Научная статья на тему 'Оилада эр-хотин муносабатларининг ўзига хос жиҳатлари ҳақида Шарқ мутафаккирларининг қарашлари'

Оилада эр-хотин муносабатларининг ўзига хос жиҳатлари ҳақида Шарқ мутафаккирларининг қарашлари Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
698
268
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ҳалоллик / ростгўйлик / ор-номус / меҳр-оқибат / муҳаббат / сабр / покизалик / сахийлик / ростгўйлик / камтарлик / олийҳимматлик / вафодорлик / андишалилик / иззат-ҳурматни билиш / честность / правдивость / честь и совесть / милосердие / любовь / терпение / опрятность / щедрость / правдивость / скромность / благородство / добросовестность / верность

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Жабборов Исмоил Азимович

Мақолада Шарқ мутафаккирларининг илмий-маданий мероси, улардаги оилавий турмуш қоидалари, шахслараро муносабатлар маданияти, фарзанд камолоти, эркак билан аёл муносабати, инсоний фазилатларнинг шаклланиши ҳақидаги қимматли фикрлари Шарқ халқлари, хусусан, ўзбек халқи оғзаки ижоди, эпосининг (ўзбек халқ мақоллари, эртаклари, достонлари, афсоналари, ривоятлари) узвийлиги асосида таркиб топган илмий-маданий мероси масалалари баён этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ВЗГЛЯДЫ МЫСЛИТЕЛЕЙ ВОСТОКА НА ОСОБЕННОСТИ СУПРУЖЕСКИХ ВЗАИМООТНОШЕНИЙ В СЕМЬЕ

В статье изложены вопросы научного и культурного наследия мыслителей Востока, их воззрения о принципах семейных отношений, культуре межличностных отношений, развитии детства, отношениях между мужчиной и женщиной, появлении человеческих качеств, которые в неразрывной связи с фольклором (народные пословицы и поговорки, сказки, стихи, легенды, повествования) народов Востока, в частности, узбекского народа, образуют их научное и культурное наследие.

Текст научной работы на тему «Оилада эр-хотин муносабатларининг ўзига хос жиҳатлари ҳақида Шарқ мутафаккирларининг қарашлари»

Жабборов Исмоил Азимович,

Карши давлат университети таянч докторанти

ОИЛАДА ЭР-ХОТИН МУНОСАБАТЛАРИНИНГ УЗИГА ХОС ЖИ^АТЛАРИ ЩИДА ШАРК МУТАФАККИРЛАРИНИНГ КАРАШЛАРИ

УДК: 159.9.07

ЖАББОРОВ И.А. ОИЛАДА ЭР-ХОТИН МУНОСАБАТЛАРИНИНГ УЗИГА ХОС ЖИЦАТЛАРИ ЦАЦИДА ШАРК МУТАФАККИРЛАРИНИНГ КАРАШЛАРИ

Мак,олада Шарк, мутафаккирларининг илмий-маданий мероси, улардаги оилавий турмуш к,оидалари, шахслараро муносабатлар маданияти, фарзанд камолоти, эркак билан аёл муно-сабати, инсоний фазилатларнинг шаклланиши х,ак,идаги к,имматли фикрлари Шарк халк,лари, хусусан, узбек халк,и оFзаки ижоди, эпосининг (узбек халк, мак,оллари, эртаклари, достонлари, афсоналари, ривоятлари) узвийлиги асосида таркиб топган илмий-маданий мероси масала-лари баён этилган.

Таянч суз ва тушунчалар: х,алоллик, ростгуйлик, ор-номус, мех,р-ок,ибат, мух,аббат, сабр, покизалик, сахийлик, ростгуйлик, камтарлик, олийх,имматлик, вафодорлик, андишалилик, иззат-х,урматни билиш.

