Научная статья на тему 'Ценности семьи Абдурауф Фитрата в «процедурах семьи или управления семьей»'

Ценности семьи Абдурауф Фитрата в «процедурах семьи или управления семьей» Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
255
33
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
джадид / семья / управление семьей / порядок / семейные ценности / традиция / этика / этикет. / jadid / family / family management / order / family values / tradition / ethics / etiquette.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Хайитхон Исмоилова

В статье исследуется проблема семейных ценностей в книге просвещенного джадида Абдурауфа Фитрата «Семья или процедуры управления семьей». Кроме того, в статье представлен подробный анализ образа жизни, традиций и ценностей узбекских семей, основ шариата, основанный на информации.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Abdurauf Fitrat’s family values in “family or family management procedures”

The article explores the issue of family values in the book “Family or Family Management Procedures” by Abdurauf Fitrat, an enlightened Jadid. In addition, the study provides a detailed analysis of the way of life, traditions and values of Uzbek families, the basics of sharia on the basis of information.

Текст научной работы на тему «Ценности семьи Абдурауф Фитрата в «процедурах семьи или управления семьей»»

Жaмият вa иннoвaциялap -Oбщеcтвo и иннoвaции -Society and innovations

Journal home page: https://inscience.uz/index.php/socinov/index

Abdurauf Fitrafs family values in "family or family management procedures"

Khayitkhon ISMOILOVA1

Andizhan Institute of Economics and Construction

ARTICLE INFO_

Article history:

Received August 2021 Received in revised form 20 August 2021 Accepted 15 September 2021 Available online 11 October 2021

Keywords:

jadid, family,

family management, order,

family values, tradition, ethics, etiquette.

Абдурауф Фитратнинг "оила ёки оила бошцариш тартиблари" асарида оила цадриятлари масаласи

АННОТАЦИЯ_

Мацолада маърифатпарвар жадид намояндаси Абдурауф Фитратнинг "Оила ёки оила бошцариш тартиблари" асарида оила цадриятлари масаласи илмий адабиётлар ёрдамида урганилган. Бундан ташцари, мазкур асарда узбек оила-ларининг турмуш-тарзи, урф-одат ва цадриятларининг мохияти, шаърий асослари маълумотлар асосида ёритил-ганлиги тадцицот томонидан атрофлича тахлил цилинган.

ABSTRACT_

The article explores the issue of family values in the book "Family or Family Management Procedures" by Abdurauf Fitrat, an enlightened Jadid. In addition, the study provides a detailed analysis of the way of life, traditions and values of Uzbek families, the basics of sharia on the basis of information.

2181-1415/© 2021 in Science LLC.

This is an open access article under the Attribution 4.0 International (CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)

Кли cyзлap:

жaдид, oилa,

oилa бoшк;apиш, тapтиб,

oилa ;aдpиятлapи,

ypф-oдaт,

aхлo;,

1 Lecturer of the Department of Socio-Economic Sciences of Andizhan Institute of Economics and Construction,

Andizhan, Uzbekistan.

E-mail: hayitxon.ismoilova@bk.ru.

Ценности семьи Абдурауф Фитрата в «процедурах семьи или

Узбек хал;и ;адимдан узининг такрорланмас бой тарихи, кухна урф-одат ва ;адриятларига эга булиб, ушбу ;адрият ва урф-одатлар авлоддан-авлодга утиб бир неча асрлар давомида са;ланиб келинмо;да. Айни;са оилавий муносабатлар, оила-даги тартиб-интизом, оила аъзоларининг бурч ва мажбуриятларига алохида эътибор ;аратилади. Оилада фарзандларга ёшлигидано; Оила бу одоб-ахло;, хушмуомалалик, мехнатсеварлик, узаро хурмат, мехр-о;ибат маскани эканлиги, уни асраб-авайлаш эзгу фазилат саналиши ха;идаги фикрлар сингдириб келинади.

