CC BY
2ФИЛОСОФИЯ
УДК 167+165.12
ТРАНСДЫСЦЫПЛШАРНЫЯ СТРАТЭГ11 СШЕРГЕТЫЧНЫХ ДАСЛЕДАВАННЯУ
Я.С. ЕРМАКОУ
(1нстытут фтасофй Нацыянальнай акадэми навук Беларуси Мтск)
У кантэксце постнекласчнай парадыгмы стергетыка разглядаецца у якасц шматзначнага феномена. Праз навуковае, метадалаг1чнае, сацыяльнае, прагнастычнае i ф1ласофскае яе вымярэнш аналгзуюцца падыходы, ятя 6bai сфармiраваны nрацамi Г. Хакена, I. Прыгожына, С.П. Курдзюмава, У .П. Бранскага, Э. Марэна i iншых даследчыкау у розных галiнах ведау. Асаблiвая увага надаецца матэматычным падставам dнергетычнай парадыгмы i ix ролi у вывучэнт самааргатзацъи непрыродазнаучых сктэм i яе аспектау у кантэксце асобных метадалагiчныx i фшасофска-тэарэтычных установак. Паказваецца, што, узткаючы i развiваючыся ва улонт матэматыт i прыродазнаучых навук, стергетыка выйшла на шлях трансдысцыплiнарнасцi праз даследаванне складаных самааргатзаваных сктэм непрыродазнаучага тыпу, таюм чынам фармiруючы у сабе пэуныя стратэгИ гэтага даследавання.
Ключавыя словы: стергетыка, параметры парадку, дысыпатыуная сктэма, самааргатзаваная крытычнасць, сацыяльная стергетыка, аутапаэзк, парадыгма складанасщ, трансдысцыплтарнасць.
Уводзшы. Постнеклаачная парадыгма, абазначаная В.С. Сцётным у рамках вызначэння трох тыпау рацыянальнасщ, у першую чаргу звязана са зваротам да даследавання i асваення складаных астэм, яюя самаразвiваюцца i самааргашзуюцца. Разгортванне i станауленне стергетыю як асобнага спосабу атсання i вывучэння падобных сютэм iM^i^^m зрабша уплыу на фармiраванне складовых частак гэтай парадыгмы. Як зауважыу В.С. Сцёшн, «сiнергетыка па сваiх анталапчных i метадалагiчных прынцыпах прадстае у якасцi адной з найважнейшых экземплiфiкацый постнекласiчнай рацыянальнасцi» [1, с. 51]. У той жа час i сама стергетыка актыуна змянялася, тым самым фармiруючы напрамкi свайго развщця.
Нягледзячы на тое, што стергетыка мае караш у матэматыцы i прыродазнаучых навуках, сёння яе у большай ступенi трактуюць як новую мiждысцыплiнарную навуковую парадыгму. З тшага боку, iмклiвае уварванне яе у даследаванне непрыродазнаучых сiстэм дае падставу меркаваць аб рызыках расплывання асноу сiнергетычнага погляду на свет [2, с. 91], што у першую чаргу звязана з узшкненнем падыходау, абсалютна розных па сваiх метадалапчных i тэарэтычных асновах вывучэння тых працэсау самаарганiзацыi, якiя адбываюцца у непрыродазнаучых сiстэмах рознага тыпу.
Адсюль паустае задача па захаваннi асноу стергетыю, iх канвергенцыi i адпаведнага спалучэння з дасягненнямi сацыяльных, кагштыуных i iншых навук. Нам бачыцца, што падыход, якi будзе не толью садзейнiчаць гэтаму, але i трапна раскрываць асобныя аспекты самааргашзацьи сiстэм непрыродазнаучага тыпу, крыецца у паслядоуным развiццi трансдысцыплiнарных стратэгiй стергетыю. Пад «трансдысцыплiнарнасцю» у дадзеным артыкуле у далейшым будзе разумецца такая даследчая ттэнцыя, якая рэалiзуецца з дапамогаю асобных кагнiтыуных схем (Э. Марэн) i звязана з арыентацыяй на вывучэнне такiх праблем, яюя не могуць быць вырашаны сiламi адной дысцыплiны або асобнага навуковага юрунку. У кантэксце постнекласiчнай парадыгмы прыкладамi падобных даследчых праблем ёсць так званыя чалавекамерныя сiстэмы, дзе чалавек i яго дзейнасць з'яуляюцца неад'емнай часткай iх iснавання.