ЖАББОРОВ И.А. ВЗГЛЯДЫ МЫСЛИТЕЛЕЙ ВОСТОКА НА ОСОБЕННОСТИ СУПРУЖЕСКИХ ВЗАИМООТНОШЕНИЙ В СЕМЬЕ

В статье изложены вопросы научного и культурного наследия мыслителей Востока, их воззрения о принципах семейных отношений, культуре межличностных отношений, развитии детства, отношениях между мужчиной и женщиной, появлении человеческих качеств, которые в неразрывной связи с фольклором (народные пословицы и поговорки, сказки, стихи, легенды, повествования) народов Востока, в частности, узбекского народа, образуют их научное и культурное наследие.

Ключевые слова и понятия: честность, правдивость, честь и совесть, милосердие, любовь, терпение, опрятность, щедрость, правдивость, скромность, благородство, добросовестность, верность.

JABBOROV I.A. THE VIEWPOINTS OF ORIENTAL ENLIGHTENERS ABOUT SPECIFIC FEATURES OF MAN AND WIFE RELATIONSHIP IN FAMILIES

When we study scientific and cultural heritage of Eastern thenkers, we can find that the rules of family, the culture of intereultural relations, the development of children, the relation, between a man a woman, the formation of humane features are founded on the basis of close connection with Uzbek folklore, eposes (Uzbek folk proverbs, fairy tales, epic poems, myths and legends).

Keywords: honesty, trustworthiness, shame, love, tolerance, cleanliness, generosity, modesty, loyalty, sense and awareness of respect.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 3(76)

Президентимиз Шавкат Мирзиёев «Биз учун муцаддас булган оила асосларини янада мустацкамлаш, хонадонларда тинчлик-хотиржамлик, ациллик ва узаро цурмат муцитини яратиш, маънавий-маърифий ишларни аниц мазмун билан тулдиришдан иборат булмоги зарур», деб алоцида таъкид-лаб утган1.

Дарх,ак,ик,ат, асрлар давомида уз эътиро-фини топган ва диний-ахлокий кадриятлар даражасига кутарилган оилавий муносабат-ларда халол яшаш, мехнат килиш, фарзанд тарбияси ижтимоий хаёт тарзини ривожлан-тириш манбаидир. Шаркона тарбияда шахс-нинг умуммаданий дунёкараши шаклланиши-нинг асоси оиладан бошланади.

Шаркнинг буюк алломалари ва маърифат-парварлари хисобланган Абу Наср Форобий, Абу Райхон Беруний, Абу Али ибн Сино, Кай-ковус, Юсуф Хос Хожиб, Алишер Навоий, Хусайн Воиз Кошифий, Захириддин Мухаммад Бобур, Ризоуддин ибн Фахруддин, Ахмад Дониш, Абдулла Авлоний, Фитрат ва бошка-ларнинг асарларида Марказий Осиёда яшаб келаётган халклар, жумладан, узбек халкининг оилавий хаёти, ундаги узаро муносабатлар-нинг (айникса, эр-хотин) миллий психологик хусусиятлари, эр-хотиннинг бурч ва вазифа-лари, оиланинг турмуш тарзи ва тарбиявий мухити ва бошкалар х,ак,ида кимматли фикр-лар мавжуд.

Оилавий турмуш ва ундаги шахслараро муносабатлар маданиятига хос масалалар буюк мухаддис алломалар Мухаммад ибн Исмоил Бухорий, Ат-Термизий ижодларида хамда тасаввуф фалсафасининг йирик намо-яндалари булмиш Ах,мад Яссавий, Ба^овуддин Накшбанд, Нажмиддин Кубро тарик,атларида ^ам кенг ёритилган.

Шарк мутафакирларининг илмий-маданий меросини урганар эканмиз, уларда баён этил-ган оилавий турмуш коидалари, шахслараро муносабатлар маданияти, фарзанд камолоти, эркак билан аёл муносабати, инсоний фази-латларнинг шаклланиши х,ак,идаги кимматли фикрлар шарк халклари, хусусан, узбек халкининг оFзаки ижоди, эпосининг (узбек халк маколлари, эртаклари, достонлари, афсо-

1 Мирзиёев Ш.М. Танкидий тах,лил, катъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик - хар бир рахбар фаолиятининг кун-далик коидаси булиши керак. 2017 йил 14 январь.

