Научная статья на тему 'НО-ТИЛЛ ҚУРИЛМАСИ ДИСКЛИ ИШЧИ ОРГАНИ ПАРАМЕТРЛАРИНИ АСОСЛАШ'

НО-ТИЛЛ ҚУРИЛМАСИ ДИСКЛИ ИШЧИ ОРГАНИ ПАРАМЕТРЛАРИНИ АСОСЛАШ Текст научной статьи по специальности «Технологии материалов»

CC BY
37
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
такрорий экин / но-тилл / жуфт диск / сошник / ариқча / повторная культура / нулевая обработка / спаренные диски

Аннотация научной статьи по технологиям материалов, автор научной работы — Эргашев И.Т., Абдуллаев Б.В., Пардаев Х.Қ.

Мақолада тупроққа нол (Но-тилл) ишлов бериб такрорий экинлар уруғини тўғридан-тўғри экадиган қурилманинг дискли ишчи органларининг мақбулларини танлаш ва экспериментал тадқиқотлар натижалари тўғрисида маълумотлар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по технологиям материалов , автор научной работы — Эргашев И.Т., Абдуллаев Б.В., Пардаев Х.Қ.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

В статье приведены сведения о результатах экспериментальных исследований по определению параметров дисковых рабочих органов устройства для прямого посева семян повторных культур при нулевой (No -till) обработке почвы.

Текст научной работы на тему «НО-ТИЛЛ ҚУРИЛМАСИ ДИСКЛИ ИШЧИ ОРГАНИ ПАРАМЕТРЛАРИНИ АСОСЛАШ»

УУТ: 631.331

Эргашев И.Т., Абдуллаев Б.В., Пардаев Х.К;.

НО-ТИЛЛ ЦУРИЛМАСИ ДИСКЛИ ИШЧИ ОРГАНИ ПАРАМЕТРЛАРИНИ

АСОСЛАШ

Эргашев И.Т. - т.ф.д., профессор, Абдуллаев Б.В. - докторант (Самарканд ветеринария медицинаси институти); Пардаев Х.К;. - т.ф.ф.д., PhD (Тошкент давлат аграр университети Самарканд филиали)

В статье приведены сведения о результатах экспериментальных исследований по определению параметров дисковых рабочих органов устройства для прямого посева семян повторных культур при нулевой (No -till) обработке почвы.

Ключевые слова: повторная культура, нулевая обработка, спаренные диски.

The article provides information on the results of experimental studies and the selection of optimal disk working bodies of the device for direct soWing of seeds of repeated crops with No-till.

Key words: repeated crops, no-tillage, double-disc. disc opener.

Кириш. Дунё ах,олисининг сони кун сайин усиб, озик-овкатга булган талаби ортиб бормокда. Статистик маълумотларга кура 2021 йилдаги 7,95 миллиард ах,оли 2050 йилга келиб 9,9 миллиардга купайиши тахмин килинмокда [1]. Шу боисдан х,ам экин майдонларидан йил давомида узлуксиз фойдаланиш билан бирга энергия, ресурс ва сув сарфини тежаш хдмда тупрокдан унумли фойдаланиш долзарб х,исобланади.

Турли мамлакатлар бу борадаги ягона ечим сифатида ернинг унумдор катламини саклаб колиш учун тупрокни агдариб ишлов бермасдан экин экиш технологияларига алох,ида эътибор каратмокда. Шу нуктаи назардан, дунёда тугридан-тугри экиш (Но-тилл) технологиясига булган талаб тобора ортиб, бу майдонлар дунёдаги экин майдонларининг 150 млн гектаридан купрогини ташкил килмокда [2].

Масаланинг куйилиши ва уларнинг мух,окамаси. Маълумки, Но-тилл технологияси тупрок катламини минимал даражада бузиш, усимлик колдикларини саклаш (мулча х,осил килиш) ва экинларни алмашлаб экишдан иборатдир. Х,озирги кунда Республикамиз шароитида такрорий экинларни экишда тупрокни плуг билан шудгорлаш ва чизеллаш каби тупрокка ишлов бериш усулларидан фойдаланиб кейин уруг экиш ишлари амалга оширилса, но-тилл технологиясида уруг экишни амалга оширишда хорижий давлатлар техникаларидан фойдаланилиб келинмокда. Бу эса уз навбатида куп энергия талаб килиши, хориждан келтирилаётган техникаларнинг нархи кимматлиги, ушбу техникалар бизнинг тупрок иклим шароитга мос эмаслиги куплаб кийинчиликлар келтириб чикармокда. Мавжуд муаммолардан келиб чиккан х,олда, галладан бушаган майдонларга такрорий экинлар уругини тугридан-тугри экиш усули ва уни амалга оширувчи курилма таклиф килинди. ^урилма учун Узбекистон Республикаси Адлия вазирлиги хузуридаги Интеллектуал мулк агентлиги томонидан № ИАП 2018 0195 ракамли ихтирога патенти олинди [3].

