CC BY
10
УДК 002.4 ББК 76.17
ТУРАК,УЛЗЕХ,НИВА НАКДИ Аъзамов Суб^онцон Ба^ромцонович, н.и.ф., мудири
ЗАБОНИМАТБУОТИ ТОЧ,ИК кафедраи адабиёти муосири тоцики МДТ«ДДХ ба номи
(сол^ои 20-30-юми асри ХХ) академик Б. Гафуров» (Тоцикистон, Хуцанд)
ТУРАКУЛЗЕХНИ Аъзамов Субхонжон Бахромжонович, кандидат
И КРИТИКА В филологических наук, заведующий кафедрой современной
ТАДЖИКСКОЙПЕЧА ТИ таджикской литературы ГОУ «ХГУ имени акад.
(20-ых годов двадцатого века) Б. Гафурова», (Таджикистан, Худжанд)
TURAKUL ZEHNI Azamov Subkhonjon Bahromjonovich, candidate of
AND CRITICISM philological sciences, head of the department of modern Tajik
IN TAJIK PRESS literature under the SEI «KhSU named after acad.
(referring to 20-ies of the XX-th B.Gafurov» (Tajikistan, Khujand),
century) E-mail: subhonazamzod@mail.ru
Вожа^ои калиди: матбуоти тоцик, нацди матбуот, забони матбуот, Турацул Зеунй
Дар мацола яке аз падидауои мууими давраи шуравй ривоцу равнаци матбуоти «шаклан миллй ва мазмунан сотсиалистй» мавриди барраси царор гирифтааст. Тазаккур меравад, ки матбуоти миллии тоцик дар замони шуравй маруалаи мууиму уассос ва сарнавиштсозеро паси сар кардааст. Дар мацола дар асоси таулилу нацди маводи матбуоти тоцик мацоми Турацул Зеунй - яке аз намояндагони илму адаби тоцикии садаи бист, ки нацши бебауое дар рушди нацди матбуоти тоцик гузоштааст, мавриди баррасй царор гирифтааст. Ба хулосаи муаллиф дар асаруои илмии Т. Зеунй бисёре аз муаммои мубрами забони матбуот цой дода шуда, тауцицу таулили он барои муайян кардани заминауои мафкуравии шаклгирии матбуот дар он даврон муфиданд.
Ключевые слова: таджикская печать, критика в печати, язык печати, Туракул Зехни
В статье рассматриваются вопросы подъема и развития таджикской печати, «национальной по форме и социалистической по содержанию», что считается одним из важнейших явлений советского периода. Отмечается, что таджикская национальная печать в советский период пережила значимый и судьбоносный этап своего развитии и в истории ее формирования, особенно в 20-х годах XX века, наблюдаются интересные и яркие страницы. На основе анализа материалов таджикской печати исследуется место Туракула Зехни - одного из представителей таджикской науки и литературы двадцатого столетия, внесшего неоценимый вклад в развитие критики таджикской печати. Согласно выводам автора, в научных статьях Т. Зехни освещены многие актуальные проблемы печати, анализ и исследование которых представляются значимыми в определении идейных предпосылок формирования печати того периода.
Key words: Tajik Press, criticism in press, language of press, Turakul Zehni
One of the most important phenomena of the Soviet period is considered to be the rise and development of press referred to as "National in Form and Socialistic in the Content'. The Tajik national press referring to the Soviet period has experienced a significant and crucial stage of its development, upon the whole. In the history of its formation, namely referring to the 20-ies of XX century, there are interesting and bright pages. Proceeding from the materials the author canvasses Turakul Zehni's place in the development of Tajik press, who was considered one of the representatives of Tajik science and literature referring to the XX-th century. T.Zehni made an unparalleled contribution into the development of criticism in Tajik press. In conformity with the author's conclusions, T. Zehni's scientific articles cover many crucial problems dealing with the press, analysis and research of which can be significant in determination of the ideological prerequisites for the formation of that period press.