налари, ривоятлари) узвийлиги асосида тар-киб топган илмий-маданий мерос эканлигини курамиз.

Чунончи, узбек халкининг оFзаки ижоди ва эпосларида мардлик, халоллик, камтарлик, ишонч, севгига садокат, дустлик, адолатлилик, мехнатсеварлик, хамфикрлилик, орасталик, гузаллик, окиллик, эътикод, хурмат-эхтиром, оила шаъни ва Fурурини химоя килиш, тугилган жойига мухаббат, эзгуликка интилиш, халол ва пок яшаш улугланган. Бу вокеликни биз Алпомиш, Кунтугмиш, ГурУFли, Ойсулув, Лайли ва Мажнун, Юсуф ва Зулайхо каби катор узбек халк достонларининг кахрамон-лари мисолида куришимиз мумкин.

«Кадимий эпосларда аёллар билан эркак-лар тенг ижтимоий мавкега эга шахслар сифа-тида гавдаланади, аёллар эрларидан колиш-майдиган жасоратли килиб тасвирланган»2.

Маълумки, мукаддас динимиз исломда, унинг асосий манбалари хисобланган Куръони Карим ва хадисларда хам оилавий турмуш ва эр-хотин муносабатларининг барча томон-лари хакида кимматли маълумотлар ва шаръий конунлар ёритилган. Куръони Каримда оиладаги эр билан хотиннинг урни белгилаб берилган. Шариат хукмича, эр аввало оиланинг барча молиявий ва маъна-вий тарафларига жавобгар, уни четдан була-диган хар кандай хуружлардан химоя кила-диган шахсдир. Мана шуларнинг эвазига ва эркак киши учун фазилат хисобланмиш оFир-босиклик, рУзFор тебратишдаги тадбиркорлик каби сифатлар мавжудлиги сабабли у оиланинг бошлиFи саналади. Яхши хотин эса диё-натли, эрнинг уйини обод киладиган ва унга бир умр садокатли булган аёлдир. Куръони Каримдан эр-хотин ёхуд оилавий муносабат-

2 Каримова В.М. Узбек ёшларида оила туFрисидаги ижтимоий тасаввурлар шаклланиши. Психол. фан. док-тори илм. дар. ол. учун ёзилган диссертация. - ФарFона, 1994. -56-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 3(76)

ларга хос ибратли мисолларни куплаб келти-риш мумкин1.

Хатто аждодларимизнинг мукаддас дини хисобланган зардуштийликда хам никох ва оилавий бурч масаласи мухим ахлокий уринда турган. Зардуштийликда куп хотинлик катъий ман этилган. Айни пайтда умрини буйдок утказиш хам кораланган. БалоFатга етган киз ота-она ва жамоанинг раъйини писанд килмай, касддан турмушга чикмай юрса, у копга солиниб, 25 дарра калтакланиш билан жазоланган. Агар эркак киши шу йулни тутса, унга тамFа босилиб бадном килиш максадида белига занжир боFлаб юришга мажбур этилган. «Авесто»да кайд килинишича, эркак аввало уйланиш учун моддий ва маънавий томондан тук ва бакувват булмоFи лозим булган. Бундан ташкари, мазкур мукаддас китобда оила куриш, жуфти халол танлашда шошма-шошарликка йул куймаслик, ота-она, кексалар маслахатига кулок солиш хусусида хам диккатга сазовор мулохазалар мавжуд. Шунингдек, унда никох ва талокнинг (ажра-шишнинг) узига хос мезонлари бирма-бир келтириб утилган2.