Таюм чынам, мэта артыкула - разгляд трансдысцыплтарнасщ сiнергетыкi праз паслядоунае раскрыццё тых асобных яе фундаментальных напрамкау, чые метадалапчныя, тэарэтычныя i канцэптуальныя складнiкi пауплывалi на узнiкненне i рэалiзацыю гэтай трансдысцыплiнарнасцi. Выкарыстоуваючы прапанаваны А.М. Князевай i С.П. Курдзюмавым погляд на сучасны стан стергетычнай парадыгмы [3, с. 69-71], далей засяродзiмся на разглядзе асобных яе вымярэнняу, якiя «выспелi» у ёй.
Асноуная частка. Навуковае i метадалапчнае вымярэннi сiнергетыкi, якiя звязаны з вывучэннем працэсау самаарганiзацыi у складаных сютэмах рознага анталагiчнага рангу i распрацоукай метадау iх даследавання адпаведна, у першую чаргу былi закладзены працамi Г. Хакена, I. Прыгожына, С.П. Курдзюмава i iншых даследчыкау. Напрыклад, вывучаючы працэсы, якiя адбываюцца у фiзiцы лазерау, Г. Хакен адзначыу, што сiнергетыка «займаецца вывучэннем астэм, ямя складаюцца з мнопх падсiстэм самай рознай прыроды (курау наш. - Я. Е.)», у яюх назiраюцца эфекты самаарганiзацыi
на узроуш прасторавых, часавых цi прасторава-часавых структур у макраскатчных маштабах [4, с. 19]. Як бачна, у разуменш Г. Хакена з самага свайго пачатку сшергетыка была нацэлена на вывучэнне не толькi прыродазнаучых сiстэм. Адной з найважнейшых метадалапчных частак яго падыходу з'яуляюцца так званыя параметры парадку, якiя звязваюць лёс усёй сiстэмы з макраскапiчнымi зменамi у яе паводзiнах.
Паводле Г. Хакена i А.М. Князевай, згодна з прынцыпам кругавой прычыннасщ, параметры парадку, якiя генеруюцца асобнымi часткамi сiстэм, вызначаюць паводзiны шшых частак сiстэм, што падчас самааргашзацьи дазваляе знайсцi самаузгодненыя структуры у адносiнах да элементау сiстэм. 1накш кажучы, «нават калi звонку некаторыя канфiгурацыi ствараюцца штучна, толькi нешматлшя з iх сапрауды жыццяздольныя» [5, р. 59-60]. У ходзе самааргашзацыи параметры парадку змяняюць адзiн аднаго, пры гэтым розныя параметры парадку адной сютэмы могуць не толью супрацоушчаць, але i канкураваць шмат якiмi спосабамi, што прыводзiць да фармiравання новага iерархiчнага узроуню [6, с. 62, 141, 261]. Дзякуючы iм не толькi значна спрошчваецца аналiз дынамiкi сiстэм, зводзячы iх апiсанне да мiнiмальнага набору урауненняу, але таксама гэта у цэлым садзейнiчае зблiжэнню погляау на эвалюцыю розных сiстэм, у першую чаргу жывых. Прыкладам гэтага можа служыць мадэль гiперцыклау М. Эйгана i П. Шустэра, якiя апiсваюць гшатэтычную стадыю эвалюцыi да з'яулення протаклеткь Стварэнне малекул, з якiх потым узнiкаюць гiперцыклы, праходзiць праз аутакаталиычныя рэакцыi з дапамогаю рэчыва з асяроддзя, падчас яюх iдзе узаемнае павелiчэнне створаных малекул у гшерцыклах [4, с. 35-36], што прыводзщь да агульнага самаускладнення, самаарганiзацыi i эвалюцыi гiперцыклау i фармiравання асновы для узнiкнення бiялагiчнага жыцця.