Оила инсонлар уртасидаги муносабат ва муло;отларда ута мухим ва шахс-нинг феъл-атвори, юриш-туришида алохида ахамият касб этади. Агар оила уз фарзандини Ватанга мухаббат ва садо;ат рухида тарбияласа, унда мехр, вафо, хурмат каби хис-туйгуларни шакллантира олса, бу фазилатлар унга бутун хаёти давомида хамрох булади. Акс холда оиладаги мухит носоглом булса бундай хонадонда улгаяётган ёш авлоднинг турмуш-тарзи ва келажагига салбий таъсир курсатади. Шунинг учун хам узбек оилаларида оиладаги соглом мухитни ярати-лишига харакат ;илинади.

Оила масалалари узбек хал;и учун доимо энг долизарб масала булиб келган. Оилавий масалаларни тартибга солиш, оиланинг мохияти, жамият хаётидаги урни, вазифалари буйича файласуфлар, психологлар, этнографлар тад;и;отлар утказган. Оила масалалари буйича назариялар яратилган.

Туркистон ва Бухоро жадидчилигининг кузга куринган вакилларидан бири Абдурауф Фитрат узининг "Оила ёки оилани бош;ариш тартиблари" асарида узбек оилаларининг турмуш-тарзи, урф-одат ва ;адриятларининг мохияти, шаърий асосларини маълумотлар ва далиллар ор;али ёритиб берган. Асарни урганиш ундан хулоса ва фикрлар олиш хозирги кунда давр та;озо этмо;да. Унда оиладаги хар бир инсоннинг урни, вазифа ва бурчлари борасида бир ;анча далиллар келтиради. Яъни «Болаларни узига ишонган, кучли, топ;ир, ча;;он ва а;лли ;илиб тарбиялаш учун уз ;адр-;иммати, шаънини хурмат ;илиш рухини тарбия ;илмо;ликни, шунинг билан бирга ён-атрофдаги одамлар билан хисоблашишни ургатмо; керак... Болаларни шундай тарбия этиш лозимки, бахтга булган интилишлари хеч ;ачон хазон булмасин... Ота-она болага мамнунлик ва хурсандчилик ;илишни ман этмасликлари, балки ахло;;а зид булмаган ишлар билан мамнун ва хурсанд булишини ;уллаб-;увватлаши керак" [1. Б. 105] - дейди. Фитрат ушбу асар ор;али инсонларга ахло;-одобдан сабо; беришга, оила тутиш ;онун-;оидаларини одамларга ургатишга харакат ;илади, хамда уз ;арашларини жуда содда ва

управления семьей»

АННОТАЦИЯ

Ключевые слова:

джадид, семья,

управление семьей, порядок,

семейные ценности,

традиция,

этика,

этикет.

В статье исследуется проблема семейных ценностей в книге просвещенного джадида Абдурауфа Фитрата «Семья или процедуры управления семьей». Кроме того, в статье представлен подробный анализ образа жизни, традиций и ценностей узбекских семей, основ шариата, основанный на информации.

тyшyнapли тapздa ифoдaлaйди. Myaллиф acapни ëзишдa Иcлoм динининг мy;aддac китoби Цypъoн Kapим вa xaдиcлapдaн кeнг фoйдaлaнaди. Oилaвий мyнocaбaтлapни тapтибгa coлинишидa Цypъoни Kapим oятлapидaн миcoллap, xaдиcлapдaн таъмута-лap кeлтиpиб yшa дaвpдaги мaвжyд oилaвий низoлap, oилaдaги кeлишмoв-чиликлap, кaмчиликлapни кypcaтиб бepaди. Kитoб Бyxopoдa 1914 йили ëзилиб, 1915 йилдa чoп этилгaн, yшa дaвpдaë; Mapкaзий O^ë вa бoш;a минтa;aлapдa кeнг тap;aлгaн вa жaмoaтчиликнинг дикдат эътибopини тopтгaн бyлca xoзиpги кyнгa кeлиб xaM УЗ axaмияти вa ;aдp-;иммaтини йУ;oтмaгaн. Фитpaтниннг тaл;инидa oилa уч МУХИМ кoмпoнeнтдaн ибopaт:

1) Эp;

2) Xora^

3) Фapзaндлap.

