CC BY
0TURISTLARNI SAYOHAT QILISHGA UNDOVCHI OMILLAR VA SHU ASOSDA XIZMAT SIFATINI OSHIRISH
Sangirov Utkir Xudoyberdiyevich
Jizzax viloyati, Zomin tumani, "Barkamol avlod" bolalar maktabida tyutor, mustaqil izlanuvchi
https://doi.org/10.5281/zenodo.13901905
Annotatsiya. Maqola doirasidagi ilmiy tadqiqot ishining dolzarbligi shundaki, iqtisodiy rivojlanishda va tadqiqotlar o'tkazishda ahamiyatli bo'lgan dunyodagi turistlarni sayohatga undovchi omillar ochib berilgan.
Kalit so'zlar: undovchi omillar; daromad; iqtisodiy omillar; madaniy omillar; turizm; ijtimoiy omillar; turist bozori.
Abstract. The relevance of the scientific research work within the article is that the factors that encourage tourists to travel in the world, which are important in economic development and conducting research, have been revealed.
This article indicates the issue of the motivation of tourism in the world and Republic of Uzbekistan. Tourists are motivated to be involved in tourism for a variety of reasons. An obvious motivation is to have an enjoyable experience, but there are many different ways to achieve this. Some people will be happy to lay in the sun on a beach and do very little, however,others may want to be very active and spend time climbing a mountain. Getting awayfrom the 'normal' environment of home or work, in other words, following the dictum, 'a change is as good as a rest' can be another reason for being involved in tourism. In reality,it is often a combination of factors that leads people to travel, although some of thesemay be more important than others.
Keywords: motivating factors; income; economical factors; cultural factors; tourism; socialfactors;tourist market.
K I R I S H
Raqobatbardosh iqtisodiyotga erishishning muhim va birdan-bir sharti yuqori intelekt va zamonaviy bilimlarga asoslangan ilmiy izlanishlar hamda ularni tarmoq va sohalarga izchil tadbiq etishdir. Shuningdek bu jarayon turizm sohasini ham qamrab olishi shubhasiz.
Hozirgi kunda dunyoda pandemiyadan keyin turistlarni sayohat qilishga undovchi omillar kun sayin o'zgarib bormoqda. Kelgusida biz butun dunyodagi turistlarning xohish-istaklari va xulq-atvorlaridagi tadrijiy o'zgarishlarni ko'rishimiz mumkin.
Sayohat motivining ta'rifini, ayniqsa sayohat maqsadi bilan bog'liq holda aniqlashtirish muhimdir. Motiv maqsad bilan bir xil narsa emas. Motivlar sayohat qilishimizning asosiy psixologik sabablari bo'lib, sayohat maqsadidan farqli o'laroq, ko'pincha ochiq e'tiborga olinmaydi. Ular insonning ehtiyojlarini aks ettiradi va ko'pincha so'z bilan ifodalash qiyin bo'lishi mumkin.
Shaharlarda diqqatga sazovor joylar va peyzajlarning ko'payib borishi, zavqli, ko'ngilochar san'at hamda madaniyat va jo'shqin hayot u yerlarda xordiq chiqarish yanada maroqli bo'lib borishini ta'minlaydi.
Alalxusus, global isishning kuchayib borishi tufayli salqin iqlimli joylar issiqliqdan saqlanishlari uchun ko'plab turistlarni jalb qilib boradi. Bu esa o'z navbatida kelajakdagi turmarshrutlarni o'zgartirib yuboradi.
Oilaviy xordiq chiqarish yaqinlari bilan otkazilgan damlarni qadrlashlari uchun qaytadan avj olish jarayonida, shuningdek turistlar hashamat va shaxsiy byudjetlaridan birini tanlashga
kelganda ular arziydigan narsalarga ko'plab pullarini sarf etishga tayyorlar. Aks xolda ular arzonroq nomer va turpaketlarni afzal ko'rishadi.
Kino va televideniye sayohatga qiziquvchlarni mahliyo qilishda davom etmoqda, endilikda ko'plab sayyohlar o'zlarining kelgusidagi sarguzashtlarini sevimli filmlari va seriallaridan ilhomlangan holda rejalashtirishlariga chuqur ta'sirini o'tkazmoqda.
