Научная статья на тему 'ЦЕЛЛЮЛОЗА ПАРЧАЛОВЧИ ҚЎЗИҚОРИНЛАРНИ ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИК ЧИҚИНДИЛАРИДА ЕТИШТИРИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ'

ЦЕЛЛЮЛОЗА ПАРЧАЛОВЧИ ҚЎЗИҚОРИНЛАРНИ ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИК ЧИҚИНДИЛАРИДА ЕТИШТИРИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
қўзиқорин / замбуруғ / штамм / оқсил / витамин / касаллик / заракунанда / буғдой сомони / ғўзапоя / ғўза чаноғи / ғўза чигитининг шелухаси / озиқа муҳит / уруғлик мицеллий / субстрат / микроорганизм / целюллоза / лигнин / ферментация.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Мамиев Мухиддин Саламович, Абдуллаева Гулнора Алижоновна, Юсуфжонова Зохида Абдуқундузовна, Алихонова Нилуфархон Садриддин Қизи

Мақолада целлюлоза парчаловчи чиғаноқ қўзиқоринларнинг биологияси, ҳимояланган жой ноанъанавий сабзавотчилиги учун истиқболли қўзиқорин штаммлари ва уни етиштириш учун буғдой сомони, ғўзапоя, ғўза чаноғи, ғўза чигитининг шелухаси ва бошқа қишлоқ хўжалик экинларининг чиқиндиларидан фойдаланиш тўғрисидаги маълумотлар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по истории и археологии , автор научной работы — Мамиев Мухиддин Саламович, Абдуллаева Гулнора Алижоновна, Юсуфжонова Зохида Абдуқундузовна, Алихонова Нилуфархон Садриддин Қизи

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЦЕЛЛЮЛОЗА ПАРЧАЛОВЧИ ҚЎЗИҚОРИНЛАРНИ ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИК ЧИҚИНДИЛАРИДА ЕТИШТИРИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ»

ЦЕЛЛЮЛОЗА ПАРЧАЛОВЧИ ЦУЗЩОРИНЛАРНИ ЩШЛОЦ ХУЖАЛИК ЧЩИНДИЛАРИДА ЕТИШТИРИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ *Мамиев Мухиддин Саламович, 2Абдуллаева Гулнора Алижоновна, 3Юсуфжонова Зохида Абдукундузовна, 4Алихонова Нилуфархон Садриддин кизи

1Тошкент давлат аграр университети профессори, б.ф.д.

2Фаргона давлат университети таянч докторанти 3'4Фаргона давлат университети талабаси

https://doi.org/10.5281/zenodo.11180817

Аннотация. Мацолада целлюлоза парчаловчи чиганоц цузицоринларнинг биологияси, уимояланган жой ноанъанавий сабзавотчилиги учун истицболли цузицорин штаммлари вауни етиштиришучун бугдой сомони, гузапоя, гуза чаноги, гуза чигитининг шелухаси ва бошца цишлоц хужалик экинларининг чициндиларидан фойдаланиш тугрисидаги маълумотлар келтирилган.

Калит сузлар: цузицорин, замбуруг, штамм, оцсил, витамин, касаллик, заракунанда, бугдой сомони, гузапоя, гуза чаноги, гуза чигитининг шелухаси, озица мууит, уруглик мицеллий, субстрат, микроорганизм, целюллоза, лигнин, ферментация.

Аннотация. В статье приводятся данные по изучению биологии целлюлозоразпагаюищх съедобных грибов, а также сохранению, выделению и культивированию штаммов съедобных грибов в сфере нетрадиционного овощеводства на соломе пшеницы, стеблях, коробочках и шелухе хлопчатника, других отходах сельскохозяйственных растений.

Ключевые слова: съедобные грибы, грибы, штамм, белок, витамин, болезнь, вредители, солома пшеницы, стебли хлопчатника, коробочки хлопчатника, шелуха волокна хлопчатника, питательная среда, семенной мицелий, субстрат, микроорганизм, целлюлоза лигнин, ферментация.

Abstract. The article provides the data on study of biology of cellulose-decomposing edible fungi, as well as conservation, isolation and cultivation of edible fungi strains on the wheat, straw, stems, bolls and husks of cotton and other agricultural plant wastes in the sphere of non-traditional vegetable production.

Keywords: edible fungi, fungi, strain, protein, vitamin, disease, pests, wheat straw, cotton stalks, cotton bolls, cotton fiber husks, nutrient medium, seed mycelium, substrate, microorganism, cellulose lignin, fermentation.