Умуман олганда, зардуштийликда хам, исломда хам никохда икки томон тенг ва муносиб булиши таъкидлаб утилган. Никох тартиблари ва хаётий тажрибаларига кура, келин ва куёв насл-насабда, илм-эътикодда, мулкдорликда бир-бирларига тенг булиши маъкул топилган. Шу боис, Шарк халкларида ёшларни оилавий турмушга тайёрлаш, улар-нинг тенгини топиб уйлантиришга жиддий эътибор берилган. Айникса, кизларни оилавий турмушга тайёрлашда уларда биринчи навбатда инсоний фазилатлар шаклланган булиши, оиланинг мукаддас эканлиги, уни авайлаб-асраш айнан уй бекаларига боF-ликлиги хакида аждодларимиздан бизгача етиб келган панднома ва хикматномаларда айтилган.

Куриниб турибдики, халк оFзаки ижоди ва диний Fоялар хамда хикматномалар оFзаки тарзда авлоддан-авлодга кучиб сайкаллашган холда сакланиб келган булса, халкимиз ораси-

1 Куръони Карим. Алоуддин Мансур таржимаси. - Т.: «Чулпон», 1992. -3-237-б.

2 Ашуров А. Авестодан мерос маросимлар. - Т.: Абдулла

Кодирий номидаги «Халк мероси», 2001. -32-б

дан етишиб чиккан донишманд ва алломалар эса ана шундай кимматли маълумотларни халк анъаналари ва кадриятларига таянган холда уз асарларида ёритган холда илмий-маданий мерос сифатида келгуси авлодлар учун колдирганлар.

Абу Райхон Беруний (973-1048) уз ижти-моий карашларини акс эттирган яхлит ижти-моий таълимот яратмаган булса-да, лекин у ижтимоий масалалар буйича узининг нуктаи назарини купгина комусий асарларида изхор этишга ёки улар юзасидан танкидий фикрлар айтишга харакат килган. Берунийнинг муайян карашлари оилавий турмуш, оила ва никох, оилавий кадриятлар ва унинг аъзолари уртасидаги муносабатларга хосдир. Бундай ишораларни Беруний хикматларида хам учра-тамиз. «Яхши хулк яхшилик аломатидир». «Бузук ниятли ва ёмон ахлокли кишилар уртага кириб олиши билан иш туFри булмайди». «Тенглик хукм сурган жойда соткин, алдамчи эхтирослар, Fам-Fусса булмайди. Оилавий муносабатларда ана шундай хикматларга амал килишимиз максадга мувофикдир»3.

Ушбу муаммога оид мулохазалар Абу Али ибн Синонинг (980-1037) «Донишнома», «Рисолаи ишк», «Тиб конунлари», «Уй хужа-лиги» каби катор асарлари Марказий Осиё халклари ахлок-одоби, тарбия психологияси, фалсафа ва табобат оламида алохида урин тутади. Ибн Сино оилавий муносабатларнинг турли ва мухим томонларини ёритар экан, аввало оила бошлиFи эрнинг олдидаги масъу-лиятли вазифаларга эътиборини каратади. Унинг фикрича, биринчи навбатда эр оила-даги тарбиявий ишларга доир хам назарий, хам амалий маълумотларга эга булиши шарт. Шундагина, у хакикий оила бошлиFи була олади. Эр-хотин муносабати тенглик, хамжи-хатлик ва узаро хурмат асосида курилиши хакида тухталиб, «Эркак киши оила бошли-Fидир, у оиланинг барча эхтиёжларини KондирмоFи лозим, чунки бу унинг бирламчи вазифасидир. Аёл эса эркакнинг яхши, муно-сиб йулдоши ва бола тарбияси борасида энг

3 Абу Райхон Беруний. Хикматлар. - Т.: «Ёш гвардия», 1973. -174-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 3(76)

яхши ворис ва ёрдамчисидир» деб ёзади Ибн Сино1.