На падставе падобных тэарэтычных палажэнняу апошшм часам даследуюцца працэсы, якiя адбываюцца у непрыродазнаучых сiстэмах. Асобнае месца тут займае мадэляванне. Асобным тыпам мадэлявання, якое шчыльна звязана з сшергетыкай, з'яуляецца агентнае мадэляванне. Яго асаблiвасць палягае у тым, што iмiтацыя паводзiн i узаемадзеянняу шдывщуальных элементау сiстэм iдзе з дакладна УстаноУленымi правiламi i сувязямi памiж iмi. Пры гэтым выкарыстоуваюцца спецыяльныя матэматычныя праграмы. У вынiку шдывщуальныя паводзiны агентау на мiкраУзроУнi вызначаюць дынамку сiстэм на макраУзроУнi [7, с. 369-370]. Адным з пачынальшкау дадзенага тыпу мадэлявання лiчыцца Дж. Фон Нэйман, яю прапанавау мадэль клетачных аутаматау - мноства канечных аутаматау, якое упарадкавана у пэуную сiстэму з устаноУленымi правiламi пераходу памiж блiжэйшымi элементамi. Атрымлiваецца, што з першага погляду складаныя паводзшы сiстэм маюць простую прыроду i залежаць ад колькасцi элементау [8, с. 12, 99]. У далейшым з'явшся i шшыя мадэлi, падобныя на клетачныя аутаматы, у тым л^ значна больш складаныя, таюя, як «Гульня жыццё» Дж. Кануэя.
З шшага боку, iснуюць пэуныя цяжкасцi у выкарыстаннi метадалогii, якая нарадзшася падчас вывучэння прыродазнаучых сютэм на даследаванне сiстэм непрыродазнаучага тыпу. Аб простым пераносе не можа ющ размовы з-за iх анталапчнай рознасцi, неабходна iх канцэптуальнае пераасэнсаванне. У якасщ прыкладу падобнага пераасэнсавання можна прывесцi даследаванне мовы М.М. Макоусюм. З'яуляючыся неад'емнай часткай культуры, яна эвалюцуе пры змяненнi яе частак -марфем, лексем i iх значэнняу для далейшага беспраблемнага свайго функцыянавання [9, с. 11]. У гэтым плане дадзеныя части можна разглядаць як асобныя параметры парадку мовы, яюя, як указвае М.М. Макоусю, наследуюцца i змяняюцца падчас эвалюцыйнай дынамiкi самой мовы [9, с. 12]. Таюм чынам, разгляд мовы у якасцi асобнай дынамiчнай сiстэмы не толькi дазваляе падвяргаць яе мадэляванню, але таксама садзейшчае раскрыццю яе генезiсу i развiццю, звязваючы гэта, як прадэманстравау М.М. Макоускi, з камбiнаторнай разнастайнасцю i стахастычнай вар^гятыунасцю самой мовы [10, с. 29]. Як бачна, у падыходзе М.М. Макоускага у тым лiку iдзе размова аб элеменце стахастычнасщ у дынамiцы мовы.
Школа I. Прыгожына, разглядаючы сярод шшага працэсы, яюя адбываюцца у фiзiчнай хiмii, у сваiх працах развiвала падыход, якi звязвае даследаванне самааргашзаваных сiстэм з вывучэннем спецы^чных адносiнаУ парадку i хаосу. Доуп час гэтыя адносiны зводзiлiся да iх супрацьпастаулення, акцэнтуючы увагу на хаосе як на пэуным адмоуным элеменце, якi прыносiць у астэмы беспарадак. Рэвалюцыйным крокам стау разгляд хаосу як творчай сшы, якая здольная нараджаць новы парадак i адыгрываць такiм чынам канструктыуныю ролю у развiццi сiстэм.
Даследаванне ролi хаосу у дынамiцы сiстэм звязана з так званай тэорыяй дэтэрмiраванага хаосу. Адным з першапраходцау вывучэння дэтэрмiраванага хаосу з'яуляецца Э. Лорэнц, чыя заслуга звязана з адкрыццём так званых дзiуных атрактарау - вобласщ гранiчных прыцягваючых мноствау уах траекторый дынамiчнай сiстэмы на вялшх часавых адрэзках. Быу распачаты шлях да непасрэднага вывучэння дэтэрмiраванага хаосу i адпаведных сiстэм, чые паводзшы прадказаць на доУгi час не магчыма па прычыне адчувальнасцi да пачатковых умоу [11, р. 140-141]. Напрыклад, М. Фейгенбаум у сваiм даследаваннi в^Iявiу iрацыянальныя лiкi а = 2,502907... i b = 4,669201..., яюя характарызуюць адзiн са сцэнарыяу пераходу нелiнейных сiстэм да хаосу у выглядзе каскадау бiфуркацый з бясконцым
падваеннем перыяду [12, с. 343, 370-371]. Дадзенае адкрыццё, па-першае, паказала адзш з варыянтау з'яу, якiя могуць сустрэцца пры пераходзе ад парадку да хаосу, а па-другое, адкрыла магчымасць да абагульнення хаатычных працэсау на аснове матэматычнага мадэлявання, якiя адбываюцца у зуам розных сiстэмах.