M A V Z U G A O I D A D A B I Y O T L A R T A H L I L I
Turistlarni sayohat qilishga undovchi omillar bilan bog'liq jarayonlar bugungi kungacha turli tadqiqotchilar va olimlar tomonidan o'rganilgan bo'lib, ular turizmning rivojlanishi, turizmning yangi yangi shakllari, xizmat ko'rsatish usullari, turmaxsulotga bo'lgan ehtiyojlar o'zgarib borishi bilan iqtisodiyot tarmog'i sifatida uning tarkibiy qismlarini to'liqroq anglashga xarakat qila boshlashdi. M.E.Nemolyaev va L.F.Xodokovlar turizmning sohaviy qismlarini aniqlashda turizm korxonasining asosiy belgisiga qarab turizmsiz mavjud bo'lishi yoki bo'lmasligi nuqtai nazaridan turlarga ajratishadi.
Boshqa tadqiqotchilar esa turistlarning faoliyati jadallashishi ko'proq daromad keltira borishini e'tiborga olib, sayohatga chiqishga undovchi motivlar va unga ta'sir etuvchi omillarni tadqiq etishga asosiy e'tiborni qaratishgan.
V.I.Azar tomonidan turistni sayohatga chiqishga undovchi motivlar:
- tarixiy-madaniy, tabiiy-iqlim va xo'jalik sohasidagi diqqatga sazovor joylarga qiziqishlar;
- mahalliy voqealar masalan, musiqa festivallari, sport musobaqalari, ko'rgazmalar, karnavallar va boshqalar;
- sayohat qilishning iqtisodiy qulayliklari (xizmat ko'rsatish darajasi yuqoriligi va xakozo) kabilarga ajratilgan.
K.Krapf turizmdagi ehtiyojlarni aniqlashda sayohat qilishning asosiy motivlari sifatida o'rab turgan dunyoni o'rganish, madaniy va diniy hissiyotlar, jismoniy va ma'naviy kuchlar yuzaga chiqishi, davolash va profilaktika, tabiatdan bahra olish kabi guruhlarga ajratsa, Ch.Paxuk barcha motivlarni uch guruhga, ya'ni bilish, iqtisodiy va psixologik motivlarga ajratishni taklif etadi.
Shu jumladan mamlakatimiz olimlaridan Q.X.Abdurahmanov, N.T.To'xliyev, M.Q.Pardayev, A.A. Eshtayev, A.M.Abduvohidov, M.T.Aliyeva, , D.X.Aslanova, B.N.Navro'z-zoda, O.M. Pardayev, B.H. To'rayev, O.H. Xamidov, B.Sh. Safarov, N.S. Ibragimov, A.N.Norchayev, A.T. Mirzaevlar turistlarni sayohat qilishga undovchi omillar va turistlarga xizmat ko'rsatish sifatini oshirishga ta'sir etuvchi omillarni aniqlashga katta hissa qo'shgan.
Ta'kidlash kerakki, hozirgi vaqtda turizm sohasida xizmat ko'rsatish sifatini oshirishga va sohaga innovatsion texnologiyalar joriy qilish borasida ko'plab mualliflar o'rtasida yagona tushuncha mavjud emas.
Fikrimizcha bu borada hali olib borilishi kerak bo'lgan tadqiqotlarning ko'lami keng bo'lib, turistik xizmatlarning bir-biriga mutonasib rivojlanishini ta'minlashimizda atroflicha belgilangan xalqaro tajribalarini ham hisobga olishimiz lozim.
T A D Q I Q O T M E T O D O L O G I Y A S I
Tadqiqotda turizm sohasida sifatli xizmat ko'rsatishni amalga oshirishda yaqin yillarda kutilayotgan innovatsion o'zgarishlarni hisobga olish va shu orqali turizmning rivojlanishini yaxlit infratuzilma sifatida o'rganish metodologiyasi qo'llanilib, bu borada mutaxassislar fikrini o'rgangan holda, kuzatish, qiyoslash, emperik tadqiqot, tizimli va qiyosiy tahlil hamda ekspert baholash kabi usullari orqali turizm infratuzilmasining tarkibiy qismlarining rivojlanishi yo'nalishlarini belgilab berish usuli taklif etilgandir. Shuningdek, 2030-yilgacha respublikamizda
turizm sohasi rivojlanishi yo'nalishlarining ustivor vazifalariga oid xulosalar qilingan va respublikamizda turistlarga xizmat ko'rsatishni takomillashtirishga oid aniq tavsiyalar ishlab chiqilgan.