Aнa шу уч кoмпoнeнтнинг xap биpи нoзик жиxaтлapгa эгa. Чунки, эp вa xoтин учун oилa ;ypиш acocий мyaммo булиши билaн биpгa фapзaндлap кУpиш вa шу йул билaн aвлoдлap дaвoмийлигини тaъминлaш кaби ^^a мъсулият 6op экaнлигини xaм бaëн ;илaди. Фитpaт oилaнинг xy;yK^ acocлapини ëpитиб, бepишдaн aввaл, мacaлaнинг Foят мухим тoмoнлapини xaм ëддa ^н^йди. Oилa вa фapзaнд мacaлacи эpкaк ë aëлнинг xycycий мacaлacи эмac, бaлки, фapзaндлap нaфa;aт oтa-oнa xaëтининг дaвoми, aйни пaйтдa миллaтнинг xaм, и;тидopи, oбpУ вa эътибopини бeлгилaйдигaн зaнжиp xaл;acи экaнлиини иcбoтлaб бepгaн.

Aбдypayф Фитpaтнинг "Oилa ëки oилa бoш;apиш тapтиблapи" acapи oилa ;ypиш ocтoнacидa тypгaн ëшлap учун мухим ;Уллaнмa булиб xизмaт ;илaди. Acap, oилaнинг пaйдo булиши, унинг жaмиятдaги Уpни вa axaмияти, oилaдa aмaл ;илинaдигaн ички тapтиб вa ;oидaлapгa бaFишлaнгaн. Айни;ш, acapнинг "Уйлaниш ë^ yйлaнмacлик xycycидa", "Maxp вa туй ;aндaй булиши лoзимлиги xaK^a", "Эp-xoтиннинг ;aндaй яшaмo;ликлapи xycycидa", "Бyлaжaк эp-xoтин биpинчи нaвбaтдa нимaлapгa axaмият бepиши лoзимлиги xaK^a"ra [1. Б. 23] ;иcмлapидa бу мacaлaлap aтpoфличa изoxлaнгaн.

Myaллиф ушбу acapдa тypмyш ;ypишнинг 4 мухим элeмeнтлapини caнaб Утaди. Бyлap:

1) Moл;

2) ^^б;

3) Хусн;

4) Эътик^д.

Typмyш ;ypaëтгaн ëшлap бyлaжaк yмp йшлдoшининг шу тУpт жиxaтигa эътибop бepмoFи лoзимлигини aйтиб Утaди.

1) Moл, яъни тypмyш ;ypмo;чи бyлгaнлap aввaлo мoл-мyлккa эгa бyлмo;-ликлapи вa yшa мoл-мyлклapи тeнг бyлмo;ликлapи лoзим дeйди. Aгap биp тapaф бoй-бaдaвлaт бyлcaю, иккинчи тapaф фa;иp бул^ бyндaй oилaдa кeлишмoв-чиликлap юзaгa кeлaди. Биp тapaф иккинчи тapaфни кaмcитиши xoлaтлapи yчpaйди. Шунинг учун xaм тypмyш ;ypaëтгaн ëшлapнинг xap икки тapaфидa мoл-мyлклapи тeнг бyлмoFи мa;caдгa мyвoфи; бyлaди. Акс xoлдa бyндaй oилa ин;иpoзгa yчpaши мумкин. Бугунги глoбaллaшyв шapoитидa oилaлapнинг тинч-тoтyв яшaшлapи, oилaлap мycтaFкaмлиги учун бу жиxaт зapypaт кacб этaди. Айник^ Узбeкиcтoннинг ФapFoнa вoдийcи axoлиcидa ;из yзaтилиши вa кeлин oлиши билaн бoFли; шyндaй oдaтлap 6OP^, yзapo ;yдaлapнинг oилaвий мyнocaбaтлapидa coвFa caлoмлapгa кaттa эътибop ;apaтилaди. Бугунги кyндa aкcapият oилaлapнинг бузилиб кeтишидa Уpтaдaги oлди-бepдилap caбaб булишини гyвoxи бyлмo;дaмиз.