У далейшым школа I. Прыгожына засяродзiлася на вывучэнш дысыпатыуных структур, чыя асаблiвасць палягае у тым, што яны не могуць юнаваць без пастаяннага абмену з асяроддзем рэчавым, шфармацыяй i энергiяй, падтрымлiваючы такiм чынам сваю упарадкаванасць. Прыкладамi такiх структур з'яуляюцца канвектыуныя ячэйкi Бенара, мадэль бруселятару Прыгожына i рэакцыя Жабацiнскага-Белавусава (або так званыя хiмiчныя часы) [13, с. 102-104; 3, с. 65]. Абазначаныя мадэлi з'яуляюцца тыповым прыкладам прасторава-часавай упарадкаванасцi, якая адбываецца за кошт працэсау адтоку энтрапii з адкрытых i нераунаважных сiстэм, i наглядна паказваюць, як у падобных структурах i у прыродзе у цэлым адбываюцца працэсы самаарганiзацыi.
Дзякуючы своеасаблiваму спалучэнню парадку i хаосу дысыпатыуныя сiстэмы здольныя праяуляць упарадкаваныя рэакцыi на вонкавыя уздзеяннi асяроддзя. Пры гэтым важнай становiцца роля флуктуацый i выпадковасцяу, праз яюя адкрытыя нераунаважныя нелiнейныя дысыпатыуныя сютэмы прыходзяць да упарадкаванасцi. Рост парадку у сiстэмах злучаецца са змяншэннем iх энтрапii за кошт павелiчэння беспарадку у навакольным асяроддзi [13, с. 13, 68].
Щкавасць да ролi хаосу у працэсах эвалюцыи сiстэм, на наш погляд, не тольм абумоУлiвае далейшае развiццё тэарэтычных уяуленняу аб самаарганiзацыi гэтых сютэм, але i садзейнiчае узнiкненню уяуленняу аб магчымасцi прагназавання i юравання складанымi працэсамi [3, с. 71], што з'яуляецца прыкладам прагнастычнага вымярэння сiнергетыкi. З гэтага пункта погляду невыпадкова, што сёння выклiкаюць щкавасць так званыя NBICS-тэхналогп - нанатэхналогп, бiятэхналогii, шфармацыйна-камунiкатыуныя, кагнiтыуныя i сацыяльныя тэхналогii, - у аснове яюх ляжыць здольнасць да наладжвання гарманiзацыi сiстэм, iх дыягностыю i пошуку аптымальных спосабау мiждысцыплiнарнага уздзеяння [14, с. 69]. Гэтыя тэхналогп могуць разглядацца як iнавацыi, сшергетычны эфект якiх здольны станоуча пауплываць на параметры асобных сiстэм для iх кiравання, у тым л^ каля кропкi бiфуркацыi.
Прадстауленыя тэарэтычныя устаноУкi аб ролi хаосу у эвалюцыi сiстэм сталi асновай для матэматычнага нелшейнага мадэлявання працэсау нараджэння, ускладнення i распаду структур рознага анталапчнага узроуню. У сувязi з гэтым варта згадаць тэорыю самааргашзаванай крытычнасцi, якая была распрацавана П. Бакам i яго калегамi, дзе эвалюцыйная дынамiка складаных сiстэм тлумачыцца праз iх няУстойлiвасць i нелшейнасць [15, с. 77, 177]. Вывучаючы працэсы самаарганiзацыi, на матэматычным падмурку праз мадэль «кучы пяску», якую П. Бак разглядау як прыклад складанай сiстэмы, ён звярнуу увагу на эмерджэнтныя, гэта значыць узшкаючыя i нечаканыя уласцiвасцi складаных сютэм. Для iх аналiзу, разглядаючы чатыры з'явы - рэгулярнасць катастроф, 1//-шум, фракталы i закон Цыпфа, - ён выявiу агульную матэматычную аналопю, якую можна выразiць на графшу. Дадзены прынцып самаарганiзацыi сiстэм ён называе самаарганiзаванай крытычнасцю - тым момантам у дынамщы розных складаных сютэм, дзякуючы чаму i адбываецца iх эвалюцыя i ускладненне [15, с. 76].
