Научная статья на тему 'ИССИҚЛИК БИЛАН ИШЛОВ БЕРИШ ОРҚАЛИ ОРОЛБЎЙИ МИНТАҚАСИДАГИ ГУРУНЧ ПЎСТЛОҒИ (ЛУЗГА) ТАРКИБИНИ ЎРГАНИШ'

ИССИҚЛИК БИЛАН ИШЛОВ БЕРИШ ОРҚАЛИ ОРОЛБЎЙИ МИНТАҚАСИДАГИ ГУРУНЧ ПЎСТЛОҒИ (ЛУЗГА) ТАРКИБИНИ ЎРГАНИШ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
58
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
қишлоқ хўжалиги / ўсимликлар / юқори консентрация / кремний кислотаси Si(ОH)4 / иқлим. / agriculture / vegetation / high concentration / silicic acid Si(OH)4 / climate.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — R. Raximov, F. Raximov, S. Raximov, E. Raximov

Қишлоқ хўжалиги чиқиндилари бўлган шоли пўстлоғи иқлим, тупрок таркибига ва шоли турига караб гуруч пўстлоғида бўлган кремний оксиди кўринишидаги қимматли махсулот. Ўсимликлар кремнийни эрувчан кремний кислотаси Si(ОH)4 кўринишидаги тупроқдан ўзлаштиради ва кремнийнинг энг юқори консентрацияси эпидермиснинг ташқи қатламида аникланади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о Земле и смежным экологическим наукам , автор научной работы — R. Raximov, F. Raximov, S. Raximov, E. Raximov

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

STUDY OF THE COMPOSITION OF A BRASS SHELL (SHELL) IN AROLEBOI REGION BY HEAT TREATMENT

Rice husks, a waste product of agriculture, can be turned into a valuable product in the form of silica. Plants absorb silicon from the soil in the form of soluble silicic acid Si(OH)4, with the highest concentration of silicon concentrated in the outer layer of the epidermis.

Текст научной работы на тему «ИССИҚЛИК БИЛАН ИШЛОВ БЕРИШ ОРҚАЛИ ОРОЛБЎЙИ МИНТАҚАСИДАГИ ГУРУНЧ ПЎСТЛОҒИ (ЛУЗГА) ТАРКИБИНИ ЎРГАНИШ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

ИССЩЛИК БИЛАН ИШЛОВ БЕРИШ ОРЦАЛИ ОРОЛБУЙИ МИНТАЦАСИДАГИ ГУРУНЧ ПУСТЛОГИ (ЛУЗГА) ТАРКИБИНИ УРГАНИШ Рахимбой Атажанович Рахимов

техника фанлари доктори, профессор Ферузбек Рахимович Рахимов

Тошкент архитектура-курилиш институти докторанти Сухроббек Рахимович Рахимов

Тошкент архитектура-курилиш институти магистранти Элбек Рахимович Рахимов

Урганч давлат университети талабаси https://doi.org/10.5281/zenodo.7446340 Аннотация. Кишлоц хужалиги чициндилари булган шоли пустлоги ицлим, тупрок таркибига ва шоли турига караб гуруч пустлогида булган кремний оксиди куринишидаги цимматли махсулот. Усимликлар кремнийни эрувчан кремний кислотаси Si(OH)4 куринишидаги тупроцдан узлаштиради ва кремнийнинг энг юцори консентрацияси эпидермиснинг ташци цатламида аникланади.

Калит сузлар: цишлоц хужалиги, усимликлар, юцори консентрация, кремний кислотаси Si(OH)4, ицлим.

ИССЛЕДОВАНИЕ СОСТАВА ЛАТУННОЙ ОБОЛОЧКИ (ЛУЗГА) В АРОЛЬБОЙСКОМ РАЙОНЕ ПУТЕМ ТЕРМИЧЕСКОЙ ОБРАБОТКИ Аннотация. Рисовая шелуха - являющаяся отходом сельского хозяйства, может быть превращена в ценный продукт в виде кремнезема. Растения поглощают кремний из почвы в виде растворимой кремниевой кислоты Si(OH)4, причем наибольшая концентрация кремния сосредоточена во внешнем слое эпидермиса.

Ключевые слова: сельское хозяйство, растительность, высокая концентрация, кремниевая кислота Si(OH)4, климат.

STUDY OF THE COMPOSITION OF A BRASS SHELL (SHELL) IN AROLEBOI

REGION BY HEAT TREATMENT Abstract: Rice husks, a waste product of agriculture, can be turned into a valuable product in the form of silica. Plants absorb silicon from the soil in the form of soluble silicic acid Si(OH)4, with the highest concentration of silicon concentrated in the outer layer of the epidermis.