Мутолиаи мавод ва маъхазх,ои аслии таърихи матбуоти точик ба ин натича меоварад, ки бахси матбуот оид ба масъалаи забон, чигунагии накду баррасии забони рузномаву мачаллахо ва таърихи андешахои интикодй оид ба забони матбуот равишхои хосе дошта, тахкики он дар таърихи сухансанчии замони нав арзишу ахамияти муфиду чолиб дорад. Аз як тараф, он мавзуи наве барои баёни матолиби илмй аст, гарчанд баъзе пахлухои он дар асархои забоншиносон ва мухдккикони таърихи матбуоту рузноманигорй дар замони шуравй ва пас аз он арзёбй шуда, дар ин рох натичахои чолиб ба даст омадаанд. Бо вучуди ин, мавзуъ аз лихози сайри тахаввули накди сухан ё сухансанчй ва шаклгирии фикри интикодй оид ба забони матбуот чолиби диккат ва кобили таваччух аст (дар ин бора ниг.: 1). Аз тарафи дигар,
бо тахкики ин мавзуъ маводи зарурй барои баррасй дар як чо гирдоварй мешавад, ки барои таъйини бисёре аз сахифахои норавшани чахони фикри интикодии сухансанчони точикй ва ривочи шевахои интикодй дар заминаи забон ва адабиёти замони нав дорои ахамият аст.
Кори аввалин дар ин самт гирдоварии пурраи маводи марбут ба забон, тавсифи маъхазхои мухим, мархалабандии бахси забони матбуот аз огоз то имруз, тафсири даврахои чудогонаи он, муаррифии чехраи мубохисон - алокамандони бахси забон ва гайра мебошад.
Мавзуи бахси матбуот оид ба забони нашрияхо ва масоили накду баррасии забони матбуотро аз огоз то имруз чунин даврабандй кардан мумкин аст:
1. Солхои 1912-1924;
2. Соли 1924 - то нимаи аввали солхои 50-уми садаи бист;
3. Аз нимаи дувуми солхои 50-ум то нимаи аввали солхои 80-уми садаи бист;
4. Аз нимаи дувуми солхои 80-ум ва огози солхои 90-ум то имруз.
Хддафи асосии ин макола нигохе ба масъалаи забон дар матбуот ва накди он дар нашрияхои точикии солхои 20-уми садаи бист аст. Аммо, хох-нохох масъалаи мазкур ручуи андакеро ба таърихи ин мабохис ба миён меоварад, зеро чигунагии забони матбуот аз аввали пайдоиши нашрияхо мавриди гуфтугуи чиддй ва доманадор карор дошта ва то имруз дар чараён аст. Ба ин маънй, нахустин нишонахои бахс дар бораи забони нашрияхо аз замони пайдоиши матбуоти миллии точик огоз мешавад. Аз матбуоти миллии кишвархои дигар, аз чумла Туркия, Эрон, ^афкоз ва гайра низ хамчунин бо падидахо ва нишонхои чолиби бахси забони матбуот метавон ошно шуд. Мубохисони асосии забони матбуот дар огоз адибону рузноманигорон буданд. Махз нуктаи назари онон заминаи асосии афкори замони навро оид ба забон бунёд гузошт. Дар таълифоти мухаккикони таърихи адабиёт, матбуот ва рузноманигорй В. Самад, А. Набавй, П. Гулмуродзода, О. Салимзода (4; 6; 13; 14) бисёре аз ин сахифахо равшан шудаанд. Бино ба бардошти мухаккики таърихи адабиёт ва матбуоти точик А. Набавй пас аз пайдоиши рузнома ба арсаи мубохиса ворид шудани масъалаи забон ходисаи табий ва таърихй дар фарханги рузноманигорй ба шумор меояд.
Тавсифи маъхазуо. Барои ба вучуд овардани тадкики хамачонибаи ин мавзуъ маводи марбут ба забон дар рузномаву мачаллахои «Бухорои шариф» (1912), «Ойина» ва «Самарканд» (1913), «Шуълаи инкилоб» (1919), «Овози точик» (1925), «Дониш ва омузгор» (1926), «Рахбари дониш» (1927) ва г. чун сарчашмаи бебахо хидмат мекунанд. Аввалин маротиба маколахои мубохисавии матбуот оид ба забон дар мачмуаи маколахои «Забони адабии точик» бо кушиши адиб ва рузноманигори точик Рахим Х,ошим (1930) гирдоварй шуда буд. Баъзе аз он маколахо аз нимаи дувуми солхои 80-уми асри ХХ ба ин тараф такроран дар матбуот («Точикистони советй», «Адабиёт ва санъат», «Омузгор», «Садои Шарк» ва г.), мачмуахои «Точик, точдор, точвар» (15), «Дарси хештаншиносй» (5) ба нашр расидаанд. Ба ин амр замони бозсозй ва ошкорбаёнии нимаи дувуми солхои 80-уми садаи бист, макоми давлатй гирифтани забони точикй (1989) сабаб гардид. Аммо ба таври нисбатан васеъ дастрас кардани ин гуна маколахо аз матбуоти дахсолахои аввали асри ХХ ва маъхазхои дигар дар замони истиклолият расман вусъат ёфт. Мачмуахои тахиякардаи А. Набавй, Н. Одинаев, П. Олимова тахти унвони «Забони точикй дар мабнои мубохисахо» (8), П. Гулмуродзода «Забон ва худшиносии миллй» (7), Т. Ваххобов ва Д. Бобочонова «Масоили сохтмони забони точикии адабй дар солхои 20-30 садаи бист» (12)-ро номбар кардан мумкин аст, ки бахрамандй аз онхо ба ахли илму адаб ва мухаккикону донишчуёни суханшинос арзиши баланд доранд. Ба вучуд омадани ин мачмуахо барои фахмиши хакикати таърих ва мохияти равандхои сиёсиву ичтимой ва фархангиву адабии точикон дар он солхо ахамият доранд.