Знаходжанне прычын кутравання розных працэсау, якiя адбываюцца у нелiнейным асяроддзi, з'яуляецца адной са спецы^чных рысау навуковых даследаванняу расшскай сiнергетычнай школы С.П. Курдзюмава. У разуменш яе прадстаУнiкоУ сiнергетыка ёсць тэорыя «нестацыянарных лакалiзаваных дысыпатыуных структур, яюя уяуляюць сабой новы тып упарадкаваных структур у сiстэмах з нелшейнай станоучай адваротнай сувяззю», якая з'яуляецца мехашзмам запуску рэжымау з абвастрэннем [3, с. 69]. Зыходзячы з гэтага, на падставе мадэлi гарэння, як прыкладу няУстойлiвасцi, iмi была прапанавана мадэль самаарганiзацыi складаных сютэм, якая уключае два тыпы развiцця працэсау у адкрытым нелшейным асяроддзi - Я5-рэжым i LS-рэжым [16, с. 84-85], дзе S - першая лггара прозвiшча даследчыка, якi упершыню апiсау працэс гарэння, а Hi L - першыя лггары слоу «higher» i «lower» адпаведна.
Для разумення трансдысцыплiнарнай сутнасщ сiнергетыкi больш важна тое, што у сваiх даследаваннях прадстаунiкi школы С.П. Курдзюмава адзначылi важнасць дачыненняу элементау складанай сiстэмы у працэсах самааргашзацыь Iмi быу прапанаваны так званы новы халiзм, якi звязвае будову складанай структуры з мехашзмам кагерэнтнага узаемадзеяння розных элементау сютэмы для сшхрашзавання тэмпау яе эвалюцыи [16, с. 90]. Агульны тэмп развщця сiстэмы з'яуляецца паказчыкам таго, што яна цэласная па сваёй структуры, але у ёй ёсць эмерджэнтныя, узшкаючыя уласщвасщ, яюх каэвалюцыйныя элементы да гэтага не мелi [17, с. 109-111]. У HS-рэжыме, напрыклад, замацаванне новых структур i прыпыненне распаду сiстэмы будзе залежыць ад таго, цi усталюецца узаемнае дапасаванне усiх элементау i падсютэм пэунай складанай сiстэмы.
З шшага боку, як i у выпадку параметрау парадку, тут таксама юнуюць пэуныя цяжкасцi пераносу вынiкау вывучэння сiстэм прыродазнаучага тыпу на даследаванне непрыродазнаучых сiстэм. Хаця праяуленне хаосу на макраузроуш гэтых абодвух тыпау сiстэм аднолькавае, на мiкраУзроУнi хаос ужо
паказвае якасныя адрозненш памiж iмi, звязаныя з анталагiчнымi асаблiвасцямi непрыродазнаучых сютэм. Таксама не вынайдзены яшчэ матэматычныя метады, якiя б больш адэкватна паказвалi асаблiвасцi самаарганiзацыi сiстэм падобнага тыпу. На наш погляд, павшны быць выпрацаваны iншыя падыходы, яюя будуць не только улiчваць якасныя адрозненш непрыродазнаучых сютэм, але таксама садзейшчаць захаванню асноуных дасягненняу клаачнай сiнергетыкi. Лiчым, што прыкладам падобнага падыходу з'яуляецца даследаванне Э.М. Сарокам структурнай устойлiвасцi самаарганiзаваных сiстэм, яюя падвяргаюцца уздзеянню знешняга асяроддзя. Згодна яму, структурная устойлiвасць сiстэм дасягаецца iмi праз нараджэнне дысыпатыуных структур рознай складанасщ. З сiстэмна-сiнергетычных пазщый Э.М. Сарока акцэнтуе увагу на унутранай разнастайнасцi складаных самаарганiзацыйных сютэм для забеспячэння iх устойлiвасцi, якая абумоУлiваецца высокiм узроунем iх структурных складшкау. У якасцi закона, ям раскрывае прынцып устойлiвасцi складаных сютэм, ён вылучае так званыя абагульненыя залатыя сячэннi - iнварыянты, на падставе яюх iдуць працэсы самааргашзацып i эвалюцыi сiстэм [18, с. 119-120, 217].