T A H L I L V A N A T I J A L A R
Ma'lumki, insonning iqtisodiy holati uning sayohat qilish darajasiga katta ta'sir ko'rsatadi. Bir martalik daromad qancha ko'p bo'lsa, sayohat qilish ehtimoli shunchalik yuqori bo'ladi. Plog (Nima uchun maqsadli hududlarning mashhurligi ko'tariladi va pasayadi) ga ko'ra, turizmdagi iste'molchilarning xatti-harakatlarini psixografik tahlil qilishning dastlabki bosqichida sayohatchilarni allotsentrik yoki psixotsentrik deb tasniflash mumkin (bu vaqtdan beri ular o'rta markazni qamrab olgan holda kengaytirildi). Allotsentriklar - bu asosan ekstrovert bo'lgan va har xil yoki g'ayrioddiy narsalarga katta qiziqish bildiradigan shaxslar. Ular yangi tajribalarga ochiq va natijada, o'z daromadlarining katta qismini dam olish va sayohatga sarflashlari mumkin. Bu odamlar, ayniqsa, turli madaniyatlarga qiziqishadi, yangilikni izlaydilar va texnologiyani erta qo'llaydilar. Axborot asriga o'tayotganimizda bu juda muhim bo'ladi.
Plog ushbu tasnifni "Tanlangan ishtirok indeksi" kontseptsiyasidan foydalangan holda yanada rivojlantirdi, ya'ni odam o'zini o'zi rivojlantirish va yangi, boshqacha va o'ziga xos bo'sh vaqtga intilish maqsadida sayohat qilish joyi bilan o'zaro munosabatda bo'lishga intilishi. va turizm tajribasi. Yuqori mablag' sarflaganlar madaniyat, an'ana va urf-odatlarni o'rganadilar va mezbon mamlakatning an'analari va urf-odatlarida qatnashadilar. Yuqori daromad yoki boylikka ega bo'lgan shaxs yuqori maqomga va ijtimoiy tabaqaga ega bo'ladi va o'z maqomini saqlab qolish uchun turmush tarzi haqida ma'lum tushunchalarga ega bo'ladi. Garchi quyi sinf va mavqega ega bo'lgan odamlar ham kundalik mashg'ulotlardan qochish uchun bo'sh vaqt va ish tsiklidan ozod bo'lish orqali o'zini o'zi anglash uchun sayohat qilishlari tavsiya etiladi. Bu "ijtimoiy narvon" gipotezasi sifatida tanilgan. Birinchi navbatda o'z-o'zini yaxshilash va mavqeini oshirish uchun sayohat qilganlar har doim umumiy bayramdan eksklyuzivlik va farqlanish darajasini olishga intiladi. Bu ko'proq noyob yoki ekzotik yo'nalishlarga sayohatni yoki ommaviy mahsulotga muqobil faoliyatga jalb qilishni o'z ichiga olishi mumkin.