Андаке роцеъ ба маруалаи аввал. Дар ин маврид бояд дар назар дошт, ки асосхои илмй-назарй ва ичтимоии бахси асолат ва накди забон асосан дар нашрияхои «Бухорои шариф» (1912), «Ойина» ва «Самарканд» (1913), «Шуълаи инкилоб» (1919) гузошта шудаст. Аз ин чо, накши матбуот ва рузноманигорй ба раванди ташаккул ва ривочи забони адабии руз, амали ганй гаштани гояхои забонй ва бунёди афкори ичтимой оид ба забон мухим аст. Созмондихандагони «Бухорои шариф» саъй карданд, «рузномае бо забони хоси худ, ки фарогири тамоми риштахои хаёти мардум аст, ба майдон дарояд». Ин ормон - «нафъаш ом ва фоидааш том» будани асли рузнома, сухан гуфтан «муносиби холи оммаи мардум» ва ба назар гирифтани «салохи амри умум», «ба забони порсии сода навишта» шудани он дар маромномаи рузнома ба таври равшан дарч шудааст (2).
Масъалаи забон ва накди он бештар дар навиштахои мухаррир Мирзочалол Юсуфзода «Мучмалй дар хусуси забон» (шуморахои 3, 7, 8, 11, 13, 14 ва 26) мавриди гуфтугу карор
гирифтааст, ки сабаби ба вучуд омадани бахсхои дигар дар ин маврид гардид (се номаи хонандагон дар шуморахои 7, 8 ва 9). Дар ин таълифот сухан дар бораи пайдоиши забони форсй, посдорй ва рушди он ва тадриси дастури забон меравад. Ин гуфтугу моро бо принсипхои асосии накду танкид ва бахсу мунозира ошно менамоянд: «Аз мусодама, яъне бархурди афкор борикаи хакикат зохир мешавад ва албатта, мусодама ва таодии афкор лозим аст, вале ба шарти собит дар маркази адаб ва хусни мунозира» (3).
Бояд гуфт, ки танкиди забони рузномаву мачаллахо дар аввали пайдоиши матбуот бевосита сурат нагирифта, афкори алокамандон дар ин бора дар мачмуи умумии масоили забон ва меъёри он, дар маколахои умумй ифода шудаанд. Ба таври чудогона накду баррасй шудани забони рузномаву мачаллахо асосан дар нимаи дувуми солхои 20-ум, яъне дар мархалаи дувум расм шудааст.
Маруалаи дувум. Маводи таърихи рузноманигорй бозгуи ин нукта аст, ки масъалаи накди забони рузномаву мачаллахо асосан дар осори матбуоти солхои 20-уми сади бист равиши хосе пайдо кард. Ин давраи дигари бахси забон аст, ки бо такозои сиёсати давраи шуравй амалй шудааст.
Танкиди забони матбуоти точикии солхои 20-ум асосан бо ду рох сурат гирифтааст. Якум, бо рохи навишта шудани маколахои алохида оид ба хусну кубхи забони матбуот. Ба ин гурух чанде аз маколахои Т. Зеуни «Забони «Овози точик» (9), «Забони «Овози точик» (ё ки даврахои сегонаи у дар бораи забон,10), «Вазифаи матбуоти точикй дар бораи забон» (11), «Фикри ман дар бораи забони чопагй», силсилаи маколахои Косимов «Дар бораи камбудихои забони точикй. Нависандагон ва мундаричоти матбуоти точикй», «Дар хусуси камбудихои забони точикй. Лугаттарошии адибхо», Б. Икроми «Дар гирди масъалаи забони матбуоти точикй», Шауристони «Забони газита хамафахм шавад» (Овози точик, 1 июни 1930), Р.Хошим «Ба газетачигии мо як назар» (7;8;12) ва г. дохил мешаванд.
