Научная статья на тему 'ТУРИСТИК-РЕКРЕАЦИОН КОМПЛЕКСЛАРНИ МИНТАҚАВИЙ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ИҚТИСОДИЙ ГЕОГРАФИК АСОСЛАРИ'

ТУРИСТИК-РЕКРЕАЦИОН КОМПЛЕКСЛАРНИ МИНТАҚАВИЙ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ИҚТИСОДИЙ ГЕОГРАФИК АСОСЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Прочие социальные науки»

CC BY
1
1
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Ключевые слова
туристик-рекреацион фаолият / туристик-рекреацион комплекс / ҳудудий ташкил этиш / туризм салоҳиятини баҳолаш / рекреацион ва туристик зона.

Аннотация научной статьи по прочим социальным наукам, автор научной работы — Рахимов.М.И, Исмоилов Мухаммадали Миробид Ўғли

Ушбу мақолада рекреация ва туризм турлари, табиий рекреацион ресурсларнинг ҳудудий хилма-хиллиги, туризм соҳасининг иқтисодиётнинг бошқа тармоқлари билан мураккаб ўзаро боғлиқликка эга эканлиги кўриб чиқилган. Шунингдек, туристик-рекреацион фаолиятни ҳудудий ташкил этишда комплекс, каркас ёки минтақавий бошқарув каби ёндашувлар тахлил қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТУРИСТИК-РЕКРЕАЦИОН КОМПЛЕКСЛАРНИ МИНТАҚАВИЙ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ИҚТИСОДИЙ ГЕОГРАФИК АСОСЛАРИ»

ТУРИСТИК-РЕКРЕАЦИОН КОМПЛЕКСЛАРНИ МИНТАЦАВИЙ

РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ЩТИСОДИЙ ГЕОГРАФИК АСОСЛАРИ 1Рахимов.М.И., 2Исмоилов Мухаммадали Миробид ^ли

1 Андижон кишлок хужалиги ва агротехнологиялар институти "^ишлок хужалиги хукуки

ва агротуризм" кафедраси стажёри 2Андижон кишлок хужалиги ва агротехнологиялар институти Туризм таълим йуналиши 2-

боскич талабаси https://doi.org/10.5281/zenodo.11098605

Аннотация. Ушбу мацолада рекреация ва туризм турлари, табиий рекреацион ресурсларнинг %удудий хилма-хиллиги, туризм со%асининг ицтисодиётнинг бошца тармоцлари билан мураккаб узаро боглицликка эга эканлиги куриб чицилган. Шунингдек, туристик-рекреацион фаолиятни %удудий ташкил этишда комплекс, каркас ёки минтацавий бошцарув каби ёндашувлар тахлил цилинган.

Калит сузлар: туристик-рекреацион фаолият, туристик-рекреацион комплекс, %удудий ташкил этиш, туризм сало%иятини ба%олаш, рекреацион ва туристик зона.

Аннотация. В данной статье рассматриваются виды рекреации и туризма, региональное разнообразие природно-рекреационных ресурсов, а также тот факт, что сфера туризма имеет сложную взаимосвязь с другими отраслями экономики. Также были проанализированы такие подходы, как комплексный, комплекс или региональный управление в территориальной организации туристско-рекреационной деятельности.

Ключевые слова: туристско-рекреационная деятельность, туристско-рекреационный комплекс, территориальная организация, оценка туристического потенциала, рекреационно-туристская зона.

Abstract. This article examines the types of recreation and tourism, regional diversity of natural recreational resources, and the fact that the tourism sector has a complex interrelationship with other sectors of the economy. Also, approaches such as complex, framework or regional management in territorial organization of touristic and recreational activities were analyzed.

Keywords: touristic-recreational activity, touristic-recreational complex, territorial organization, assessment, recreational and tourist zone.