Bundan tashqari, odamlar sayohat kabi turli xil madaniyatlar bilan tanishganda, ular madaniy farqlarni ko'proq tushunadilar va qabul qiladilar. Boshqa mamlakatlarga sayohatlar ko'pincha odamlar o'zlarining urf-odatlari va madaniyati bilan tanishishlari mumkin bo'lgan o'rganish tajribasi sifatida ishlaydi. Yangi tilni o'rganayotgan odamlar o'zlari o'rganayotgan tilda gapiradigan mamlakatga sayohat qilishga qaror qilishlari mumkin. Biror kishi o'rganayotgan tilda gapiradigan madaniyat doirasida yashash nafaqat ularga tilni o'rganishga, balki o'z madaniyatiga kelganlar uchun bu qanday bo'lishi mumkinligini tushunishga yordam beradigan tajribadir. Bu juda muhim, chunki madaniyat va til ko'pincha o'zaro bog'liq va tushunish kalitidir. "Madaniy meros bir xil madaniy e'tiqodlarga ega bo'lganlar bilan mavhum aloqani ta'minlay oladigan darajada qadrlanadigan tushunchadir. Yangi mamlakatdagi immigrantlar uchun madaniy meros bir xil odamlarni yaxshiroq tushunishga qodir bo'lgan birlik tuyg'usini ta'minlaydi. urf-odatlarni almashish orqali madaniy kelib chiqishi va ularning yangi mamlakati haqida bilishga harakat qilganda tanish muhitni ta'minlashi mumkin".
Oziq-ovqat madaniyatning bir qismi bo'lib, u ko'pincha madaniy saqlanishning asosiy omiliga aylanadi va hatto globallashgan dunyoda ham madaniy almashinuvning asosiy nuqtasi bo'lib qoladi. Dunyo globallashgan sari boshqa mamlakatlarning oshxonalariga kirish osonlashadi. Biroq, haqiqiylik ko'pincha yo'qoladi va odamlar o'zlari iste'mol qilayotgan narsa taomning ta'miga o'xshamasligini aniqlaydilar. Haqiqiy xorijiy taomlarni iste'mol qilish uchun odamlar
ko'pincha bu taom madaniy taom bo'lgan mamlakatga sayohat qilishga qaror qilishadi. Misol tariqasida, haqiqiy italyan pitsa va makaroniga ega bo'lish uchun Italiyaga sayohat qilish mumkin.
Chet elda yashovchi do'stlar va oila a'zolari bilan bog'lanish istagi ko'p odamlar boshqa joylarda yashovchi yaqinlarini ko'rishni xohlagani uchun sayohatga chiqishga undaydi. Butun mamlakat bo'ylab qarindoshingiz yoki qo'shni shaharda yashovchi do'stingiz bo'ladimi, bu odamlarga tashrif buyurish bir vaqtning o'zida dam olishni ta'minlashi mumkin, chunki ular turar joy va uyda pishirilgan taomlarni taqdim etadilar. Erkaklar orasida do'stlar va qarindoshlarni ziyorat qilish ikkinchi eng mashhur bayram turidir. Oilasidan uzoqlashganlar uchun yana tashrif buyurish kundalik hayotidan tanaffus yoki dam olish vazifasini bajarishi mumkin. Ijtimoiy tarmoqlar va sayohatchilarning ta'siri Ijtimoiy media va internet so'nggi 20 yil ichida tez sur'atlar bilan o'sib bordi va odamlarga boshqalar bilan muloqot qilish, ma'lumot almashish va osongina topish uchun platforma yaratdi. Smartfonlarning rivojlanishi shuni anglatadiki, odamlar kunning deyarli istalgan vaqtida turli joylarda ijtimoiy tarmoqlar va ma'lumotlarga kirishlari mumkin. Facebook, Instagram va Snapchat kabi ijtimoiy media platformalarining kengayishi odamlarga sayohatlari haqidagi hikoyalar va rasmlarni almashishni, shuningdek, ma'lumot va sayohat bo'yicha maslahatlar almashishni osonlashtirdi. Sayohat qilayotgan do'stlaringiz va oilangizning postlari va rasmlarini ko'rish yoki boshqalarning sayohatlarini o'rganish odamlarni sayohat qilishga ta'sir qilishi mumkin. Koul va Kansler (2017) tomonidan olib borilgan tadqiqot shuni ko'rsatdiki, Facebook foydalanuvchilari boshqalarning sayohatlariga hasad qiladilar, bu esa ta'til va sayohat niyatlarining oshishiga olib keladi. Sayohat blogerlari va YouTuberlar tobora ommalashib bormoqda va ular sayohat tajribalari bilan o'rtoqlashish, maslahat va ma'lumot berish orqali tirikchilik qilish imkoniyatiga ega. Ushbu ta'sir o'tkazuvchilarga ergashgan odamlar, ehtimol, ularning sayohat hikoyalari va maslahatlaridan ta'sirlanadi va o'zlarining sayohat intilishlariga ega bo'ladilar.
