Научная статья на тему 'ТУПРОҚНИ ТАКРОРИЙ ЭКИНЛАР ЭКИШГА ТАЙЁРЛАШ УСУЛЛАРИ'

ТУПРОҚНИ ТАКРОРИЙ ЭКИНЛАР ЭКИШГА ТАЙЁРЛАШ УСУЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Техника и технологии»

CC BY
2
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тупроққа ишлов бериш / ҳайдов агрегати / ўсимлик ва сомон қолдиқлари / такрорий экинлар / фрезали юмшатгич / ясси кесувчи панжалар / ишчи органлар / культиватор. / обработка почвы / полосная обработка почвы / рабочие органы / предпосевная обработка / повторные посевы / культиватор / плоскорежущие лапы / остатки растений.

Аннотация научной статьи по технике и технологии, автор научной работы — Қирғизов Ҳусниддин Турғунбоевич, Қудратов Фозилбек Қодиржон Ўғли

мақолада ўтказилган илмий тадқиқот натижалари асосида бошоқли дон экинларидан бўшаган дала майдонларини такрорий экин экиш учун тайёрлаш аввало хўжаликни тупроқ шароитига, экилаётган экин турига ҳамда хўжаликдаги мавжуд техникани ҳисобга олган ҳолда учта усулга асосан олиб борилиши мумкин эканлиги тўғрисида батафсил маълумотлар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Soil preparation methods for re-seedings

по результатам научных исследований в статье представлена подробная информация о том, что подготовка почвы освободившихся от зерновых культур участков поля к повторному посеву может осуществляться на основе трех способов с учетом почвенных условий хозяйства, типа высаживаемой культуры

Текст научной работы на тему «ТУПРОҚНИ ТАКРОРИЙ ЭКИНЛАР ЭКИШГА ТАЙЁРЛАШ УСУЛЛАРИ»

УДК. 631.313.

ТУПРОЦНИ ТАКРОРИЙ ЭКИНЛАР ЭКИШГА ТАЙЁРЛАШ УСУЛЛАРИ

Киргизов Хусниддин Тургунбоевич НамМКИ- т.ф.н. доцент, qirgizovh8@gmail.com +998941502867

Кудратов Фозилбек Кодиржон угли НамМКИ магистр.

Аннотация: маколада утказилган илмий тадкикот натижалари асосида бошокли дон экинларидан бушаган дала майдонларини такрорий экин экиш учун тайёрлаш аввало хужаликни тупрок шароитига, экилаётган экин турига хдмда хужаликдаги мавжуд техникани х,исобга олган х,олда учта усулга асосан олиб борилиши мумкин эканлиги тугрисида батафсил маълумотлар берилган.

Аннотация: по результатам научных исследований в статье представлена подробная информация о том, что подготовка почвы освободившихся от зерновых культур участков поля к повторному посеву может осуществляться на основе трех способов с учетом почвенных условий хозяйства, типа высаживаемой культуры.

Abstract: based on the results of scientific research, the article provides detailed information that the preparation of the soil of the field areas freed from grain crops for re-sowing can be carried out on the basis of three methods, taking into account the soil conditions of the economy, the type of srop being planted.

Таянч сузлар: тупрокка ишлов бериш, хдйдов агрегати, усимлик ва сомон колдиклари, такрорий экинлар, фрезали юмшатгич, ясси кесувчи панжалар, ишчи органлар, культиватор.

Ключевые слова: обработка почвы, полосная обработка почвы, рабочие органы, предпосевная обработка, повторные посевы, культиватор, плоскорежущие лапы, остатки растений.