2) Насаб, яъни турмуш цураётган ёшларнинг насл-насаби, ижтимоий келиб чициши тенг булмоги лозим. Бир тараф обрули ва бадавлат оиланинг фарзанди булсаю, иккинчи тараф оддий оиланинг фарзанди булса бу холатда хам, цурилган турмуш салбий оцибатлар билан якунланиши мумкин. Чиндан хам муаллиф бу борада йигит ва цизнинг шахсий муносабатларига ота-оналарнинг ёки ижтимоий тенгсизликнинг зарари катта эканлигини тушунтириб утмоцда.

3) Хусн яъни инсоннинг ташци куриниши жамоли. Хар иккала тараф бу борада хам бир-бирларига мос булмоги лозим. Хусн инсоннинг ташци куриниши, унинг ички оламини (ботини)ни ифодаловчи моддийликдир. Инсон ташци куриниши, хусн-малохати билан мухаббатга эришади. Шу нуцтаи назардан хусну-жамоли куркам булмоги лозим. Акс холда инсоннинг ташци куринишида цусурлар куп булса, умр йулдошининг мухаббатини цозона олмайди. Натижада, янги цурилган никох узоцца бормаслиги мумкин.

4) Эътицод. Муаллиф шу туртинчи холатни жуда чиройли ёритиб берган. Юцорида келтирилган 3 холат инсоннинг ташци (зохири)ни ифодаласа имон-эътицоди ички (ботини)ни ифодалайди. Турмуш цуриш остонасида турганларнинг хар иккаласида хам дин-диёнат булмоги лозим. Чунки дини бор, Аллохга ишонган, ундан цурццан инсон хеч цачон оиласига зиён етадиган хатти-харакат цилмайди. Яцинларини эъзозлаб, хурматини жойига цуяди. Агар инсонда дин-диёнат булмаса, эртанги келажаги барбод булишидан, унинг салбий оцибатларидан хам цурцмайди. Шундай экан муаллиф, инсоннинг юцорида келтирилган 3 хислати мужжассам булсаю, туртинчи хислат булмаса, юцоридаги уч хислатнинг хеч цандай ахамияти йуцлигини таъкидлайди.

Асарни уцир эканмиз, ушбу асар нафацат маълум бир даврга тегишли балки, хамма даврларда учрайдиган оиладаги айрим кераксиз одатларни цамраб олганини куришимиз мумкин. Оила муаммолари хацида суз юритар экан, муаллиф уз даври ва замонига хос булган таълим-тарбиянинг ноурин ва зарарли усулларидан хам мисоллар келтиради. Абдурауф Фитратнинг куп фикрлари ва хулосалари хозир хам долзарб ва замонавийлигини унинг цуйидаги фикри исботлайди: "Халцнинг харакат цилиши, давлатманд булиши, бахтли булиб иззат-хурмат топиши, жахонгир булиши, заиф булиб хорликка тушиши, фацирлик жомасини кийиб, бахтсизлик юкини тортиб эътибордан цолиши, узгаларга тобе, цул ва асир булиши болаликдан уз ота-оналаридан олган тарбияларига боглиц». Яъни уша даврдаги булгани каби, хозирги кунда хам оиладаги мух,ит бутун бир жамиятнинг ёки халцнинг турмуш-тарзига таъсир цилади. Ушбу фикрларни исботини биринчи Президент И.А. Каримовнинг "Юксак маънавият-енгилмас куч" асарида учрати-шимиз мумкин. И. Каримов ушбу асарида "Оила соглом экан, жамият мустахкам, жамият мустахкам экан давлат барцарордир" [2. Б. 35] дея баён цилинади. Оиладаги соглом мухитни яратилиши, фарзандларнинг баркамол вояга етиши жамиятнинг ривожланишига ёки аксинча булса бутун бир халцнинг пароканда булишига олиб келади.