Туристик-рекреацион фаолият худудий ахамиятга эга булиб, рекреация ва туризм турлари, табиий рекреацион ресурсларнинг худудий хилма-хиллиги, туризм сохасининг иктисодиётнинг бошка тармоклари билан мураккаб узаро богликликка эга. Туристик-рекреацион жараёнларнинг худудий ташкил этилиши куп жихатдан батафсил куриб чикилишини талаб килади. Сайёхлик ва дам олишни ташкил этиш имкониятлари мавжуд булган географик маконнинг бир кисми рекреацион географик тадкикотлар объекти булган туристик-рекреацион худуд деб хисобланади. Туристик-рекреацион фаолият узок вакт давомида рекреацион география ва туризм географияси фанларини шакллантирадиган худудий субъектларининг мураккаб механизмлари билан боглик булиб, бу борада куплаб тадкикотлар олиб борилган. Натижада, концепциялар ва назарияларнинг шаклланди, сайёхлик фаолиятининг хилма-хил моделлари яратилди. Х,озирги кунда фанда туристик-рекреацион худуд, туристик-рекреацион тизим, туристик-рекреацион мажмуа, туристик-рекреацион объект, туристик-рекреацион йуналишлар, туристик-рекреацион кластерлар каби атамалар оммалашиб бормокда.

Рекреация ва туризмнинг шаклланиши биринчи навбатда табиий шароитга боглик, лекин унинг ривожланиши бевосита ижтимоий ва иктисодий характерга эга. Шунинг учун хам, рекреация ва туризм сохаси тадкик этилганда унинг иктисодий географик жихатлари хамда иктисодий самарадорлигига хам алохида этибор берилган. Уз навбатида унинг иктисодий таъсирини ижобий ва салбий бахолаш мумкин. Ижобий таъсирига чет эл валютаси тушумларини ошириш, давлат ва махаллий ахоли даромадини ошириш, иш уринлари яратиш, минтакавий тараккиёт ва инфратузилмани яхшилаш кабиларни киритиш мумкин [7, 8]. Давлат, хусусий секторлар ва махдллий ахоли томонидан мехмонхона хужалиги, ресторан ва гид хизматлари, миллий ва маданий тадбирлар ташкил этиш, миллий хунармандчилик ва кишлок хужалиги махсулотларини сотиш оркали фойда олишга харакат килинади. Бундай курсаткичлар махаллий ёки минтакавий микёсда белгиланиши мумкин.

Салбий таъсирлар эса инфляция, махаллий ахоли учун нархларнинг кутарилиши, туризмга хаддан ташкари карамлик кабиларни киритиш мумкин [7, 8]. Инфляция туризм натижасида юзага келиши мумкин булган ер, уй-жой ва хатто озик-овкат нархларининг ошиши билан боглик булса, туристларнинг туристик йуналишлардаги махаллий хизматларга кушимча талаблар куйиши эса хизматлар нархининг ошишига олиб келади. Вакт утиши билан туризмга эътиборнинг камайиши, туристик талабнинг узгариши, сиёсий ёки ижтимоий холатнинг узгариши (урушлар, эпидемик касалликлар, масалан, Covid-19) рекреация ва туризмга ихтисослашган худудларда иктисодий инкирозни юзага келтириши мумкин [5].

Рекреация ва туризм иктисодий географик жихатдан мураккаб жараён булиб, уни кискача таърифлаш жуда кийин. Рекреация ва туризмнинг хар кандай модели туризм тизимининг таркиби ёки таркибий кисмларини, шунингдек, туризм доирасидаги асосий жараёнлар ва натижаларни уз ичида жамлаган булиши лозим. Ушбу жараёнлар ва натижалар рекреация ва туризмнинг мохиятини, ривожланиш даражаси ва тажрибасини хамда туристик-рекреацион фаолиятни амалга оширишга ёрдам берадиган воситаларни уз ичига олади (1-расм) [4].

1-расм.

Туризм феномени: туризм ва уни бошкаришнинг таркибий кисмлари

Манба: Charles R. Goeldner, Brent Ritchie J. R. Tourism: Principles, Practices, Philosophies. - 11th ed. - Published John Wiley and Sons, Inc., Hoboken, New Jersey. - Printed in the USA, 2009. - 624p.