Кириш. Ер юзи ах,олиси сонининг ошиб бориши озик-овкат мах,сулотларига ва хом-ашёларга булган талаб янада купайишига олиб келмокда. Шу сабабли атроф мух,итга салбий таъсир килмайдиган мукобил технологияларни излаб топиш зарурати бугунги кунда долзарб муаммога айланмокда. Бундай ишлаб чикаришлардан бири кузикоринларни кишлок хужалик экинларининг чикиндиларида етиштириш х,исобланади.

Ривожланган хорижий давлатларда кузикоринчилик кишлок хужалигининг алох,ида бир тармоги сифатида ажралиб чиккан. Жах,он буйича ноанъанавий сабзавот экинлари х,исобланган кузикоринларнинг 20 турга якини саноат асосида интенсив равишда сунъий усулда купайтирилиб, улар дунё буйича х,ар йили 30 млн тоннадан ортик етиштирилади. Бугунги кунда етакчи илмий марказларда кузикоринларни етиштириш буйича замонавий

технологияларни ишлаб чикиш ва янги штаммларни яратиш буйича илмий тадкикотлар олиб борилмокда.

Тадкикот объекти. Целлюлоза парчаповчи чиганок кузикоринлар, бугдой сомони, гузапоя, гуза чаноги, гуза чигитининг шелухаси.

Тадкикот натижалари. Республикамизда сунгги йилларда ахоли озик-овкат хавфсизлигини таъминлаш, сабзавот махсулотларига булган эхтиёжини тула кондириш ва сабзавот махсулотлари ассортиментини кенгайтириш буйича кенг камровли чора-тадбирлар амалга оширилди. Бунинг натижасида охирги йилларда халкимиз учун ноанъанавий янги сабзавот экинларини интродукция килишга эришилди. Х,имояланган жой сабзавотлари ассортиментини кенгайтиришда истеъмол килинадиган замбуруглар мухим хисобланиб, бу уринда ишлаб чикариш хажми жихатидан шампинон кузиккори этакчи урин эгаллайди. Шампинон жахонда кенг микёсда махсус ёпик иншоотларда саноат асосида етиштириладиган замбуруглардан бири булиб, мева танаси таркибида инсон хаёти учун мухим булган оксил, витамин, ёг ва углеводларга бой хисобланади.

Истеъмол килинадиган замбуругларни етиштиришда унинг хосили ва сифатига салбий таъсир этадиган бир катор омиллар бор. Улардан энг мухимлари касаллик ва зараркунандалардир. Уларни химоя килиш учун илмий асосланган тадбирларни ишлаб чикишда зарарли организмларни хар томонлама урганиш мухим ахамиятга эга. Шу сабабли республикамизда истеъмол килинадиган замбуруг турларининг таркалиш худудларини аниклаш, экологиясини тадкик килиш хамда химояланган жой ноанъанавий сабзавотчилиги учун истикболли замбуруг штаммларини ажратиб, махаллий шароитга мос, саноат асосида етиштириш технологиясини яратиш, зараркунанда ва касалликларини урганиш хамда уларга карши кураш тадбирларини ишлаб чикиш, бу борадаги долзарб масалалардан биридир.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2016 йил 5 мартдаги "2016-2020 йилларда хом-ашё базасини янада ривожлантириш, мева-сабзавот ва гушт махсулотларини кайта ишлашни чукурлаштириш, озик-овкат товарлари ишлаб чикариш ва экспортини амалга ошириш буйича чора-тадбирлари тугрисида" ги ПК 2505-сонли карори хамда 2017 йил 7 февралдаги "Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Х,аракатлар стратегияси тугрисидаги" ПФ 4947-сонли Фармонининг 3.3. "Кишлок хужалигини модернизация килиш ва жадал ривожлантириш" банди ва мазкур фаолиятга тегишли меъёрий-хукукий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга хизмат килади.

Целлюлоза парчаловчи кузикоринларнинг биологиясини урганиш хамда химояланган жой ноанъанавий сабзавотчилиги учун истикболли кузикорин штаммларини ажратиб, махаллий шароитга мос етиштириш технологиясини яратиш, зараркунанда ва касалликларини аниклаш хамда уларга карши кураш тадбирларини ишлаб чикиш долзарб муаммолардан хисобланади.

Тадкикотда кузикорин соф культураларини ундириш ва саклаш учун картошкали агар ва сусло-агар мухитларидан фойдаланилди. Сусло-агар озука мухитини тайёрлаш учун 250 мл пиво суслоси, 20 г агар-агар ва 0,5 л сув аралаштирилди. Мухит рН курсаткичи 5,8. Картошка агарли озука мухити тайёрлаш учун 200 г/л картошка, 20 грамм глюкоза ва 20 г/л агар-агар олинди. Озукани тайёрлаш куйидаги кетма-кетликда бажарилди:

1. Картошка ювиб тозалангандан сунг пусти артилди ва 1 см3 дан килиб майдаланади. 2. Сунг 1000 мл сувга бу булакчалар солиниб, 20-30 дакика паст оловда кайнатилди. 3. Кайнатма докадан утказилиб, 1000 мл га етгунча кайнаган сув кушилади. 4.