Jahon sayyohlik tashkiloti ma'lumotlariga ko'ra, 2024 yil birinchi uch oylarida taxminan 285 million turistlar sayohatga chiqishgan. Bu 2023 yilning shu davriga nisbatan 20 %ga ko'pdir. Bu natijalar Osiyo bozorlarining ochilishi hamda havo aloqalari va viza tartiblarida qulayliklar berilishi tufayli ko'p sonli talablar jadallashib borishi davom etdi.
40 20 0 -20 -40 -60 -80
2022 2023
Yan.-Mar.2024
20 36
1-rasm. Xalqaro turistik tashriflar (2019 yildan buyon o'zgarishi %)
Yaqin Sharqda xalqaro turistik tashriflar 2024 yilning I choragida pandemiyadan oldingi darajasidan ham oshgan holda 36 %ga yetganligini ko'rishimiz mumkin. Yevropada chorak boshlarida pandemiyadan oldingi darajasidan ham oshgan (+1 %ga 2019 yil I choragida). Amerika
qit'asida turistik tashriflar pandemiyadan oldingi holatiga (99 %) qariyb yetgan bir paytda Afrika 2024 yilning I choragida 2019 yil shu davridan 5 % ko'proq sayyohlarni qarshiladi. Bu jarayon Osiyoda 2023 yil I choragida pandemiyadan oldingi holatining 65 %i qayta tiklangandan keyin 2024 yil boshlarida bu ko'rsatkich 82 %ga yetdi. Quyidgi mintaqalarda, Shimoliy Afrika 2024 yilning I choragida xalqaro turistik tashriflar pandemiyadan oldingi holatidan Markaziy Amerika (+15 %), Karib orollari va G'arbiy Yevropa (ikkalasi ham +7 %)ga ergashgan holda 23 %ga oshganligini namoyon etdi.
Xalqaro turizm eksportidan tushgan jami daromad, savdo tushumlari va passajir transporti xizmatlarini o'z ichiga olgan holda 2023 yilda pandemiyadan oldingi davrdagi holatining taxminan 96 %ini qayd etib, 1.7 trillion AQSh dollariga yetdi (inflyatsiyani hisobga olgan holda). Turizm 2023 yilda taxminan 3.3 trillion AQSh dollariga yetib, yalpi ichki mahsulot (YIM)dagi ulushini dunyo YIMning 3 %ini tashkil etgan holda pandemiyadan oldingi darajasida butunlay tiklab oldi.
Keyingi yillarda Ozbekiston ozining keng kolamli islohotlari orqali koplab sohalarda yuqori ko'rsatgichlarga kotarilmoqda. Ozbekiston Respublikasi Prezidentining 2023 yil 11 sentabrdagi PF-158 sonli farmoniga asosan "Ozbekiston - 2030" strategiyasi ishlab chiqildi va qabul qilindi. Ushbu strategiyada har bir soha bo'yicha qilinishi kerak bo'lgan dolzarb vazifalar kiritilgan, shu bilan birga keyingi yillarda milliy iqtisodiyotimizda ulushi yuqorilab borayotgan turizm sohasida ham bir qancha vazifalar berildi.
Strategiyaning ilova qismidagi 58-bo'limda Respublikamizda tashqi va ichki turizmni rivojlantirish uchun keng sharoitlar yaratish orqali sayyohlar sayyohlar sonini oshirish bo'yicha vazifalar keltirilgan.
2-rasm. Turistlarni sayohatga undovchi omillar
Turistlarni sayohatga undovchi omillar ustida izchillik bilan tadqiqot va o'rganish ishlarini olib borish hamda shu asosda turizm strategiyasini ishlab chiqish zamonaviy dunyoda muhim hisoblanadi.