Дувум, ба гурухи дигар маколахои умумй дар бораи забони адабии точик, ки дар онхо рочеъ ба забони матбуоти точик низ изхори андеша шуда, муаллифон масъалаи забони рузномаву мачаллахои точикро низ мавриди накду баррасй карор додаанд. Дар ин маколахо бахси забон вобаста ба ду масъала - кабули алифбои нав ва сохтмони забони адабии точик матрах гардидааст, ки дар ин бора забоншиносон хеле зиёд навишта ва харф задаанд.
Дар ин маврид аз маколахои устодони сухан, олимону адибон ва рузноманигорон Т. Зехнй «Мусохаба дар бораи забон ва адабиёт»(1926), С. Айнй «Дар атрофи забони форсй ва точикй» (1928), «Забони точикй» (1928), «Ч,авоби ман (дар бораи забони адабии точикй)» (1928), А. Мухиддинов «Фикрхои мо дар бораи забони адабии точикй» (1929), А. Мунзим «Дар бораи забони адабии точикй» (1929) ва гайра метавон ёд кард (аз чумла ниг.: 7;8;12).
Умумияти хар ду гурух маколот дар бар доштани чанбаи мунозира ва рухияи интикодй мебошад. Маколахо ба ниёзхои замон оид ба забон чавобгуанд. Муаллифон кушидаанд, ки таълифоташон ба дастурхои чорй мувофик бошад. Бештари навиштахо дар чавоби ин ё он макола ва мухокимаи масъалахои халталаби марбут ба забон ба вучуд омадаанд. Аз ин чихат, таълифоти мазкур намунахои зарурии накди сухан ва сухансанчй дар матбуоти точик мебошанд. Дар бештари маколахо афкори хоси сохибназарон, бардошт ва ишорахои нозуки илмй низ чой гирифтаанд, ки хонандаро бо сахифахои бахсангези забон ва баёни точикй ошно месозанд.
Яке аз маколоти мухим дар боби танкиди забони матбуот ба калами олим ва рузноманигори точик Туракул Зехнй тааллук дорад, ки «Забони «Овози точик» унвон гирифтааст. Дар ин макола ба таври чудогона ва махсус забони рузномаи мазкур дар тули ду соли фаъолият (1924-1926) бахшида ба нашри шумораи садумини он тахлил шудааст.
Албатта, мушохида ва мухокимахои нокидонаи Т. Зехнй ва завки нозукфахми у дар ин гузориш ва маколахои дигари у хеле чолибанд, бо вучуди ин, бештари онхо бо рухияи саршор аз афкори замон, ба хам мукобил гузоштани замони нав бо гузашта, ихтилоф байни «нав» ва «кухна» навишта шудааст. Дар макола асосан ду давраи фаъолияти рузнома киёс шуда, дар ин асос давраи аввали он мавриди танкид карор гирифтааст: «Забоне, ки дар ин ду соли гузашта ба кор бурда, аз назари танкид ва мухокима гузаронем, хеле камбудй, мусолахакориро мушохида хохем кард.
Пеш забони газетаи «Овози точик» аксар хеле бо услубу чумлачинихои бесарубун ва чигил, таъбиру лугатхои бегона ва ноошно пур шуда буд. Гохе каме рохи осону сабуке пеш гирифта шуда бошад хам, аммо давом накардааст. Гохо дар содагй рохи ифротро паймудааст, забон аз забонгирй баромадааст.
Баъзан дар сахтй чунон сахт шудааст... Х,атто баъзе шуморахои рузнома бо чандин калам, бо услубхои гуногуну вайрон, беислох дарч шудааст. пеш рузномаи мо аз тарафи забон ва техник хеле паст рафта буд. Дар забонаш хеч навигарй, тозагй пайдо карда натавонист... дар услуб ва тартиб намудани чумла хеле як роху равиши сода ва равон кушодан лозим буд. Ин нашуд» (9).