Кейин 20 г глюкоза ва 20 г агар солиниб, улар эригунга кадар яна кайнатилади. 5. Тайёр булган озука мухити пробиркаларга 10-15 мл дан куйиб чикилди, тикинлар билан беркитилиб, автоклавда 15-20 дакика 121 0С хароратда 1 атмосфера босимда стерилланди. Стерил пробиркалар идишга ёки штативга солиниб, огзи когоз ёки дока билан ураб куйилади. Автоклавда стерилланган пробиркалар кия килиб териб чикилиб, озука мухити котирилди.

Тадкикотларни амалга ошириш учун куйидаги вазифалар бажарилди:

- целлюлоза парчаловчи кузикоринларнинг уруглик мицеллийсини етиштириш ва микробиологик назорат килинди;

- целлюлоза парчаловчи кузикоринларнинг штаммини етиштиришда унга таъсир килувчи омилларни аниклаш, субстратга ишлов бериш усулларини ишлаб чикилди;

- целлюлоза парчаловчи кузикоринларнинг штаммини кенг таркалган зараркунанда ва касалликларини хамда етиштириш даврида уларнинг ривожланишни аникланди.

Бунда кишлок хужалик экинларининг чикиндилари - бугдой сомони, гузапоя, гуза чаноги, гуза чигитининг шелухаси, шоли кипиги кузикоринларни етиштириш учун фойдаланилди. Дастлабки тажрибамиз хеч кандай кушимчаларсиз факат субстратларни айнан узида, яъни бир компонентли субстратларда Pleurotus sp. кузикоринини устиришга тегишли булди. Бунинг учун танлаб олинган субстратларни ишлатишга тайёрлашнинг биринчи боскичида улар орасидан гуза пояси ва бугдой сомони майдалаб олинди. Чунки, чигит шелухаси ва шоли дони кипиги субстрат тайёрлаш учун мос майда, лекин гуза пояси ва бугдой сомони бундай холда эмас. Шу сабабли бугдой сомонини субстратларни 3-4 см, гузапоясини эса 1-3 см узунликда килиб майдаланди. Субстратни майдалашдан асосий максад, целлофан копчаларга солиб зичлаштирилганда мицеллий уни тез коплаши учун улар орасида бушлик колмаслиги керак. Бундан ташкари, копчалардаги майдаланган субстратнинг огирлиги купрок ва унинг юзаси каттарок булади.

Танлаб олинган субстрат 70% гача намланди ва хароратга чидамли булган целлофан копчаларга солиб 1 соат давомида 1 атмосфера босимида, 1200 0С хароратда стерилланди. Стерилланган субстрат совитилиб Pleurotus sp. кузикорини устирилган каттик озука мухитдан (уруглик мицеллий) субстратга нисбатан 5% солиб инокуляция килинди ва пакетлар игна билан тешилди. Инокуляция килинган копчалар 24-26 0С хароратли хоналарда субстратни кузикорин мицеллийси тулик коплагунча сакланди. кузикорин мицелийси тулик коплаган субстратли копчалар хаво харорати 15-17 0С, намлиги 89-90%, ёритилганлиги 350 лк булган хоналарга куйилди. Йигиб олинган кузикорин мева таналари хосили текширувдан утказилди. Субстратлар стериллангандан кейин, кузикорин мицеллийси билан тулик коплангандан сунг, хосилни йигиб олиб булингач, уларни таркибидаги целлюлоза ва лигнинни куйида келтирилган усуллар ёрдамида аникланди.

Субстратга погонали термик ишлов бериш усули шундан иборатки, нам субстратни 60-800 0С хароратгача кутариб, маълум муддатдан сунг совитилади ва яна харорат шу даражага кутарилганда субстратдаги микроорганизмларнинг барчаси нобуд булади. Бунда субстратнинг асосий компонентлари кузикорин мицелийси узлаштира оладиган даражада колади.