Keywords: agriculture, vegetation, high concentration, silicic acid Si(OH)4, climate.

Х,озирги вактда кишлок хужалиги чикиндилари саноат максадлари учун кенг микёсда кулланилмасдан келинмокда. Уларнинг куп кисми далада колдирилмокда, кисман ёкиб юборилмокда, бир кисми молларга емиш сифатида берилмокда. Жумладан, Узбекистонда кишлок хужалиги чикиндиларининг энг куп кисми бир йиллик усимликлар бугдой, гузапоя ва шолипоя ва х.к. лар хисобланади. Уларни саклашда очик ёки ёпик омборлардан фойдаланилади. Очик омборда сакланганда 2-8 %, ёпик омборларда 0,5 % гача йуколади. Йуколишнинг асосий сабаби, бир йиллик усимликларнинг могорлашидан юзага келади. Шунинг учун хомашёнинг намлиги 8-12 % атрофида булиши таълаб килинади.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

Шоли сомони асосан кишлок хужалиги эхтиёжлари (унинг микдорининг 70% гача чорва озукаси учун сарфланади) учун ишлатилади. Курилишда пардозлаш ва том ёпиш материаллари (5% гача) сифатида ишлатилади. Шоли сомоннинг долган кисми тугридан-тугри далаларда ёндирилади (15% гача) ёки оддийгина шу ерда ва гуручни табиий парчаланиш учун жойларда (10% гача) колдирилади. Гуруч пустлоги кристалл ва аморф шаклда кремний оксиди олиш учун ишлатилади, сунгра аморф кремний оксиди курилиш материаллари технологиясида кулланилади.

Баъзи мамлакатлар (Хитой, Хиндистон ва Россиянинг баъзи улкаларида) кайта ишлатиб, уз бойликларини ошириб келмокда. Бу хомашёлар нисбатан арзон ва хар йили экилиб келинмокда. Таиланд, Малайзия, Индонезия, Непал ва Ветнамда дунёнинг бошка гуруч етиштирувчи мамлакатларидаги каби, курилиш ашёлари ишлаб чикариш учун гуруч сомони ва лузгасидан фойдаланишга каратилган турли тадкикотлар олиб борилмокда. Бу хам экологик вазиятни яхшилаш ва харажатларни камайтиришга ёрдам беради.

^ишлок хужалиги чикиндиларидан хисобланган шолипоя республикамизда минглаб тонналаб хосил булади. Хрзирга кадар бу чикиндилардан етарли даражада фойдаланилмаяпти. У хар хил йуллар билан йук килинмокда. Шолидан гурунчини ажратиб олиш ишлари тегирмонда амалга оширилади. Бу жараённи шолини оклаш деб аталади. Шолини оклаш жараёнида икки гурух чикинди хосил булади: лузга ва кепак. Мутахасисларнинг маълумотига караганда, лузга курук шолининг 20% ини ташкил килади, 10 % атрофида эса кепак хосил булади. Шолипоя 2021 хосил йилидан олинди.

1-жадвал

Шолипояларнинг кимёвий таркиби %

^исмлар таркиби Шоли поя

Хужайра 34,0 -58,5

Углерод ва пектин микдори 31,6

Кул микдори 16 -18

Сув микдори 8,0-11,5

Мой ва мумсимон моддалар 4,6 -5,4

Азотли ва оксил моддалар Маълумот йук

Юкорида айтиб утилганидек, шолидан лузга тегирмонда ажратиб олингач, оч жигарранг куринишда гурунч колади. Уни одатда ишлатиб юрган оппок куринишдаги гурунч холатига келтириш учун тегирмонда окланади. Яъни сиртидаги парда шилиб ташланади, бу гуруч кепаги хисобланади. Дастлаб кепакнинг хажм огирлигини аникладик (340 г/дм3), сунгра кепак заррачаларининг уламларини аникладик. Унинг улчамлари хар хил яъни 6-10 микрондан 30-40 микронгача булади.

2 жадвал

Шоли кипиги лузганинг физик- кимёвий курсаткичлари

Хомашё курсаткичлари Микдори

Х,ажм массаси, кг/м3 120

Намлиги 6 -12

Фракцияси 2 -6

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

Шоли кипиги (лузга) ва кепаклар шолини оклаш жараёнида хосил буладиган чикиндилар хисобланади.