X U L O S A V A T A K L I F L A R
Xulosa o'rnida shuni aytish mumkinki, turizm ko'p odamlar uchun sayohat, dam olish faoliyati, innovatsiyalar va ko'nikmalarni kashf etish, o'zini namoyon qilish va o'ziga ishonch, tasavvur, raqobatbardoshlik, dam olish va tegishli bo'lish kabi psixologik ehtiyojlarini qondirish usulidir. Ichki motivlar bir nechta hissiy jabhalarda o'z qobiliyatini ta'minlash bilan bog'liq. Ichki motivatsiya turistlarni zavq, ishonch va turizm uchun boshqa hissiy mezonlar kabi nomoddiy rag'batlarni tanlashga undaydi. Motivatsiyaning boshqa ichki omillari quyidagilardan iborat: Turistning munosabati - shaxs, joy yoki ob'ekt haqidagi bilimi + Shu narsaga nisbatan ijobiy yoki salbiy his-tuyg'ular. Turistning idroki - kuzatish, tinglash yoki bilim olish orqali turist joy, shaxs yoki ob'ekt haqidagi tasavvurni shakllantiradi. Qadriyatlar yoki e'tiqodlar - Turist shaxsiy yoki ijtimoiy jihatdan maqbul bo'lgan muayyan xatti-harakatlar uslubiga ishonadi yoki qadrlaydi. Turistning shaxsiyati - turistning tabiati va fizikasi turizmni rag'batlantirishda muhim rol o'ynaydi.
Turistlarni sayohatga undovchi omillarni chuqur o'rgangan holda respublikamiz turistik muassasalari faoliyatlarini samarali tashkil etish va turistlarga xizmat ko'rsatish xalqaro va ichki turizmni rivojlantirish uchun ko'plab afzalliklarni taqdim etadi:
■ Madaniyat obyeklarida xizmatlar ko'rsatishda zamonaviy texnolgiyalardan samarali foydalanish;
■ barcha qulayliklarga ega bo'lgan turistik xizmatlar hamda shaxsiylashtirilgan xizmatlarni ko'rsatish;
■ kengaytirilgan ulanish va raqamlashtirilgan ma'lumotlarga asoslangan qarorlar qabul qilish;
■ virtual sayohatlar, interaktiv ko'rgazmalar va simulyatsiyalar yaratish uchun foydalanish;
■ turistik tashkilotlar xodimlari malakasini izchil oshirib borish uchun IT (Information technology)ga oid o'quv kurslarini tashkil etish;
■ sayyohlik so'rovlariga javob berish, bron qilish va bron qilishda yordam berish.
REFERENCES
1. UNWTO Butunj ahon Turizm Barometri - Tom 22 • Nashr 2 • May 2024.
2. https://pre-webunwto.s3.eu-west-1.amazonaws.com/s3fs-public/2024-06/UNWTO Barom24 02 May excerpt.pdf
3. https://www.siteminder.com/r/tourism-trends/
4. Немоляев М.Э., Ходорков Л.Ф. Международный туризм: вчера, сегодня, завтра. М.: 1985. - 22-24 с.
5. Азар, В.И. Экономика и организация туризма / В.И.Азар//Экономика и организация туризма. - М.: Профиздат, 2013. - С. 10-11.
6. Чхун Пахук «Социально-экономические проблемы и стратегия развития туризма в регионе (на примере Воронежской области)». Дисс. к.э.н., Воронеж. 2001. - С. 17.
7. Journal of sustainable tourism, Tourism, technology and ICT: a critical review of affordances and concessions, Stefan Gossling.
8. S.Plog. "Why Destination Areas Rise and Fall in Popularity" in the Cornell Hotel and Restaurant Administration Quarterly, followed by a conference organized by Southern California Chapter of the Travel Research Association (now it is known as the Travel and Tourism Research Association) in 1972
9. S.McCool, R.Moisey, N.Nickerson. What Should Tourism Sustain? The Disconnect with Industry Perceptions of Useful Indicators.Journal of Travel Research 40 (2), March 2001.Pp.124-131.
10. D.Klenosky. The "Pull" of Tourism Destinations: A Means-End Investigation. Journal of Travel Research 40(4). May 2002.Pp.396-403.
11. "O" zbekiston - 2030" strategiyasi
12. https://www.mckinsey.com/featured-insights/mckinsey-explainers/what-is-the-future-of-travel
13. https://uzbektourism.uz/research/statistics