Туризм феномени моделининг узаги, уз навбатида, турист ва сайёхлик тажрибаси хисобланади. Туристик-рекреацион объект ёки худуд сайёхларда яхши таассурот колдириши учун ташкилотчилар объект ва маршрутни танлашда унга таъсир курсатувчи барча омилларни хисобга олиш зарур.

Моделнинг асосий улчови, албатта, табиий ресурслар ва атроф-мухит компонентидир. Х,ар кандай туристик-рекреацион объект ёки худуд, биринчи навбатда, узининг ландшафти ва иклими билан тавсифланади. Учинчи компонент эса инсон булиб, уз навбатида махаллий ахоли ва ташриф буюрувчиларга ажратилади.

Туризм феноменининг яна бир жихати - инсон томонидан яратилган мухит хисобланади. Бу туристик-рекреацион объект ёки худуддаги махаллий ахоли яшаш мухитини уз ичига олади. Бу эса туристик минтакада туризмни ривожлантиришдаги етакчи омиллардан хисобланади.

Сайёхлик ташкил этиладиган худуднинг иктисодий инфратузилмаси (йуллар, транспорт, алока тармоклари, савдо ва хизмат курсатиш обьектлари ва бошк) махаллий ахоли эхтиёжлари учун булиб, алохида туризмга хизмат курсатиш максадида ташкил этилмаган булади. Инфратузилманинг ушбу компонентлари сайёхлар учун хам мухим булсада, уларнинг асосий вазифаси ахолининг доимий кундалик эхтиёжлари билан боглик. Бундан ташкари, мехмонхоналар, ресторанлар, конференция марказлари, диккатга сазовор жойлар кабилар турист ва рекреантларга яхши хизмат курсатиш максадида туристик инфратузилмалари куринишида ташкил этилади. Туристик инфратузилма таркибий кисмлари махаллий ахолига хам хизмат курсатсада, одатда, туристлар кизикиши ва эхтиёжларига кура белгиланади [6].

Технологиялар эса туристик махсулот ва хизматларни шакллантириш ва оммалаштиришдаги энг сунгги ва тасирчан омилларидан бири хисобланади. Янги фан-техника ютуклари ва компютер технологиялари билан боглик булган телекоммуникация технологияларининг оммалашиши туристик-рекреацион фаолият мохиятига кескин таъсир курсатиб келмокда. Бу эса иктисодий ва туристик инфратузилманинг ихтисослашган элементларини ифодалайди. Рекреацион-туристик объект ёки худуднинг инсон томонидан яратилган мухитига таъсир курсатувчи омиллардан яна бири маълумотлар базаси булиб, унинг муваффакияти ахборотни туплаш, тахлил килиш ва ундан самарали фойдаланиш билан белгиланмокда.

Ахборотлар уз навбатида бир нечта турларга булинади:

- сайёхликни лойихалаш ва ривожлантириш учун зарур булган худуднинг туристик имкониятлари тугрисидаги маълумотлар;

- сайёхларнинг рекреацион-туристик худуд ва туристик инфратузилма тугрисидаги фикрлари;

- махаллий ахолининг дунёкараши ва кадрлар сифати.

Ванихоят, туризмнинг купинча етарли даражада эътиборга олинмайдиган жихати бу, рекреацион-туристик фаолиятнинг умумий бошкарув тизимидир. Рекреацион-туристик фаолиятни тартибга солувчи хукукий, сиёсий ва молиявий бошкарув тизимлари унинг халкаро бозорда ракобатбардошлигига таъсир курсатади ва туристик фирмаларнинг рентабеллигини аниклашда катта рол уйнайди.

Туризм феноменининг яна бир таркибий кисми хизмат курсатиш секторлари хисобланади. У уз таркибига транспорт, турар-жой, озик-овкат, аттракцион ва парклар, кунгилочар марказлар, савдо каби секторларни олади. Х,измат курсатиш секторлари муваффакиятли туристик-рекреацион фаолият учун яна бир мухим омиллар бири булиб, бу сохалар тугридан-тугри туризм саноатининг бир кисми хисобланмасада, ушбу хизматлардан бирининг яхши йулга куйилмаганлиги унга салбий таъсир курсатади.