3 жадвал

Шоли кипиги (лузгаси) ва кули (зола)нинг кимёвий таркиби

Хомашё Таркиби ва микдори, %

CaO SiÜ2 AI2O3 Fe2Ü3 MgÜ SO3 Na2Ü K2Ü Органик моддалар

шоли кипиги (лузга) 0,61 15,64 0,24 0,12 0,45 0,18 0,48 0,28 82

Кул (Зола) 3,36 86,48 1,33 0,64 1,93 0,45 2,09 1,57 1,68

Шоли лузгасининг таркибида органик моддалар микдори 83 %, кремний оксиди 15,65 %. Кул (зола) таркибида кремний оксидининг микдори 86,48 %. Узунлиги, максимум 7,5 мм, минумим 6 мм; эни. Максимум 3.5 мм, минумим 1,5 мм. Хажм огирлиги 187 кг/м3; намлиги 11,5 %, кул (зола) микдори 21%.

Гуруч кобиги кимёвий таркиби буйича бошка бир йиллик усимликлардан аморф кремнийнинг юкорилиги (20% гача) билан ажралиб туради. Кремний оксиди (кремнезём) олиш учун унинг ишлаб чикариш параметрларини, таркибини ва асосий техник гуруч усадиган жойга боглик булган.хусусиятларини урганиш хозирги давр талабидир. Бу тадкикот мобайнида турли худудларда етиштирилган шолидан олинган кремний оксиди намуналарида турли компонентлар аникланган.

^ишлок хужалиги чикиндилари булган шоли пустлоги иклим, тупрок таркибига ва шоли турига караб гуруч пустлогида булган кремний оксиди куринишидаги кимматли махсулотга айлантирилиши мумкин [1]. Усимликлар кремнийни эрувчан кремний кислотаси Si(OH)4 куринишидаги тупрокдан узлаштиради ва кремнийнинг энг юкори консентрацияси эпидермиснинг ташки катламида (гуруч кобиги) аникланади [2].

1 тонна жигарранг гуручдан 160 кг га якин гуруч кобиги хосил булади. У ёндирилганда, кипигнинг огирлиги буйича тахминан 20% микдорда кул хосил булади. Гуруч кобигининг кули асосан кремний оксиди ва оз микдордаги бошка бирикмалардан иборат. Жумладан: гуруч кобиги таркиби сув, лигнин, целлюлоза, пентозанлар, оз микдордаги оксил ва витаминлар, микроэлемнтлар каби 75-80% кремнийдан ташкил топган толали органик моддалар мавжуд [3]. Худудлардаги гуруч кобиги таркибида алюминий, темир, калий, каьций, марганец, натрий, титан, фосфор ва бошка оксидлар борлиги аникланди [4].

Тадкикотларимиздан максад турли худудлардаги гуруч кобигига термик ишлов бериш оркали кремний (аморф, кристобалит, тридимит) оксиди (SiÜ2) сифатини урганишдан иборат эди.

Гуруч кобигидан кремний (аморф, кристобалит, тридимит) оксиди олиш тубандаги схемаси буйича амалга оширилди.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

гуруч кобиги

Кислота билан ишлов бериш ▼ _

Фильтрлаш ва куритиш ▼ _

Иссиклик билан ишлов бериш ▼ _

Диоксид, кремний (аморф,

кристобалит, тридимит) Гуруч кобигининг тулик ёниш хароратини аниклаш учун 10°С / мин. иситиш тезлиги ва КД-1500 DSC (Netzsch) 100-1000 °С харорат оралигида КД-1500 маркали (Паулик-Паулик-Ердей) курилмалари ёрдамида дифференциал иссиклик тахлили (ДТА) ва дифференциал сканерлаш калориметри (ДСК) утказилди. Дифференциал иссиклик тахлили очик тигелда, дифференциал сканерлаш калориметри ёпик тигелда аргон атмосферасида бажарилди. Экзотермик таъсирлар ва масса йуколиши учун харорат диапазонлари сезиларли даражада фарк килади, бу колдик углерод таркибисиз кремний оксидини олиш учун намунага хаво кириши зарурлигини курсатади (1-расм).

Олинган гуруч пустлоги кули сканерловчи электрон микроскоп ёрдамида элементар тахлил билан бирлаштирилган Жеол ЖСМ-6510ЛВ микроскопида тахлил килинди.

1-расм

Дифференциал иссиклик тахлили (ДТА) А ва дифференциал сканерлаш калориметри (ДСК) Б утказилди.