У падыходзе Э.М. Сарою таксама выклкае цiкавасць разуменне аутарам структурнай арганiзацыi сiстэмы, у якой увасабляецца спосаб сувязi частак у цэлым, iх супадпарадкаванасць памiж сабой i характар наяунай iерархii. Для таго ж, каб части i сiстэма узгоднена эвалюцыянавал^ аутар лiчыць неабходным набыццё цэльнасцю структурна-функцыянальнай устойлiвасцi праз яе структурную гармашзацыю, якая адбываецца не толькi праз перабудову сютэмы, але i праз захаванне пэуных яе iнварыянтау [18, с. 132, 217-218].
Таим чынам, сшергетыка у разуменнi Э.М. Сарою ёсць навука аб «працэсе прывядзення складнiкау сiстэмы да адзiнай меры пад уздзеяннем унутраных сiл» для пошуку структурнай стабiльнасцi сiстэмы, яе Устойлiвасцi, а таксама аптымальных рэжымау яе функцыянавання [18, с. 131-132]. Для гэтага неабходна наладжванне структурнай гармашзацып сютэмы праз яе унутраную разнастайнасць: «калi элементы сукупнасщ... "схоплены" адзтым для уах стауленнем, задумай, планам... фжсаваны з дапамогай адзшай меры, эталона, нормы, стандарту, выяуляючы тым самым свае адрозненш на фоне агульнай уам iм субстанцып, можна весц гаворку аб ix гармамзацып у межах ix сукуnнасцi (курау Э.М. Сарою. - Я. Е.)» [18, с. 117].
Таюм чынам, адзначаныя падыходы шчыльна звязаны з даследаваннем прыродазнаучых сютэм i будуюцца на падмурку асобных палажэнняу адпаведных навук, а важнейшай часткай метадалогп з'яуляецца матэматычнае мадэляванне, якое стала асновай развщця яе трансдысцыплшарнасщ. Лiчым, што далейшае плённае развщцё навуковага, метадалагiчнага i прагнастычнага вымярэнняу сiнергетыкi залежыць ад таго, щ здолее яна прыстасавацца да асаблiвасцяу сiстэм непрыродазнаучага тыпу. Устойлiвасць сшергетыю як парадыгмы даследавання працэсау самааргашзацып звязана у першую чаргу з далейшым развiццём яе трансдысцыплiнарнасцi.
З шшага боку, тут паустае пытанне аб ступенi прыстасавання сiнергетыкi i яе асноу да даследавання праблем самааргашзацып сiстэм непрыродазнаучага тыпу. Тыповым прыкладам гэтага, на наш погляд, з'яуляецца сацыяльнае вымярэнне сiнергетыкi. У пытаннях сутнасцi гэтага вымярэння мы маем некаторыя разыходжаннi з пазщыяй А.М. Князевай i С.П. Курдзюмава. Паводле iх слоу, сацыяльнае вымярэнне сшергетыю звязана з выкарыстаннем сшергетычных мадэляу пры вывучэннi i прагназаванш складаных сац^гяльных працэсау, а таксама распрацоуцы метадау сац^гяльнага кiравання [3, с. 71]. На наш погляд, такая фармулёука паюдае па-за увагай тыя канцэпцыi, якiя спрабуюць растлумачыць прыроду феномена сацыяльнай самаарганiзацыi, яе асаблiвасцi i сутнасць.
Апошнiм часам сярод сацыяльнага вымярэння сiнергетыкi вырасла цiкавасць да сац^гяльнай сiнергетыкi У.П. Бранскага. Паводле яго слоу, сацыяльная сшергетыка «даследуе агульныя заканамернасцi сацыяльнай самааргатзацыи, гэта значыць узаемадзеяннi сацыяльнага парадку i сацыяльнага хаосу (курау У.П. Бранскага. - Я. Е.)» [19, с. 117]. Для тлумачэння сацыяльнай самаарагнiзацыi i яе унутраных мехашзмау ён звяртаецца да канцэпту сацыяльнага адбору, фактарамi чаго выступаюць тэзаурус, дэтэктар i селектар. У адрозненне ад самаарганiзацыi у прыродных сiстэмах, сутнасць сац^1яльнай самаарганiзацыi зводзщца да чаргавання двух процiлеглых працэсау - iерархiзацыi i дэiерархiзацыi, што адпавядае ускладненню i спрошчванню сютэм [19, с. 118, 120]. Сацыяльная сютэма, таюм чынам, знаходзщца каля двух атрактарау - простага, яю адпавядае ускладненню сiстэмы, i дзiунага, якi адпавядае сiстэмнаму спрошчванню. Праз унутранае узаемадзеянне сваiх фактарау сацыяльны адбор, якi мае стахастычны характар, забяспечвае «шлях» сютэмы да адпаведнага атрактару i тым самым садзейшчае самаарганiзацыi.