Рекреацион-туристик фаолиятни ривожлантиришда халкаро туристик бозорда уз урни ва брендига эга булиш мухим ахамиятга эга. Бу махаллий туристик инфратузилмани ривожлантириш ва халкаро тушум микдорини оширишда асосий омиллардан хисобланади. Туризм сохасида халкаро иктисодий алокаларнинг шаклланиши 3 боскичга ажратилади [9].

Дастлабки боскич (Initial stage) - чекланган туризм иктисодиёти, махаллий таъминотнинг паст даражаси, ташки карамликнинг юкори даражаси билан характерланиб, туристларга хизмат курсатишни бошкариш ва асосий даромадни узлаштириш чет эл туристик фирмалари томонидан амалга оширилади.

Оралик боскич (Intermediate stage) - туризмнинг иктисодиётдаги улушининг купайиши, махаллий таъминотнинг ортиши, ташки карамликнинг камайиши билан изохланади. Бунда хорижий туристларни жалб килиш учун реклама хизмати, транспорт ва мехмонхоналарни брон килиш каби хизматлар махаллий туристик фирмалар томонидан хам амалга оишириш йулга куйилади, натижада чет эл валютаси тушумлари ортади.

Ривожланган боскич (Advanced stage) - экстенсив туризм иктисодиёти, махаллий таъминотнинг юкори даражаси, хорижий етказиб берувчиларга карамликнинг паст даражаси каби курсаткичларга эга булиб, бунда туристик инфратузилмани ривожлантириш оркали сайёхларга хизмат курсатиш асосан махаллий туристик фирмалар ва махаллий ресурслар оркали амалга оширилади.

Юкорида айтилганидек, хизмат курсатиш секторлари туристик-рекреацион фаолиятни сифатли ва такрорланмас булиши учун ахамиятлидир.

Бирок, хизмат курсатишни миллий кадриятларга асосланган мехмондустлик билан ташкил этиш мухимдир. Бу эса узини хакикий мехмондек хис килган туристларда яхши таассурот колдиришга ва туристик маршрутларнинг оммалашишига хизмат килади.

Уз навбатида туризм иктисодиётнинг узига хос тармоги хамдир. Ушбу соха хам бошка сохалар сингари мамлакат иктисодиётига, унинг ялпи ички махсулотининг купайишига узининг салмокли хиссасини кушадиган соха. Урганишлар шуни курсатадики, соха бир катор узига хос булган хусусиятларга эга хисобланади [1, 3]:

- рекреация ва туризм мавсумий характерга эга булиб, одамларнинг бир жойдан иккинчи жойга киска муддатдаги харакатларининг содир булиши билан белгиланади. Бунда одамлар якка булиб эмас, балки гурух-гурух булиб харакатланади (агар якка харакат килинса - бу оддий саёхатдан иборат булади). Туризмнинг бу хусусияти, таъкидланганидек, киска муддатлилиги. Куп холларда бу 2-3 кун, асосан, дам олиш кунларига тугри келади. Татил даврида бир хафталик, ун кунлик туристик саёхатлар хам булиши мумкин.

Унинг мавсумийлиги шундаки, куп холларда табиат куйнига саёхат килиш бахор, ёз ва куз ойларида амалга оширилади. Айрим туристик юришлар киш манзарасини тамоша килишга каратилган булади. Умуман олганда бахор, ёз ойлари саёхат учун кулай фасллар булиб хисобланади.

- рекреант ва туристларнинг доимий яшаш жойидан бошка жойга бориши булиб, бунда ишлаб пул топиш максадидаги харакати бунга кирмайди. Бу харакат махаллий ёки халкаро булади.

Доимий яшаш жой дейилганда тегишли органлар томонидан руйхатга олинган жой тушунилади. Шахслар кайси жойда руйхатга олинган булса, одатда, уша жойда яшаши лозим. Бошка худудларга дам олиш, хордик чикариш, урганиш, саломатлигини тиклаш каби максадлар учун бориши туризмнинг ушбу хусусиятига киради.