0 100 ¡00 МО «X) SOO 60С 700 SOG 900 1000 wt-----

tOO 200 100 400 500 400 TOO NO 900 Температуре С Тиници г с

4 жадвал

Турли шароитларда ишлов берилган гуруч кобигининг вазн йукотишини таккослаш

^исмлар таркиби 0С температуралар оралигида ваз йукотиши Вазн колдиги, %

ДТА—ТГ, очи; тигель 5 0-150 1 50-250 2 50-400 40 0-750

Вазн йукотиш, % 5 -- 6 0 18 17

ДСК—ТГ, ёпик тигель, 5 1 2 35

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

аргон 0-150 50-230 30-350 0-1000

Вазн йукотиш, % 5 -- 4 3 30 22

Гуручнинг усиши жараёнида гидроксиди тупрокли материаллар бирикмаларининг аралашмалари билан кремний гуру кобигининг бара усимлик тукималарини сингдириб, узига хос ноорганик скелет хосил килади. Рентген фазасини тахлил килиш натижаларидан хулоса килишимиз мумкинки, 600-800°С хароратда иссиклик билан ишлов бериш жараёнида фаол аморф кремний диоксиди олинган ва 750°С дан юкори хароратларда силикат а- кварц, а- тридимит, а- кристобалит шаклида кристаллана бошлайди. Тридимит ва кристобалит унинг фаолиятининг пасайишига та'сир килади. Олинган кул таркибида минерал аралашмалар булади, уларни кислота билан ишлов бериш оркали сезиларли даражада камайтириш мумкин.

2-расм

Гуруч кобигидаги кул заррачалари (А) ва кимёвий таркиби спектри (Б)

Лузга намунасини муфель печида куйдириб, колган кул микдорини аниклашга асосланган тадкикотлар олиб борилди. Бунинг учун керакли реактив ва идишлар: намуна; аналитик тарози; 5 мл ли чинни тигель; муфель печи; тигель тутгичлар оркали аникладик. Дастлаб чинни тигелнинг массаси аналитик тарозида тортиб олинади. ^урук хаводаги намунадан 2 г тортиб олиб, чинни тигелга солинди ва тарозида тортилди. Намунанинг кул микдори (К) куйидаги формула ёрдамида хисобланди:

К=(а/т) 100%,

бу ерда: т-намуна массаси, г; а-кул массаси, г.

Заррачалар улчами 4 дан 14 мкм гача булган кисми 2-2,5 % ни ташкил этади. 1 дан 14 мкм гача кисми эса 12 % атрофида.

Ишнинг максади кремний диоксиди ^Ю2) манбаи сифатида турли минтакалардаги гуруч кобигини термик ишлов беришни урганиш эди. Гуруч кобигидан кремний диоксидини тайёрлаш амалга оширилди.

Гуруч кобиги катта хажмдаги кишлок хужалиги чикиндиси булиб, тажрибалар мобайнида назорат остида ёндирилганда кремнийга асосланган куплаб материаллар манбаи сифатида катта кизикиш уйготмокда. Юкори кимёвий тозаликдаги ок аморф кремний оксиди гуруч кобигидан кислота билан ишлов бериш, сунгра назорат остида ёниши оркали хосил булади. Гуруч кобиги кремнийнинг кулланилишида куплаб тадкикотлар ва дала тажрибалари маълумотларига асосланиб, намуналарни яъни силикат гишт билан курилиш коришмаси (гуруч кобигини термик ишлов берилган) нинг илашиш кучи аниклаш учун очик хавода саклаганда сезиларли даражада ошганлигини курсатган.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

Хар хил маркадаги курилиш коришмаси намунанинг синов натижаларидаги бундай фарк

атмосфера узгаришларининг уларга турли хил таъсири билан изохланади.

REFERENCES

1. Патент РФ 2061656, Способ получения аморфного диоксида кремния из рисовой шелухи // Земнухова Л.А., Сергиенко В.И., Каган В.С., Федорищева Г.А, МПК C 01 B33/12.

2. Ma J.F., Tamai K, Ichii M, Wu K., A rice mutant defective in active Si uptake // American Society of Plant Biologists (ASPB), Plant Physiology, 2002,130 (4), Pg.21n-2117.

3. Аракелян A.A., Аветикян В.А. К вопросу повышения сцепления силикатного кирпича с раствором. Строительство и архитектура Узбекистана, 1975, № 2, с. 36-37.

4. Джапаридзе А.Г., Дидидзе В.К. Исследование сцепления силикатного кирпича с раствором. В кн.: Материалы совещания по обеспечению монолитности кладки из силикатного кирпича для строительства в сейсмических районах. М.: Строй.издат, 1978, с. 94-98.

5. Аветикян В.А. Способ повышения прочности сцепления кладочных растворов с камнем. Информационный листок, АрмНИИНТИ,1975, №9, "Строительные материалы", Ереван, с.2.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.