Ушбу курилмада уругларни тупрокда жойлаштириш учун турли диаметрли жуфт дискли эккичлардан фойдаланиш таклиф килинди (1-расм).

Дискли ишчи органларни танланишига сабаб, дисклар ишлаш жараёнида факат машина рамаси билан илгариланма хдракат килибгина колмай, тупрокка ишкаланиш реакцияси натижасида айланади. Шунинг учун х,ам дисклар даладаги чим ва усимлик колдикларини яхши кесади. Дискли пичокларнинг калинлиги нисбатан кичик булгани боис, кесишга каршилиги кам булади. Бундан ташкари дискнинг узи айланиб туриши каршиликни камайтиради [4].

т I I

1-расм. Турли диаметрли жуфт дискли эккичнинг орка томондан куриниши.

2-расм. Жуфт дискли эккичнинг пуштада хосил киладиган арикчаси (кундаланг тик текислик)

Тадкикотларни утказиш учун жуфт дисклар диаметрларининг нисбати Д\/ Д2, уларнинг харакат йуналиши, вертикалга нисбатан урнатилиш бурчаги, катта ва кичик диаметрли дискларнинг тупрокка ботиш чукурлиги (а1 ва а2), хамда агрегатнинг харакат тезлигига боглик омиллар урганилди. Утказилган назарий ва экспериментал тадкикотлар асосида такрорий экинлар уругини тугридан-тугри экиш курилмаси учун жуфтлашган дискли эккичнинг конструктив схемаси ишлаб чикилди.

Галла майдонларидаги мавжуд пушталарни бузмасдан максимал саклаб колиш ва усимлик колдикларини яхши кесиш максадида ясси жуфт дискли эккичлардан фойдаланилди.

^урилма харакатланганда жуфт дискли эккичнинг катта диаметрдаги ясси диски АБ кесма хосил килиб тупрокни жуяк томонга силжитади ва очилган арикча тубига минерал угит солади (2-расм).

Жуфт дискли эккичнинг кичик диаметрли ясси диски СЭ куринишидаги кесма хосил килиб, хосил булган арикча тубига уругларни экишни амалга оширади (2-расм).

Уругларни экиш чукурлиги ва угит бериш чукурлиги жуфт дисклар диаметри хамда тупрокка ботиш чукурлигига богликдир. Шунинг учун танланган диск диаметрлари тупрокка ботиш чукурлиги ва хосил буладиган арикча кенглиги шартларидан келиб чикиб танлаш максадга мувофик.

Жуфт дисклар таъсирида хосил булган арикча улчамларини ва уларнинг тортишга каршилигини аниклаш максадида экспериментал тадкикотлар утказилди.

Тадкикотлар методикаси. Тадкикотлар натижаларини текшириш хдмда жуфт дискли эккичларнинг агротехник талабларга мос параметрларини аниклаш учун экспериментал тадкикотлар дастури ишлаб чикилди.

Экспериментал тадкикотлар галладан бушаган майдонда олиб борилди. Даладаги тупрокнинг 0-10 см горизонтдаги уртача намлиги 15,1%, каттиклиги 1,80 МПа ни, галла пояларининг сони 1 пм га 105 донани, баландлиги уртача 21,5 см ни ташкил этди. Тадкикотлар учун лаборатория курилмаси ясалиб, уни Г шаклидаги тензобалкага урнатилди. Тажриба утказишдан олдин ва утказилгандан кейин Г шаклдаги тензобалка тарировка килинди. Бунда тензобалкага 0-2 кН ораликда 0,4 кН интервал билан юкланиш берилди. Тензобалка ёрдамида жуфт дискларнинг тортишга каршилиги улчанди.

Макбул параметрдаги дискларни танлаш учун Сам ВМИ ва ^ХМИТИ тупрок каналларида лаборатория ва дала синовлари утказилди. Жуфт дискли эккичнинг катта ва кичик диск диаметрларини кабул килишда дискларнинг диаметрлари, харакат йyналишига нисбатан урнатилиш бурчаги, тупрокка ботиш чукурлиги, бегона yтларнинг тикилиб колмаслиги хамда yFит ва yрyFларни белгиланган чукурликда солиш ва экиш шартларидан келиб чикиб танланди (3-расм).