Кайковус каламига мансуб «Кобуснома» асари (1082-1083 йилларда ёзилган) Шарк халклари орасида маълум ва машхурдир. Кобусномада катор ибратли ва хаётий панд-насихатлар билан биргаликда «Ишк ва унинг одатлари зикрида», «Хотин олмок зикрида» хам кимматли маълумотлар берилган. «Бас, агар ошик булсанг шундок кишига булгилки, ул маъшукаликка лойик булсин». Бунда булFуси эр-хотиннинг никохигача даврда бир-бирини куриб-билиб, синаб маъшуканинг окила, ораста, тежамкор, саромжон-саришта, бола тарбиясини, уй-рузFор ишларини урнига куядиган камтарин ва эрига садокатли булиши назарда тутилади. «Эй, фарзанд, агар хотин олмок тиласанг, уз хурматингни яхши саклагил. Гарчи мол азиз булса хам хотин ва фарзандингдан дариF тутма. Аммо хотинни пок дил, фарзандни фармонбардор ва мехри-бон тутгил. Бу иш сенинг кулингдадир». Бу уринда хотинга хос муносабатда булиш эрнинг ихтиёрида эканлигидан огохлантирилган2.

Алишер Навоий (1441-1501) «Махбуб ул кулуб», яъни «Калблар севгилиси» ва «Вакфия» асарларида оилавий турмуш билан боFлик эр ва хотиннинг вазифалари, бурчлари, узаро муносабат-мулокот маданияти, уларнинг мувофиклиги ва номувофиклиги, унинг оки-батлари хакида кимматли насихат ва маълу-мотларни ёзиб колдирган. Жумладан, Навоий «Махбуб ул кулуб» асарининг 37-фасли «Уйланганлик ва хотинлар туFрисида» аёлнинг фазилатлари ва унинг оиладаги урни хакида куйидагиларни ёзади: «Эр билан хотин бир-бирига мос тушса, уртада бойлик ва саран-жомлик булур, уй безаги ундан ва уйланган-нинг (эрнинг) тинчлиги ундан. Хусни булса, кунгилга ёкимли булур, яхшилиги булса, жон озиFидир. Аклли булса, турмуш интизомли ва рУзFор керак яроFи тартибли ва саранжомли булади. Ана шундай турмуш УртоFи булса -Fам-кулфатда сирдош ва хамдаминг булур, махфий ва яширин дард ва машаккатда х,ам-нафас ва хамрохинг булур. Турмушдан х,ар жафо етса, хасратдошинг ул ва осмондан х,ар

1 Ирисов А. Абу Али Ибн Сино: хаёти ва ижодий меъ-роси. - Т.: «Фан». 1980. -208-б.

2 Кайковус. Кобуснома. - Т.: «Истиклол», 76-б.

бир бало келса, кумакдошинг ул. Кунглинг Fамидан ул Fам чекади. Носоз жуфт уй учун хам очик ва хам яширин куркинчли касаллик-дир. Уятсиз булса, кунгил ундан озорланади, ярамас булса, рух ундан азоб тортади. Тили ёмон булса куёвнинг кунгли яраланади, ёмон ишлик булса, эрга юз каролик келади. Майхур булса, уй ободонлиги йуколади ва бузуки булса уй ичи расвогарликка айланади»3.

Уз даврининг етук уламоси Ризоуддин ибн Фахруддин эр-хотин муносабатларининг соф-лиги накадар мухим ахамият касб этишини эътироф этган холда бу масалага шундай ёндашади. «Гузал муомалали булмок ислом шариатининг биринчи коидаларидандир. Гузал муомаланинг энг лозим кисми хотин билан булажак муомаладир. Куръони Карим хотинлар билан гузал мушоират этишга буюр-гандир. Бундай муомала этувчи эрнинг дунёси тузук, охирати рохат булур. Хотинга гузал муомала килувчи олий табиатли эрлар шариату акл тарафидан ман этилган нарсаларга хотин-ларини йулламайдилар ва энг азиз боласига булган мехру-шафкати даражасида окибат курсатиб, хотинларини барча машаккатдан саклайдилар, курбилари етмаган хизматга буюрмайдилар»4.