Хар бир даврнинг узига яраша ютуцлари билан биргаликда цийинчиликлари, тушунмовчиликлари ва албатта камчиликлари булган. Энг мухими ушбу камчилик-ларни уз вацтида кура билиш ва унга ечим топа олишдир. Тарихдан маълумки оиладги низолар асосан эркак ва аёлнинг оиладаги урни ва ролидан келиб чицади. Сабаби узбек оилаларининг аксариятида эркак аёлдан устун булиши керак деган

тушунча мавжуд. Айницса оиладаги келинга нисбатан паст назар билан царалиши, оиладаги угил фарзандларни циз фарзандлардан устун курилиши оилада аёллар-нинг дискриминацияга учрашининг асосий сабабларидан биридур. Фитрат рисо-ласи айни шу масалаларда инсонпарварлик хис-туйгулари билан йугрилган асар булиб, бу оилада аёллар мавцеи масаласида яццол куринади, яъни аёл - рафица, фарзанд ва она эканлигига алохида ургу бериб, аёл киши оилани тенг хуцуцли аъзоси эканлигини исботлайди. Аёллар аввало она, опа-сингил, умр йулдош, фарзанд эканлигини баён цилар экан, аёллар, цизлар билим олишга хаммадан хам кура купроц хацлидирлар, дейди. Зеро бу билимлар билан улар келажак авлодни тарбиялайдилар; фарзандларнинг келажакда цандай шахс булиб вояга етишлари, уларга оналари томонидан берилаётган таълим ва тарбияга боглиц булади. Фитратнинг бу нуцтаи назари хозирги кунимиз учун хам жуда мухимдир. Чунки инсонлар цаси давр ёки цайси мухитда яшамасин хар доим фарзандлар тарбияси билан асосан оналар шугулланганлар. Оналари билимли, зехнли ва тарбияли булган оилаларнинг фарзандлари тарбияли ва зукко булиб вояга етганини тарихий мисоллардан аён.

Жамиятимизни ривожлантиришимиз, халцимизни, эъзозлашимиз, ватани-мизни асраб-авайлашимиз учун аввало тартиб интизомни яратмогимиз лозим. Бу хусусда давримиз намоёндаси Ислом оламининг етук вакилларидан бири Шайх Мухаммад Содиц Мухаммад Юсуф узининг "Бахтиёр оила" асарини тацддим цилди. Ушбу асарда хам ислом динидаги оилавий муносабатларнинг шаръий асослари илмий ёндашилган холатда ёритилган. Асар орцали мусулмон оилаларидаги цадриятлар цандай намоён булиши, диний ва хуцуций тартибга солиниши баён цилинган. Ушбу асарда Фитратнинг оила борасидаги жуда куплаб фикрлари уз исботини топган. "Бахтиёр оила" [3] асарида хам оила аъзоларининг хуцуц ва мажбуриятлари Абдурауф Фитратнинг "Оила ёки оила бошцариш тартиблари" асаридаги царашларни намоён цилади. Унга кура, Ислом таълимоти ва куплаб бошца диний таълимотларда хар бир инсон Аллохнинг олдида тенг эканлиги эътироф этилади. Инсонларда аввало узаро хурмат, мехр, вафо, садоцат каби ахлоций меъёрларни шакллантириш ва шу орцали оиладаги соглом мухитни барцарорлаштириш жоиздир. Цаерда тартиб-интизом булса, уша жойда цонун устуворлиги таъминланади, натижада ривожланиш булади.

Шу муносабат билан Узбекистон мустацилликнинг илк кунлариданоц оилавий муносабатларни мустахкамлаш, оилдаги соглом мухитни шакллантириш, авлоддан-авлодга утиб келаётган оилавий урф-одат ва цадриятларни сацлаб цолиш борасидаги кенг куламли ислохотларни амалга ошириб келмоцда. Чунки, Жамият-нинг маънавий циёфаси оилаларнинг цандайлигига боглицлиц. Оила жамиятнинг ижтимоий-маънавий бугини, кичик бир вакили булиб, айнан оила заминида халцимизнинг бугунги куни ва келажаги бунёд этилади. Агар оилада тартиб-интизом булса, унинг аъзолари шу хислатларини узида мужассамлаштиради ва ижтимоий муносабатларда намоён булади.