Муаллиф масъала пеш гузоштааст, ки забони рузнома ширин бошад ва он истилохоти илмиву ва адабии замонро фаро гирад, ки «фикри насли навро ифода намояд ва бо завки коргару дехкон нишинад». У аз ахли замон такозо карда, ки барои ба вучуд овардани «як забони сабуки адабии асрии форсии авомфахм дар Шарк» кушиш ба кор бурд.
Бо назардошти хамин хадаф шуморахои баъдии рузнома мавриди назарсанчй карор гирифтааст: «Забони «Овози точик» ру ба осонй овардааст. Роху равиши худро саропо дигар кардааст. Ч,илави забонро ба тарафи навй ва тозагии имрузии сурх баргардонидааст...» (9).
Дар маколаи Т. Зехнй «нависандагони кухна»-е хадафи танкид карор гирифтаанд, ки навиштаашон «шакли нокобили ислох» дорад, онхое, ки, - ба назари муаллиф, - аз роху равиши онрузаи рузнома огох нестанд ё огоханду писандашон намеояд. Аз ин ру, ин гуна маколахо махсули эчод бо «забони кухнаи форсй» ба шумор омадааст, ки «бо иншопардозихои «бедилонаю саъдиёна» ороста» шудаанд» ва асоси онхоро таклид ва мушкилписандй ташкил медихад. Аз ин лихоз, «бояд акнун забони мо як калам аз бандигй ба бандагии забонхои бегона озод бошад» (9).
Муаллиф силсилаи хабарномахои навкламонро аз намунахои эчоди кухнанависон бартар дониста, содагй, авомфахмй ва мувофики меъёри замон будани забони адабиро асоси забони матбуот ба шумор овардааст.
Бо вучуди баъзе охангхои нофорами замонй, ки дар макола эхсос мешавад, бо чунин акидаи муаллиф - «калимахои точикй аз калимахои арабй ширину нозуктаранд», - бахс кардан нашояд. Ин акида характери шуубй дошта, муборизахои даврони тахочуми фарханги арабй ба эронй, мунозирахо оид ба бартар нишон додани тамаддуни арабй ва ё форсй, бахсхои марбут ба тоза нигох доштани забони форсй-точикиро ба ёд меоварад. Дар маколахои ин замон устодони илму адаб Абуабдуллохи Рудакй, Абудкосими Фирдавсй, Носири Хусрав, Ибни Сино дар радифи тозанигахдорандагони забон аз арабизмхо муаррифй шудаанд.
Ин хубии акидаи муаллиф аст, аммо у «ширинии точикй»-ро сарфи назар аз истифодаи калимахои арабй зикр карда, бо максади аз муомила баровардани калимахои арабй забони онруза («забони нави точикй») ва гузашта («забони кухнаи форсй»)-ро ба хам мукобил гузоштааст. Дар холе, ки дар таърихи мавчудии забон «забони форсии кухна» на хамеша пур аз вожахои арабй ва олудаи арабигарй буд. Мутолиаи бисёр намунахои назму насри насри муаллифони асрхои миёна, насри омиёнаи форсу точик, осори Рудакй, Фирдавсй, Носири Хусрав, Ибни Сино, ки аввалин чонибдори хифзи «ширинии точикй» аз олудагихои арабй буда, мероси гаронкадрашон бо забони ширини форсй-точикй иншо шудаанд, моро ба ин хулоса меоварад.
Дигар ин ки, албатта иншопардозии бедилона хеле мушкил буда, печ дар печии амик дошт, аммо ин хислати шеъри Бедилро ба тарзи саъдиёна муносиб донистан харгиз мумкин нест. Ба арбоби адаб ва илм маълум аст, ки осори Саъдй ва мутолиаи он ба точикон хеле муфид буд, махсули эчоди у намунаи бехтарини забони ширини точикй ба шумор мерафт, ки албатта дар бархе маврид мушкилй дошт, аммо ин хол сангин будани фахмиши шеъри Бедилро надорад. Дар ин маврид ахли тахкик, хусусан С. Айнй борхо изхори андеша кардаанд.
«Забони «Овози точик» (ё ки даврахои сегонаи у дар бораи забон) идомаи мантикии он маколаи Т. Зехнй аст, ки муаллиф дар он забонро хамчун «меваи зиндагонии ичтимой» донистааст. Агар дар маколаи якум давраи дусолаи аввали рузнома мавриди гуфтугу карор гирифта бошад, дар маколаи дувум се давраи фаъолияти он бозгу шудаанд. Бояд гуфт, ки микёси назару нигохи муаллиф дар ин макола аз маколаи аввал васеътар ва густурдатар аст. Дар огози макола кушиш шудааст, ки нуктаи назари илмй ва ичтимой оид ба забон чун натичаи хаёти ичтимой ва, дар айни замон, «омилу сойики хаёти ичтимой» (сусиёлфактур) будани он таъкид шавад. Аз ин ру, ин навишта танхо дарбаргирандаи танкиди забони рузнома набуда, дар он назари забоншиносии ичтимой низ дарч ёфтаанд.