Прадстауленая канцэпцыя У.П. Бранскага уяуляе не толькi прыклад «уварвання» сiнергетыкi у вывучэнне сацыяльных сютэм, але i з'яуляецца яшчэ узорам фшасофскага яе вымярэння, якое прэтэндуе на тлумачэнне усяго гiстарычнага працэсу. Аднак, паустае пытанне аб захаванасщ асноу сiнергетыкi у канцэпцыi У.П. Бранскага i у iншых канцэпцыях сацыяльна-фiласофскай накiраванасцi. На наш погляд, трансдысцыплшарнасць сiнергетыкi якраз i крыецца у тым, што узнiкаючыя канцэптуальныя
схемы у рамках адзначанай штэнцын не могуць прэтэндаваць на ахоп уах тэарэтыка-метадалапчных асаблiвасцяу сшергетыю. У прыватнасцi, калi разглядаць сацыяльную сiнергетыку У.П. Бранскага, то тут трэба весцi гаворку менавiта аб яе здольнасщ растлумачыць складаную дынамшу сацыяльных сiстэм у рамках сшергетычнай карцiны свету, а не наяунасщ пэуных матэматычных установак у ёй, прадстауленых эксплiцытна.
Апроч сацыяльнай сшергетыю У.П. Бранскага у якасцi прыкладу перасячэння межау дысцыплiн i адпаведна трансдысцыплшарнасщ сiнергетыкi можна згадаць тэорыю аутапаэтычных складаных сiстэм Ф. Валера i У. Матураны. Аутары гэтай тэорын iмкнулiся растлумачыць феномен пазнанння як камунiкатыуную дзейнасць праз даследаванне асаблiвасцяу жывых сiстэм, што раскрывае шыроюя магчымасцi сiнергетыкi у iх вывучэннi. Як адзначае А.М. Князева, «aymana^3ic у лиаральным сэнсе азначае сама-вытворчасць... i выражае дыялектычную сувязь памiж структурай i функцыяй складанай сютэмы (курсiу А.М. Князевай. - Я. Е.)» [20, с. 59]. Ключавой асаблiвасцю аутапаэтычных сютэм з'яуляецца тое, што яны саманастройваюцца, падтрымлiваючы тым самым сваю щэнтычнасць i аУтаномiю ад знешняга асяроддзя. З гэтага пункту гледжання жывыя сiстэмы, якiя па сваёй сутнасщ -складаныя сiстэмы, характарызуюцца тым, што яны «пастаянна самаузнауляюцца» [21, с. 40]. 1накш кажучы, аутапаэтычныя сiстэмы аперацыянальна замкнуты i маюць структурную звязанасць з асяроддзем. Першая праяуляецца у тым, што не юнуе адназначнай прычынна-вынiковай сувязi памiж вонкавым уздзеяннем i паводзiнамi сютэмы, толькi унутраны стан сiстэмы вызначае яе паводзiны, выкарыстоуваючы для гэтага энерпю знешняга асяроддзя. Дзякуючы гэтаму сютэма i асяроддзе адаптуюцца адно да аднаго у сумесным развщщ, вынiкам чаго i становiцца iх структурная звязанасць [21, с. 90-91].
Таюм чынам, тэорыя аутапаэзiсу з'яуляецца прыкладам выкарыстання тэарэтыка-метадалагiчных падыходау сшергетым у тлумачэннi тых феноменау, яюя выходзяць з асаблiвасцяу жывых сютэм. З гэтага пункта погляду сшергетыка звязваецца з тэорыяй complexity - вобласцю даследаванняу, дзе робiцца спроба не толью зразумець эвалюцыйную дынам^ складаных сiстэм i iх асобных частак, але i знайсцi шлях щ «метад» гэтага разумення. У гэтым выпадку сiнергетыка становiцца асобнай метамовай, рэалiзуючы свой патэнцыял на метатэарэтычным узроУнi.