Шарк мутафаккирларининг маънавий меросидан бундай мисолларни адоксиз давом эттириш мумкин. Куриниб турибдики, оила баркарорлиги, шахслараро муносабатлар таъ-сири масаласига Шарк мутафаккирлари ва маърифатпарвар зиёлилари алохида эътибор билан караганлар. Уларнинг асарларида оила-нинг мукаддаслиги, унинг жамият хаётида тут-ган урни, оила мукаддаслигини белгиловчи мухим миллий-маданий ва миллий-психологик омиллар курсатиб утилган.

Айникса, оиланинг асосини ташкил этувчи эр ва хотинга хос сифат ва фазилатларнинг шаклланган булиши, улар оилавий бурч ва вазифаларини садокат билан адо этишлари, бир-бирига мехрибон ва кечиримлилиги энг мухим кадрият сифатида эъзозланади.

Оила баркарорлигини белгиловчи шахслараро муносабатлар таъсирига хос кимматли

3 Алишер Навоий. Махбуб ул кулуб. Танланган асарлар туплами. 13-т. - Т.: Fафур Fулом номидаги бадиий ада-биёт нашриёти, 1966. -244-б.

4 Ризоуддин ибн Фахруддин. Оила. - Т.: «Мехнат», 1991. -64-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 3(76)

мaълумoтлap x1oзиpги oилaвий туpмуш вa унинг бapкapopлигини тaъминлaшдa хaмдa, мaмлaкaтимиздa юз бepaётгaн ижтимоий-иктишдий yзгapишлap вa улapнинг тapaккиёти жaмиятнинг pуx1ий вa мaънaвий тaкoмиллaшу-видa х^м мухим aхaмият кacб этaди.

Шapк1 хaлклapи, хуcуcaн yзбeк хaлки oилa-вий туpмуш, эp-хoтин мунocaбaтлapи, улap-

нинг вaзифa вa буpчлapи, cифaт вa фaзилaт-лapи aкc эт^н мукaддac диний мaнбaлap, yзбeк хaлки oFзaки ижоди, шapкнинг буюк мутaфaккиpлapи вa мaъpифaтпapвap зиёли-лapи acapлapидa киммaтли мaълумoтлap жaм-лaнгaн. Улapдaн хoзиpги ёшлapни oилaвий туpмушгa тaйёpлaш вa oилaвий туpмуш aмa-лиётидa caмapaли фoйдaлaниш мумкин.

Ддабиётлар руйхати:

1. Kapимoвa В.М. Узбeк ёшлapидa oилa тyFpиcидaги ижтимоий тacaввуpлap шaкллa-ниши. Пcихoл. фaн. дoктopи илм. дap. ол. учун ёзилгaн диccepтaция. - ФapFoнa, 1994. -56-б.

2. К^ъони Kapим. Aлoуддин Мaнcуp тapжимacи. - T.: «ЧУЛПОН», 1992.

3. Aшуpoв A. Aвecтoдaн мepoc мapocимлap. - T.: Aбдуллa Кoдиpий нoмидaги <^лк мepocи» нaшpиёти, 2001. -32-б.

4. Aбу Рaйхoн Бepуний. Xикмaтлap. - T.: «Ёш гвapдия» 1973. -174-б.

5. Иpиcoв A. Aбу Aли Ибн Сино: Xaёти вa ижодий мepocи. - T.: «Фaн», 1980. -208-б.

6. Kaйкoвуc. Кoбуcнoмa. - T.: «Иегиклол». -76-б.

7. Aлишep Нaвoий. Мaхбуб ул кулуб. Taнлaнгaн acapлap тyплaми. 13-т. - T.: Faфуp Fулoм нoмидaги бaдиий aдaбиёт нaшpиёти, 1966. -244-б.

8. Ризоуддин ибн Фaхpуддин. Оилa. - T.: «Мeхнaт», 1991. -64-б.

ЗAMOHAВИЙ TAMMM / СOВPЕMЕHHOЕ OБPAЗOВAHИЕ 2019, 3(76)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.