Сипас, сухан дар бораи фаъолияти чахорсолаи «Овози точик» ва се давраи мухими он меравад. Давраи аввал марбут ба фаъолияти Курбй, давраи дувум - Мухаммадчони Х,асанй ва давраи севум - Садрулин.
Аз маколаи дувум ин масъала равшан мешавад: Нуксонхои давраи аввали рузнома, ки дар маколаи аввал зикр шудааст, ба фаъолияти рузноманигории ^урбй рабт доштааст. Зеро, дар маколаи дувум омада, ки «дар давраи рафик ^урбй забон монанди чихатхои дигари рузнома лангу лол буд. Вактхое меомад, ки хар як макола ва хабар бо як забони махсус ва услуби алохида дар сахифахои рузнома намоён мешуд, чумлахои сахт ва мушкил, лугату истилоххои арабии ноошно ва вайрон ба кор мерафт... хатохои фохиш бисёр дида мегашт... рузнома мувофики рух ва табиати халки пролетарии точик набуд, дар магзи тудаи халк нуфуз пайдо накард...» (10).
Маколаи дувум ба таърихи пуршарафи рузномаи «Овози точик» ва лабораторияи эчодии он дар чанд давра равшанй меандозад. Масалан, «дар давраи Мухаммадчон Хдсанй монанди тарафхои дигари рузнома дар забон хам хеле ислохот ба амал омад. Аз нависандагони устоди точик барои ислохи забон рафик Х,очй Муин таъйин карда шуд. Як вактхо ман (Зехнй - М.) ва устоди мухтарам рафик Айнй шуморахои рузномаро аз назар гузаронида, дар хар ду хафта дар мачлис танкид ва ислохи хатохоро арз ва такдим менамудем ва дар ин бора музокира мерафт, вале афсус, ки мачлис давом накард ва орзухои фаровоне, ки дар дил буд, хамин тавр мондан гирифт» (10).
Аммо давраи севум, аз назари Т. Зехнй давраи фарохам омадани осонй ва сабукихо дар забон, дурустнависй, дурй аз душворнависй, дар мачмуъ ба ком расидани «намаки сухан» (таъбири муаллиф) мебошад. Сипас, муаллиф силсилаи галатхои рузномаро ошкор карда, танхо дар асоси як шумора (№252) ба тартиби зер мавриди накду тахлил карор додааст:
1. «дар сахифаи аввал дар тахти хабари «Хдйкали тоза дар Истанбул» дар панч сатр калимаи хайкал шаш бор зикр шудааст, ки ин хел такрор мазаи суханро мебарад».
2. «дар тахти сарлавхаи «Бе озодии Х,индустон осудагй нест!» ин чумла - «халци Инглису Аврупо барои осудагии Осиё бояд цауонгирии Инглис нест шавад» навишта шудааст, ки вайрон аст».
3. «дар сахифаи 3, дар сутуни 4, дар сатри 53 ин чумла мавчуд аст: «Барои дар таусили оянда ин камбудиуоро нест кардан ва коруои маориф ва тарбияро дуруст ба роу мондан». Бояд аз руйи коидаи забони точикй ин тавр бошад: «Барои нест кардани ин камбуди ва дуруст ба роу мондани коруои маориф ва тарбия дар таусили оянда».
4. «дар сутуни 5, дар поёни сарлавхаи «Аксулхаракатчй...» ин чумла хаст: «Холо аксулуаракатчиён дар уабс гирифта шуда, корро тафтиш намудаанд». Бояд ин тавр бошад: «Холо аксулуаракатчиён ба уабс гирифта шуда, корашон дар тафтиш аст».
5. «дар сутуни 6 сахифаи мазкур дар тахти сарлавхаи «Тарчумаи холи ду шурои деха» ин чумла аст: «Аз барф гурехта ба борон дучор шуд», - гуфтани зарбулмасалро уама медонад». Бояд ин гуна бошад: «Кинояи «Аз барф гурехта ба борон вохурдан»-ро уама медонанд».