Key words: tillage, strip tillage, working bodies, pre-soving treatment, repeated crops, flat-cutting paws, plant remains, lanset paw, disk working body, sowing unit, harrover, working depth

Жах,онда энергия-ресурстежамкор ва иш унуми юкори булган тупрокка ишлов бериш агрегатларини ишлаб чикариш етакчи уринни эгалламокда. Дунё микёсида кишлок хужалиги экинларини етиштириш учун х,ар йили 1,6 млрд. гектардан ортик майдонга ишлов берилишини х,исобга олсак, иш сифати ва унуми юкори х,амда энергия-ресурстежамкор тупрокка ишлов машина ва курилмаларни ишлаб чикиш мух,им вазифалардан бири булиб х,исобланмокда. Шу билан бир каторда галладан бушаган сугориладиган майдонларга такрорий экинларни экиш учун тупрокни тайёрлаш бошкача технологик ёндашувни такозо этади. Бу жараёнда даладан бир утишда технологик жараёнларни кушиб олиб бориш ва агрегатларни даладан утишлар сонини камайтирадиган комбинациялашган машиналарни ишлаб чикиш мух,им ахдмият касб этади.

Мамлакатимизнинг ер, сув ва иклим шароити галладан бушаган сугориладиган ерларга картошка, сабзи, карам, шолгом, турп, мош, соя, дон ва кук поя учун маккажухори, ок жухори, рапс, перко, тритикале каби экинларни экиб, улардан юкори х,осил олиш имконини беради. Бу эса халкимизни озик-овкат ва сабзавот билан таъминлашни кескин яхшилайди ва чорвачиликни ривожлантириш учун катта

имкониятлар яратади.

Хрзирги кунда мамалакатимизда галладан бушаган далаларни оралик экинларни экишга тайёрлаш асосан пахтачиликда ишлатиладиган традицион технологиялар ва техника воситаларни куллаб амалга оширилмокда, яъни аввал далалар шудгорланади, оркасидан шудгорлашда хосил булган нотекисликлар текисланади, кейин эса шудгор юзасига ишлов бериш чизеллаш, бороналаш ва молалаш амалга оширилади. Бундай куп боскичли ишлов бериш катта мехнат, энергия ва ёнилги сарфланиши ва экиш муддатларини чузилишига олиб келади. Ушбу таъкидлангандан келиб чиккан холда тавсияда таклиф этилаётган лойихада хал этилиши зарур булган асосий муаммо галладан бушаган далаларга ишлов беришда энергия сарфини камайтириш ва иш сифатини ошириш масалалари булиб, уларни ижобий хал килиниши республикамиз микёсида куплаб микдордаги ёнилги-мойлаш материалларини тежаш, мехнат сарфи ва бошка сарф харажатларни камайтириш, иш сифати ва унумдорлигини хамда такрорий экинлар хосилдорлигини ошириш имконини беради.

Утказилган илмий тадкикотлар бошокли дон экинларидан бушаган далаларни такрорий экин экиш учун тайёрлаш, хужаликни тупрок шароитига, экилаётган экин турига хамда хужаликдаги мавжуд техникани хисобга олган холда куйидаги усулларда олиб борилиши мумкин эканлигини курсатади.

Биринчи усул. Бу усулда галла урим-йигимидан кейин ерлар хужаликларда мавжуд булган ПЯ-3-35, ПН-4-35 ва бошка плуглар билан 20...25 см чукурликда хайдалади. Сунгра ГН-2,8 ёки ГН-4 текислагичлар билан хайдовда хосил булган нотекисликлар текисланади ва ВП-8 ёки МВ-6,0 шиббалагичлар билан тупрок юзаси шиббаланади, ер серкесак булса, ВП-8 ёки МВ-6,5 шиббалагичлар урнига ОПУ- 2,2 фрезали юмшатгичдан фойдаланилади.

Ушбу усул кулланилганда ерларни айланма плуглар билан хайдаш катта самара беради. Бунда, биринчидан майдон бир текис, яъни марза ва ариклар хосил килинмасдан, хайдалганлиги туфайли ерни текислашга кетадиган сарф харажатлар кескин камаяди ва иккинчидан эса энг асосийси галлани уриб олиш, тупрокни экин экишга тайёрлаш ва уругларни экишни кетма-кет олиб бориш мумкин булади, яъни бунда хайдов агрегатини дархол урим агрегати оркасидан, экиш агрегатини эса хдйдов агрегати оркасидан ишга тушириш имкони булади ва вактдан ютилади.