Таклиф этилаётган курилмага yрyF экиш ва yFитларни солиш учун жуфтлашган дискларнинг турли диаметрлилари танланиб, хар хил диаметрли дисклар алмаштириш йули билан тажрибалар yтказилди. Эгат чукурлиги ва кенглиги курилма yтганидан кейин хар бир метрда эгатнинг кундаланг кесимини очиш оркали жами 20 та жойда аникланди. Бунда дисклар диаметрлари нисбати Д1/ Д2 = 0,8 саклаб колинди, харакат тезлиги 6-8 км/соат, дисклар хдракат йyналишига нисбатан Урнатилган бурчаги 12° ни ташкил этди.

Тадкикотлар натижалари ва уларнинг та^лили. Утказилган синовлар натижалари ва хисобларидан шуни куришимиз мумкинки, тавсия этилган жуфт дискли эккичлар билан жихозланган тупрокка нол ишлов бериш курилмаси ёрдамида такрорий экинларни мавжуд пушталар устига экиш усули, пушта юзидаги сомон ва бегона ут колдикларининг мулча сифатида колдирилиши ва улар ёрдамида экин майдонининг намлигини саклашга хамда yрyFларни ривожланиши учун кулай шароит яратади. Жуфт дисклар таъсирида тупрокда хосил килинадиган арикча улчамлари 1- жадвалда келтирилган.

Агрегатнинг харакат тезлиги 6 км/соатдан ортганда эккич жуфт дискларнинг тупрокка ботиши саёзлашган, яъни диаметри 350 мм дискнинг 6 км/соатда ботиш чукурлиги 5,7 мм ни ташкил килган булса, 8 км/с тезликда 4,7 мм га ботишини куришимиз мумкин. Х,ар иккала тезликда хам хосил буладиган эгат чукурлиги дисклар диаметрига деярли тyFри пропорционал булиши ва дискларнинг равон харакати 250-300 мм оралетида булиши аникланди. Дисклар диаметрлари 200-250 мм оралетида булганда тупрокка ботиш чукурлиги 30-40 мм оралетида, яъни нисбатан кам булганлиги учун, уртача квадратик четланиш юкори булади. Диаметр 300 мм дан ошганида хосил буладиган арикча чукурлиги хам 5,0 см дан ошади, аммо тупрок каршилигининг ошиши натижасида о хам сезиларли даражада ошади.

1-жадвал

Жуфт дискли эккичннинг диск диаметрига боFлик равишда агротехник ва энергетик курсаткичларига таъсири

Диск диаметрлари, мм Х,осил килинган арикча чукурлиги, мм Х,осил килинган арикча эни, мм Тортишга каршилиги, Н

аурт ±о бурт ±о

В=6 км/соат

200 38 4,2 45 4,0 120

250 43 3,4 51 3,5 113

300 52 3,7 54 3,7 118

350 61 5,1 55 5,0 125

В=9 км/соат

200 36 4,3 46 3,9 124

250 41 3,46 53 3,4 118

300 50 3,77 56 3,6 121

350 58 5,2 57 4,9 129

Хулоса. Таклиф килинаётган курилма бир утишда такрорий экинлар уругини тугридан-тугри экиш, угит бериш, шу билан бирга мавжуд пушта ва жуякларнинг шакли ва улчамларини максимал даражада саклаб колиш имконини беради. курилма билан жуфт дискли эккичлардан фойдаланишда катта ва кичик дискнинг диаметри 0,8 нисбатда, яъни 200/250 ёки 240/300 мм булганда чукурлиги 4,1-5,0 см, кенглиги эса 4,8-5,1 см арикча х,осил килади ва бунда жуфт дискли эккичнинг тортишга каршилиги 112-122 Н га тенг. Кичик дискнинг катта дискка нисбатан 0,8 нисбатда булиши, бурчак тезликларининг фарки х,исобига катта дискни усимлик колдиклари тикилиб колишидан ва тупрок ёпишишидан тозалайди.

АДАБИЁТЛАР

1. https://sdg.iisd.org/news/world-population-to-reach-9-9-billion-by-2050/

2. Котобойцева А., Орлова Л. Почвозащитное ресурсосберегающее земледелие в Росссии и вмире // Ресурсосберегающее земледелие. 2019. № 44 (04). С. 6-13.

3. Патент Уз, № ИАП 2018 0195. Такрорий экинлар уругини тугридан-тугри экиш усули ва уни амалга оширувчи курилма / Эргашев И.Т., Пардаев ХД., Таштемиров Б.Р., Исломов Й.И., Абдуллаев Б.В., Усманов И.И., Хаитов Б.Й., Хаитов Б.З., Исматов А.И., ^одиров Ф.Х. // Расмий ахборотнома.- 2022. №1.

4. Маматов Ф.М. ^ишлок хужалик машиналари. - Тошкент: Фан нашриёти, 2007. - 46 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.