6. «адот-часпакхои «цаты», «ми» навишта мешавад, ки инхоро дар Точикистон намефахманд ва, дар айни замон, мухолифи забони адабй буда, камоли махаллигарй аст».
7. «дар баъзе чо робитаи бандаки «аст», ки мубтадоро бо хабар ба хам мебандад, зикр намешавад, ки ин мухолифи рух ва табиати забон аст».
Х,амин тавр, Т. Зехнй барои аз байн бурдани галатхои мазкур ва ба вучуд овардани забони зиндаи адабй чунин тавсия кардааст:
«1. Ч,умла ва иборахо кутох, сода, равон, хамфахм ва ширин бошанд;
2. Якрангй дар истилоххо, чунонки дар як чо «нест кардани бесаводи» ва дар як чойи дигар «мауви бесаводи» навишта нашавад.
3. Дар бораи зоёнидани истилоххо ба забони зинда мурочиат карда, мувофики коидаи забон дуруст карда шавад;
4. То як андоза ба махалгароихои танг рох дода нашавад;
5. Бо услуби вайрони одии халк рафта нашавад (чунончи, дар сахифаи якум ифрот ва дар сахифаи чахорум тафрит ба кор наравад);
6. Забони рузнома бо як услуби муайян, бо ифодаи равшан пеш бурда шавад».
Дар маколаи «Вазифаи матбуоти точикй дар бораи забон», шояд аввалин маротиба бошад, истилохи «забони чопагй» барои ифодаи забони матбуот ба кор рафтааст.
Яке аз нуктахои мухим дар бахси забон он аст, ки «забони Эрон» сабаби асосии мушкилнависии «забони чопагй» ба шумор омадааст. Мохияти асосии ин тезис дар маколахои мубохисавии давр хеле фаровон маънидод шудааст. Аз ин ру, хадафи асосии маколаи мазкур муайян кардани вазифаи матбуот дар амри канора гирифтани забони точикй аз таъсири Эрон аст: «Бояд ба халк наздик рафта, баъзе чумласозихои мухими забон кор фармуда шавад, таъбир,
киноя, суханхои падарон дар мавридаш истеъмол карда шавад. Лугат ва истилоххои ранга ба рангаро аз забони одии мардум гирифта ба кор андохтан лозим аст» (11).
Муаллиф аз хусуси нохамворихо сухан ронда, фаъолияти мачаллаи «Рахбари дониш»-ро аз лихози адами «забони якранг, услуби муайян, ифодаи осон» кобили танкид донистааст. Ба у хамчун далел шикояти муаллимони мактабхои ибтидой аз сахтии забон хидмат кардааст. Зеро «катъи назар аз баъзе маколахо забони мачалла аз забони зиндаи халк ва аз руху табиати мардум дур аст», бояд он «дар зоёнидани забони зиндаи чопагй рули мухимро бозй кунад» (11).
«Фикри ман дар бораи забони чопагй» аз чихати гузориши масъала маколаи пургунчоиш ва хачман калони Т. Зехнй аст, ки дар он муаллиф аз доираи бахси хусусии чигунагии забони рузномаву мачаллахо берун баромада, ба масъалаи куллй - сохтмони забони адабии точикй дахл кардааст. Бо вучуди ин, маколаи мазкур назариёти пешини муаллифро аз боби накду баррасии забони рузномаву мачаллахо такмил медихад. Ин макола мундаричаи мабохиси умумй дар бораи забони адабии точик, таксимбандии афкори хамзамонон дар бораи сохтани забони адабй, танкиди забони гузаштагон ва забони мардуми Эронро дар бар мегирад.
Ба ин маънй, Туракул Зехнй ба сифати нокиди сарабини забони матбуот дар давраи аввали пайдоиши он хидмати арзишманде анчом дода, назариёти куллие дар ин замина ба вучуд овардааст. Афкори ин донишманди шахир дар бораи забони матбуот барои ривочи консепияи умумии забони нашрияхо дорои ахамият буда, тахкики васеи он барои такмили забони матбуот дар замони мо низ муфиданд. Бо таълифоти мазкури Туракул Зехнй ва бархе аз муаллифони дигар накди забони матбуот принсипи илмиву оммавй пайдо кардааст.
ПАЙНАВИШТ:
1. Аъзамов, С. Матбуотшиносй ва накди матбуотй: Асосхои ичтимоии масъалахои матбуот дар мачаллаи "Рахбари дониш" / С. Аъзамов, М. Саидхочаева // Номаи донишгох : силсилаи илмхои гуманитарй ва чомеашиносй.-2017.-№2(51).-С.115-122.