- рекреация ва туризмга факат буш вактида дам олиш, уни фаол утказиш усули сифатида каралиши хам унинг узига хос хусусиятларидандир. Куп холларда бошка худудларда сайр килиш, тамоша, урганиш каби холатлар одамларни хизмат сафарига жунатганда хам содир булиши мумкин. Бирок, бу ерда максад маълум ишни битиришга каратилганлиги туфайли уни рекреация ва туризмга киритиб булмайди. Бунда асосий ургу ушбу тадбирлар инсонларнинг буш вактида содир булиши лозим эканлигига каратилади ва шу асосда урганилади.

- рекреация ва туризм нафакат иктисодий, балки мухим ижтимоий соха хамдир. Бунинг иктисодий самарадорлиги билан бирга маънавий, рухий ва интелектуал ахамияти хам жуда катта. Шу туфайли ушбу сохага давлат алохида эътибор бериб маълум имтиёзлар хам белгилайдилар. Одамлар бу имтиёзлардан факат турист булганликлари учун фойдаланадилар. Бу хам туризмнинг узига хос хусусияти ва катта ижтимоий-иктисодий ахамиятидан далолат беради. Имтиёзлар туристларнинг божхона постларидан утишда, солик тулашда, паспорт назоратида намоён булади.

- рекреация ва туризм иктисодиётнинг таркибий кисми сифатида мамлакатга даромад келтиради, чет эл валютаси тушумини оширади, ахолини янги иш уринлари билан таъминлайди. Сайёхларга хизмат килиш учун мехмонхона, ошхона, транспорт каби иктисодий ва туристик инфратузилма шаклланади ва ривожланади. Бундан ташкари, кушимча даромад манбааларини шакллантиради.

Хулоса. Туристик-рекреацион фаолиятни худудий ташкил этишда комплекс, каркас ёки минтакавий бошкарув ёндашувларини хам ажратиб курсатиш мумкин. Бирок, бу вазифа иложи борича куплаб ёндашувларни ажратиш эмас, балки хозирги боскичда туристик-рекреацион фаолиятни худудий ташкил килиш буйича илмий тадкикотларнинг умумий тенденцияларини аниклашдир. Хрзирги кунда мавжуд булган фаннинг билимлар базаси муайян ташкил этиш даражасида бирлаштиришга имкон берадиган маълум микдордаги замонавий туристик-рекреацион фаолият шаклларини яратишга имкон беради.

REFERENCES

1. Геворгян А.С. Повышение конкурентоспособности туристской дестинации на основе развития малого предпринимательства (на примере города Сочи) Автореферат на соискание ученой степени кандидата экономических наук. - Сочи, 2011. - 22 с.

2. Махкамов Э. Г., Маматисаков Ж. РЕКРЕАЦИЯ ВА ТУРИЗМ ОБЪЕКТЛАРИНИ ХУДУДИЙ ЖОЙЛАШТИРИШНИНГ ГЕОГРАФИК ЖИХАТЛАРИ //ГЕОГРАФИЯ: ПРИРОДА И ОБЩЕСТВО. - 2021. - Т. 2. - №. 1.

3. Морозова Н.С. Теория и методология формирования и развития конкуренции в туризме // дис. ... канд. экон. наук. Сочи, 2012. 335 с.

4. Charles R. Goeldner, Brent Ritchie J. R. Tourism: Principles, Practices, Philosophies. - 11th ed. - Published John Wiley and Sons, Inc., Hoboken, New Jersey. - Printed in the USA, 2009. - 624 p.

5. Covid-19 and tourism. United Nations Conference on Trade and Development, 2020

6. Middleton, V., A. Fyall, M. Morgan, & A. Ranchhod. Marketing in Travel and Tourism. 4th edition. Butterworth -Heinemann. 2009

7. Morrison A.M. (2013) Marketing and managing tourism destinations. Routledge. Abingdon, Oxon, England. 632 p.

8. Peter Mason. Tourism Impacts, Planning and Management. Typeset by Newgen Imaging Systems (P) Ltd, Chennai, India Printed and bound in Great Britain 2003

9. Robert W. Wyllie. An introduction to tourism. Venture Publishing, Inc. 2011

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.