномалиялар уа;ыт жагынан суы; жыл мезгшнде айры;ша т^ра;ты болганмен, ерекше суы; жылдарда олар жылы жыл мезгшнде де жалгаса бередi. Мысалы, 1969 жылы, терю аномалиялар ;ацтар, а;пан жэне тамыз айларында бай;алган секшдь Аномалиялар, сонымен ;атар жыл бойы eзiнiц белгiсiн eзгертiп отыра алады, мысалы, 1936 жылы облыс аумагында тамыз айында терiс аномалия, ал ;азанда - оц аномалия бай;алган. 1966 жылы ;ыр^йекте- оц аномалия, желто;санда -терiс аномалия бай;алган.
Осы сынды зергтеулердi бiр;атар узагыра; ба;ылаулар Yшiн жYргiзу ;ызы;ты болар едi (100 жыл жэне одан да кеп). Бiра;, Шыгыс Казахстан облысы бойынша, м^ндай талдау Yшiн м^ншама уза; ба;ылаулар ;атары бар метеостансалар жеткiлiксiз. Дей т^рганмен, тшт ;олда бар материалдан аномалия белпсшщ циклдiгi кeрiнiс бередi. 19 гасырдыц соцынан 20-шы гасырдыц 30-шы жылдарына дейiн оц аномалиялар басым болып, 30-шы жылдардан бастап 80-шi жылдардыц ортасына дейiн - терiс аномалиялар, 90-шы жылдардыц ортасынан ;азiргi тацга дейiн - ;айта оц аномалиялар басым болгандыгы ай;ын кeрiнiп т^р.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Апасова Е.Г. Об аномальности средних месячных температур воздуха на Европейской территории СССР, в Западной Сибири и Северном Казахстане в холодное полугодие. // Труды Гидрометцентра СССР. -1972№ - Вып. 93. - С. 3-11.
2. Климат Казахстана. / Под редакцией А.С. Утешева. - Л.: Гидрометео-издат, 1959. - 366 с.
3. Методы климатологической обработки метеорологических наблюдений. /Под ред. О.А. Дроздова. - Л.: Гидрометеоиздат, 1957. - 492 с.
Восточно-Казахстанский Центр гидрометеорологии, г. Усть-Каменогорск
ТЕМПЕРАТУРНЫЕ АНОМАЛИИ ВОСТОЧНО-КАЗАХСТАНСКОЙ ОБЛАСТИ
Канд. геогр. наук С.Б. Саиров
Рассмотрены особенности температурного режима Восточно-Казахстанской области за период 1930...2008 гг. Проведен анализ аномальным отклонений средних месячных значений температуры воздуха.
178