2. Бухорои шариф.-1912.- № 2.
3. Бухорои шариф.-1912.- № 3.
4. Гулмурод, П. Публицистика и время / П. Гулмурод.-Душанбе: Сино, 2002.-128 с.
5. Дарси хештаншиносй: Мачмуаи маколахо. Иборат аз ду китоб.-Душанбе: Ирфон, 1989, 1990.-272 / 400 с.
6. Набавй, А. «Бухорои шариф» - сарогози матбуоти миллй / А. Набавй.-Душанбе: Бухоро, 2012.-182 с.
7. Забон ва худшиносии миллй: Мачмуаи маколахо. Китоби якум / Мураттиб П. Гулмуродзода.- Душанбе: Пайванд, 2007.-234 с.
8. Забони точикй дар мабнои мубохисахо: Мачмуаи маколахо / Мураттибон А. Набавй, Н. Одинаев, П. Олимова.-Душанбе: Ирфон, 2007.-720 с.
9. Зехнй, Т. Забони «Овози точик» / Т. Зехнй // Овози точик.-1926.-№100.
10.Зехнй, Т. Забони «Овози точик» (ё ки даврахои сегонаи у дар бораи забон / Т. Зехнй //
Овози точик.-1928.-26-уми август. 11.Зехнй, Т. Вазифаи матбуоти точикй дар бораи забон / Т. Зехнй // Овози точик.-1928.-26-уми ноябр.
12.Масоили сохтмони забони точикии адабй дар солхои 20-30 садаи бист. Китобхои якум ва дувум / Мураттибон Т. Ваххобов ва Д. Бобочонова.-Хучанд: Ношир, 2010.-276, 132 с.
13.Салимзода, О. Публитсистикаи Мирзо Ч,алол Юсуфзода / О. Салимзода.-Душанбе: Ирфон, 2003.
14.Самад, В. Аз каъри Хазар то авчи Зухал / В. Самад.-Душанбе: Маориф, 1992.-222 с.
15.Точик, точдор, точвар.-Душанбе: Ирфон, 1989.
REFERENCES:
1. Azamov, S. Study of Press and «Printed Criticism »: Social Grounds of the Problem Associated with Press in the Journal of «Rahbari Donish»/Azamov, M. Saidkhojaeva // Scientific Notes. Series of humanity and social sciences. - 2017. -2 (51).-Р.115-122.
2. Saint Bukhara.-1912.- №2.
3. Saint Bukhara .-1912.- №3.
4. Gulmurod, P.M. Journalism & Time / P. Gulmurod. — Dushanbe: Sino, 2002. - 128 p.
5. Self-Sufficient Lesson: Collection of articles. In two books. — Dushanbe: Cognition, 1989, 1990. — 272/400 p.
6. Nabavi, A. «Saint Bukhara» - the Beginning of the National Press / А. Nabavi. — Dushanbe: Bukhara, 2012. — 182 p.
7. Language and National Self-Sufficient: Collection of articles. The first book / Compiled by P. Gulmurodzoda. - Dushanbe: Payvand, 2007. - 234 p.
8. Tajik Language in the Circles of Discussions: Collection of articles /Compiled by A. Nabavi, N. Odinayev, P. Olimova. - Dushanbe: Cognition, 2007. - 720 p.
9. Zehni, T. The Language of "Tajik Voice / T. Zehni // The Voice of Tajik - 1926. - №100.
10.Zehni, T. The Language of "Tajik Voice" (or about its triads periods on the language / T. Zehni // Voice of Tajik - 1928. - August 26).
11.Zehni, T. Tajik Press Function on Language /T. Zehni // The Voice of Tajik - 1928. November 26.
12.Problems Dealing with Formation of the Tajik Literary Language Referring to the 20-30-ies of the XX-th Century. The first and the second book And A. Vahobov. Bobojonova - Khujand: Publisher, 2010. - 276, 132 p.
13.Salimzoda, O. Mirzo Jalal Yusufzoda's Publication / O. Salimzoda. — Dushanbe: Cognition, 2003.
14.Samad, W. From the Bottom of Khazar to the Zuhal Peak / V. Samad. - Dushanbe:
Enlightenment, 1992. - 222 p. 15.Tajik, Merchant, Crown-Owner. — Dushanbe: Cognition, 1989.