Ферментация усули термик ишлов бериш усулидан фаркланиб, унда нам субстратнинг харорати киска муддатга 55-600 0С гача кутарилади, бунда кисман стерилланиш содир булиб, устирилаётган кузикоринни ривожланишига керакли фойдали микроорганизмларни купайиши учун шароит яратилади. Ферментация асосан янги хаво

бериш билан амалга оширилади, лекин айрим холларда бу жараён анаэроб шароитда хам амалга оширилиши мумкин. Бу икки термик ва ферментация усулларининг устунлик ва камчилик томонлари бор. Биринчи усул киска ва бу жараён учун иссик хамда янги хаво зарур эмас. Бу усулда амалий жихатдан субстрат уз огирлигини йукотмаслиги таъкидланади. Субстратга термик ишлов бериш микробиологик эмас, балки физик жараён хисобланади. Ферментация усулида субстрат огирлиги 8-15% гача йукотилади, лекин термик усулга нисбатан микроорганизмлар билан зарарланиш имконияти анча камлиги кузатилган. Термик ишлов бериш учун керакли камерага нисбатан, ферментация учун зарур булган бино конструкцияси соддарок хисобланади. Pleurotus туркумига кирувчи кузикоринларни устириладиган субстратга термик ишлов беришда ёки ферментация усулида уларни тайёрлашда хам юкори хосил олинган. Шу билан бирга субстрат таркибида ёгоч пустлоги булса, унга 700 0С хароратда 36 соат давомида термик ишлов бериш яхши натижа берган. Худди шундай натижалар гузапояга 700 0С хароратда 8 соат давомида термик ишлов берилганда кузатилган. Рапс сомони оддий усулда ферментация килинганда P.ostreatus жуда кийин ривожланган. Рапс сомонини анаэроб шароитда 1-3 сутка, давомида хароратни 500 0С гача кутариб ферментация килиш, шампинон учун тайёрланадиган субстратни ферментация килишнинг биринчи боскичига ухшаш дейилади. Бу усулда субстратга ишлов бериш P.ostreatus дан аэроб шароитда ферментация килишга нисбатан юкори хосил олинган. Шундай килиб, P.ostreatus ни етиштиришда субстратни анаэроб шароитда ферментация килиш ноанъанавий булган усимлик колдикларидан субстрат сифатида фойдаланиш имкониятини бериши маълум булди .

Хулоса. Субстратга аэроб ёки анаэроб шароитда ишлов берилганда, уларни маълум идишларга (контейнер ва яшикларга) жойлаштириб, сунгра ферментация килинган, кейин унга кузикорин мицеллийси экиш, сомонни пресс холатида 12-13 кг огирликда ферментация килиш, сомон пресси 400 0С хароратда 24 соат давомида ферментация килингандан сунг унга Р.остреатус кузикорин мицеллийси экиш тавсия этилади. Таклиф этилган усулда олинган хосил икки баробар кам булган (сомон огирлигига нисбатан 41%). Лекин субстрат тайёрлашга кетган харажатларни паст булиши унинг таннархини камайтиради.

REFERENCES

1. Азарова В.А., Анненков Б.Г. Хабаровский центр научного обеспечения дальневосточного грибоводства // Школа грибоводство. -М., 2008. -№1. -С.46-53.

2. Алексеева К.Л. Получение экологически чистой продукции и защита культивируемых грибов от вредителей и болезней // Овощеводства. Состояние. Проблемы. Перспективы. -М.: 2001.-С. 439-443.

3. Бисько Н.А., Дудка И.А. Биология и культивирования съедобных грибов рода вешенка. -Киев: Наукова думка, 1987. -148с.

4. Бисько Н.А., Билай В.И. Термофильные бактерии и элективность субстрата для выращивания съедобных грибов рода Вешенок // Школа грибоводства. -М. 2006. -№ 5. -49-51.

5. Абдуллаева Г. А. P. OSTREATUS НИ УРУЕЛИК МИЦЕЛИЙСИНИ ЕТИШТИРИШ //FINLAND" MODERN SCIENTIFIC RESEARCH: TOPICAL ISSUES, ACHIEVEMENTS AND INNOVATIONS". - 2023. - Т. 14. - №. 1.

6. Aбдyллаева Г. A., Зохидова ГД., Камаолова З.Ш., БУсинов М.Л. 4HFAHOiK ^УЗИ^ОРИНИНИ СОФ КУЛЬТУРAСИHИ AЖРAТИШ Agro kimyo himoya va o'simliklar karantini. Махсyс сон. 2022 y. b. 131-132.

7. Aбдyллаева Г. A., Рахмонов У.Н., Зyпаров M.A., Мамиев М.С. TARKMH ЦЕЛЛЮЛОЗAДAH ИБОРAТ ^ИШЛО^ ХУЖAЛИК ЧЩИHДИЛAРИДA ^УЗЩОРИН ЕТИШТИРИШ Agro kimyo himoya va o'simliklar karantini. №1. 2023 y. b.41-42.

8. Aбдyллаева Г. A. Целлюлоза парчаловчи кузикоринларни кишлок хужалик чикиндиларида етиштириш технологиясини ишлаб чикиш. Магистрлик диссертацияси Тошкент-2023 йил.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.