Маълумки, оиланинг маънавий-ахлоций циёфаси аждодларимиздан бизга утган билим ва тажриба, маданий цадриятлар асосида ва замондошларимиз эришган ютуцлари негизида барпо булади. Бизнинг давримиз оилаларимизга замонавий технология ва жахоннинг юксак тарацциётга эришган ривожланган давлатларида юз бераётган узгаришлар хацидаги тасаввур ва царашлар хамда

ахборотларнинг кириб ;елаётганлиги билан ажралиб туради. Биро; утмишимизга назар ташлайдиган булсак, хал;имизнинг оилавий анъана ва урф-одатлари ю;ори маданий даражада булганлигининг гувохи буламиз. Бу сохада Абдурауф Фитрат "Оила ёки оиланинг бош;ариш тартиблари" рисоласида Шар; ва Гарб мадания-тининг куплаб илмий тад;и;отларини солиштириб, нихоят оила масаласида шундай мукаммал йури;номани дунёга келтирдики, ундан оилавий муносабатар борасидаги барча саволларга хам илмий асосланган холатда, хам диний а;идалар буйича жа;об олишимиз мумкин. Муаллиф асарда чу;ур ва кенг билимларга асослангани боис, уткир мутахассис сифатида фикр юритади., Исломшунослик фани ва дунёвий илмлардан бохабар булган муаллиф асарда ху;у;шунос, и;тисодчи, социолог, педагог сифатида намоён булади. Хусусан, у Цуръони Каримнинг оятлари, хамда куплаб хадислардан, ислом мутафаккирлари асарларидан фойдаланган. У тад;и; ;илган масалалар доираси жуда кенг булиб, нима учун оила ;уриш керак, деган саволга жавоб беришдан тортиб то ота-она ва болалар ху;у;лари, улар уртасидаги узаро муносабатлар муаммоларини уз ичига олган. У;увчи оила ;уришда ;андай жихатларга эътибор ;аратиш кераклиги, турмуш ;ураётган ёшлар орасида узаро мухаббат булмоги, улар турмуш ;уришларидан олдин бир-бирлари билан куришиб, бир-бирларини таниб сунгра турмуш ;урмоги лозимлиги гоясини илганри суради. Муаллиф фикрларидан англаш мумкинки, уша даврдаги фа;атгина катталарнинг узаро совчиликлари ва келишувлари ор;али ёшларни бир-бирларини хатто курмасдан турмуш ;уришларини ;атти; ;орралайди ва бу турмуш салбий о;ибатлар билан тугаши эхтимоли катталигини таъкидлайди.

Абдурауф Фитратнинг "Оила" асари уз даврини ахло;ий хаётини узгартир-мо;чи ва инсонларни уз даврининг миллий озодлик гоясига чорловчи ахло;ий-маърифий рисола дейиш мумкин. Айни пайтда у хозир хам уз ахамиятини йу;отмаган ажойиб асар сифатида алохида эътиборга молик. Асар ор;али муаллиф уз даврини ахло;ий хаётини узгартирмо;чи булди ва бу ма;садга эришди. Унинг бизга ;олдирган мероси ахло;ий онгимизни, узимизни тутишимиз, хатти-харакат-ларимиз, муомала одобларимизни яхшилаш ва бойитишга катта хисса кушади. Фитратниг "Оила" асари уз даврининг ва бугунги кун инсониятининг маънавий дунёсини бойитишда катта рол уйнайди. Маънавиятимиз учун эса у нихоятда керакли манба ва интеллектуал мулкимизнинг ноёб бир намунасидир.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ:

1. Фитрат А. Оила ёки оила бош;ариш тартиблари. - Тошкент: Маънавият, 2000. - Б. 112.

2. Шайх Мухаммад Соди; Мухаммад Юсуф. Бахтиёр оила. - Тошкент: Хилол нашр, 2018. - Б. 528.

3. Каримов И.А. "Юксак маънавият-енгилмас куч" - Тошкент: Маънавият, 2008. - Б. 108.

4. www.oilamarkazi.uz.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.