Оддий плуглардан фойдаланилганда урим-йигим, ерни тайёрлаш ва экиш ишларини кетма-кет олиб боришни имкони йук, чунки бунга хдйдов агрегатининг тахта (загон) усулида харакатланиши ва ерни хайдашда хосил булган нотекисликларни (арик ва марзалар) текислаш зарурлиги халакит беради.

Бу усул асосан сабзавот, картошка, карам, мош, турп, шолгом каби озик-овкат экинларини етиштиришга кулланилинади.

Агар галла уриб олингандан кейин тупрокдаги нам етарли булмаса, ерни хайдашдан олдин далаларни сугориш ва тупрок етилгандан сунг ишлов бериш керак.

Иккинчи усул. Ем-хашак экинларини етиштириш учун бошокли дон экинлари ва уларнинг колдикларидан бушаган майдонларга хайдалмасдан ОПУ-2,2 фрезали юмшатгич, ясси кесувчи панжалар урнатилган ЧКУ-4А ва бошка культиваторлардан фойдаланиб, 12...16 см чукурликда ишлов берилади. Утказилган тажрибалар бу усул кулланилганда тупрокка БДТ-3, БДТ-07 каби дискали бороналар билан бир жойдан 2...3 маротаба утиб ишлов бериш энг самарали эканлигини курсатди. Бунда тупрок яхши майдаланади, усимлик ва сомон колдиклари, бегона утлар майдаланиб, тупрокка кумиб юборилади ва натижада улар экиш ва катор ораларига ишлов беришда агрегатларнинг

ишига х,еч кандай халакит бермайди [7,8,9].

Учинчи усул. Бу усулда галладан бушаган ерларга ёппасига ишлов берилмайди, факат экиладиган каторлар изларигина юмшатилиб, шу юмшатилган изларга бир йула кук поя учун маккажухори ёки ок жухори экилади. Бунинг учун ТТЗ-80.11 ёки МТ3-80Х чопик тракторларига осилган КХУ-4 культиваторларининг олдинги кисмидан хдмда хужаликларда мавжуд булган СЧХ-4Б, СМХ-3-6 сеялкаларининг биронтасидан фойдаланилади. Бунда КХУ-4 культиватори олдинги кисмининг секциялари (грядиллари) экиладиган катор изларини юмшатиб кетадиган килиб ростланади. Экиладиган каторлар изларини юмшатиш учун х,ар бир грядилка иккитадан пичок (бритва) ва биттадан камров кенглиги 250 мм булган киркувчи панжа урнатилади. Бунда ишчи органлар юмшатиш чукурлиги 60 мм дан кам булмаслиги керак.

Расмда (а) галла экинларидан бушаган майдонларга сифатли йул- йул ишлов берувчи ишчи органларнинг жойлашиш схемаси ёндан куринишида, пастки кисмида (б) худди шу схеманинг экиш агрегати билан биргаликдаги устки куриниши келтирилган.

Галла экинларидан бушаган майдонларга йул- йул ишлов берувчи ва экувчи комбинациялашган агрегат куйидаги ишчи органлардан тузилган культиватор грядилига 1 кетма-кет ярусли урнатилган ишчи органлар пластинкали 2 ясси кесувчи панжа 3 хдмда стрелкасимон панжа 4, ясси кесувчи панжа 3 стрелкасимон панжага 4 нисбатан баландрок ва камраш кенглиги х,ам катта, сошникли 5 экиш ускунаси, зогортач 6 ва галтакмола 7, сошникдан олдин катор орасида х,осил булган арикчани текислаб кетувчи сферик дисклар 8 жойлаштирилган, унинг ишлов бериш чукурлиги пластинкали ясси кесувчи кесувчи панжанинг ишлов бериш чукурлигига тенг, ясси кесувчи панжанинг камраш кенглиги сферик дисклар камраш кенглигидан каттарок, сошникнинг камраш кенглиги эса иккинчи булиб урнатилган стрелкасимон панжаникидан кичик [1,2,3].

8

2

а

Тупрокка йул-йул ишлов берувчи агрегат схемаси.

5 6 7

>

>

б

Тупрокка йул-йул ишлов берувчи комбинациялашган агрегат схемаси. 1-грядиль;

2-тупрок сурувчи пластинка; 3-ясси кесувчи панжа; 4-стрелкасимон панжа; 5- сошникли экиш ускунаси; 6-загортач; 7-галтакмола; 8-сферик диск.

Тупрокка йул-йул ишлов берувчи жараён куйидаги иккита пластинкали ясси ва стрелкасимон панжалар хдмда иккита сферик дисклар ёрдамида х,ар бирининг мос равишда белгиланган ишлов бериш чукурлигига асосан урнатилган. Биринчи булиб ишлов бериш катор орасининг юкори кисмига ишлов бериш ва галла экинлари колдикларини четга сурувчи пластинкали ясси кесувчи панжа 2 урнатилали. Ишлов бериш чукурлиги 40...50 мм, ишлов бериш кенглиги 270 мм. Бунинг учун катор ораларига ишлов берувчи культиваторида кулланиладиган ясси кесувчи панжадан фойданилади. Пастки ярус 100... 120 мм чукурликда, кенглиги 150 мм булган стрелкасимон панжа 3 ишлатилади. Тупрокка ишлов бериш жараёнини иккита сферик диск якунлайди. Сферик дискларнинг вазифаси стрелкасимон панжа томонидан х,осил булган арикчани кайтадан кумиб, текислаб уруг экадиган пуштани х,осил килади, у 40...50 мм чукурликда урнатилган, хдракат йуналишига нисбатан урнатилиш бурчаги 15... 16°, сферик дисклар орасидаги масофа 180...200 мм. Ишлов берилмаган 320..350 мм ли катор ораси уруг экиб булиб, сугоришдан 6... 12 кун утгач катор ораларига биринчи ва иккинчи ишлов бериш вактида тупрокнинг хдрорати ва намлигига караб утказилади [4].

Бу усулда юкоридаги икки усулга нисбатан ерни экин экишга тайёрлаш ва экинни экиш учун 4...6 маротаба кам ёкилги ва мех,нат сарфланади. Энг мух,ими эса уругларни ерга кадаш киска муддатда амалга оширилиб, мул х,осил етиштириш учун кулай шароит яратилади.

Х,озирги вактда галладан бушаган сугориладиган майдонларга такрорий экинларни экиш учун тупрокни тайёрлаш турли хил алох,ида-алох,ида агрегатлар билан амалга оширилмокда, бу экиш муддатларининг чузилишига, тупрокдаги намликни йукотилиши ва эксплуатацион харажатларнинг ортишига олиб келади. Бу эса галладан бушаган

сугориладиган майдонларга такрорий экинларни экиш учун изма-из агротехник талаблар даражасида ишлов берувчи комбинациялашган машина ишлаб чикиш йули билан бартараф этилиши мумкин.

Галладан бушаган сугориладиган майдонларга такрорий экинларни экиш учун тупрокни тайёрлашдаги мавжуд булган камчиликларни бартараф этилишига даладан бир утишда тупрокни экишга тайёрлаш буйича барча технологик жараёнларни кушиб бажарадиган комбинациялашган агрегатларни, жумладан галладан бушаган ерларга ёппасига ишлов бермасдан, факат экиладиган каторлар изларигина юмшатилиб, шу юмшатилган изларга озука экинларини экиш оркали эришиш мумкин.

АДАБИЁТЛАР

1. Киргизов, Х. Т. (2021). Результаты исследований по выбору типа рабочих органов для полосной обработки. Universum: технические науки, (3-1 (84)), 14-17.

2. Насритдинов, А. А., Киргизов, Х. Т. (2015). Агрегат для полосной обработки почвы. Современные научные исследования и инновации, (12), 412-416.

3. Kirgizov, X. T., Kosimov, A. (2021). Combined Tillage Unit. Academic Journal of Digital Economics and Stability, 9, 91-96.

4. Kirgizov, X. T., Отахонов Б., Акбаров А.Такшпу ozuqa ekinlari urug'ini ekish uchun tuproqqa yo'l-yo'l ishlov beradigan va ekadigan kombinatsiyalashgan agregat Узбекистон Республикаси Интеллектуал мулк агентлиги № IAP 07212 патенти. 30.11.2022 й.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.