Адзiн з прыкладау вызначэння складанасцi, якi шчыльна звязаны з матэматычнымi асновамi сiнергетыкi, заснаваны на фрактальнай геаметрыi Б. Мандэльброта, якая даследуе самападабенства структур розных мноствау. Разглядаючы даужыню берагавой лшп Вялiкабрытанii, Б. Мандэльброт выявiу, што яна залежыць ад спосабу вымярэння, бо прамая лiнейка дае толью прыблiзныя ацэнкi. У вынiку была вынайдзена так званая фрактальная памернасць, якая абазначае ступень шматмернасщ пэунага мноства, што дало падставу увесщ паняцце «фрактал», якi маштабна-шварыянтны i самападобны, гэта значыць пры змяненш маштабу элементы пэунага мноства падобны на гэта мноства [22, с. 30, 36]. Адсюль складанасць у фрактальнай геаметрын звязваецца па сутнасщ з простай прыродай фракталау, яюя складаюцца з бясконцага мноства паутаральных самападобных элементау.
Iншымi прыкладамi сфармiраваных падыходау да складанасцi з'яуляюцца працы К. Майнцара i Э. Марэна, яюя абапiраюцца на дасягненнi як уласна сшергетыю, так i асобных навук, у тым л^ i сацыяльных. 1х адрозненнем з'яуляецца па сутнасщ розны падыход да вызначэння метатэарэтычных i фiласофскiх асноу складанасщ. Так, К. Майнцар акцэнтуе увагу на тым перыядзе у сучаснай навуцы, якi звязаны з пераходам ад лшейнага да нелiнейнага мыслення i мiждысцыплiнарных даследаванняу, дзе тэорыя складаных сютэм са сваiм матэматычным апаратам з'яуляецца краевугольным каменем. Як адзначае сам аутар, тэорыя нелшейных складаных сiстэм - «гэта мiждысцыплiнарная метадалогiя для тлумачэння узнiкнення пэуных макраскатчных з'яу за кошт нелшейных узаемадзеянняу мiкраскапiчных элементау у складаных сютэмах» [23, с. 26]. Адсюль К. Майнцар звязвае складанае мысленне з прымяненнем тэорыi нелiнейных складаных сютэм да даследавання складанасщ сучаснага свету. У гэтым аспекце щкава, што аутар звяртае увагу i на даследаванне будучай дынамш складаных сютэм, звязваючы кiраванне гэтымi сiстэмамi менавiта з нелiнейнымi метадамi, бо усё узрастаючая складанасць свету вымушае чалавека станавiцца больш унiверсальным i вытанчаным у сваiх дзеяннях.
Э. Марэн у сваю чаргу больш засяроджваецца на «пракладванш шляху, па якому щзе пазнанне, якое зможа адказаць на той выктак, яю нам юдае складанасць» [24, с. 29]. Развiваючы эпiстэмалогiю складанасцi, ён спрабуе абазначыць ключавыя аспекты адзначанага феномена. Для гэтага Э. Марэн фармулюе сем эпiстэмалагiчных прынцыпау складанага тыпу мыслення: сiстэмны, галаграфiчны, прынцып адваротнай сувязi, прынцып рэкурсiунай пятл^ прынцып аута-эка-арганiзацыi, дыялагiчны, прынцып пауторнага увядзення пазнаючага ва усялякi працэс пазнання [24, с. 16-19]. Як адзначае А.М. Князева, у Э. Марэна складанае мысленне па сваёй сутнасщ халютычнае i у той жа час антаганютычнае: «усякае складанае пазнанне, складаная з'ява щ структураутварэнне у прыродзе i грамадстве раздзiраецца глыбокiмi, нерэдукаванымi супярэчнасцямi, якiя не столью руйнуюць складанае,
колью, як гэта Hi парадаксальна, будуюць яго» [25, с. 91]. З дапамогаю згаданых прынцыпау ён iмкнецца увайсщ у складанае i мыслщь адпаведна, разглядаючы сусвет ва усёй сваёй супярэчлiвай сутнасцi.
Заключэнне. Таюм чынам, абазначаныя падыходы, закранаючы навуковае, метадалапчнае, прагнастычнае, сацыяльнае i фшасофскае вымярэннi сiнергетыкi, паказваюць усю яе шырыню i ключавы характар для постнеклаачнай навукi. На наш погляд, трансдысцыплшарная сутнасць сiнергетыкi шчыльна карэлюецца з праблемай шматзначнасцi сiнергетыкi у яе вымярэннях i адпаведна звязана з тым, што яна не можа мыслщца без матэматыкi i прыродазнаучых навук, бо сiнергетыка першапачаткова выйшла менавiта з ix, ствараючы адпаведнае поле даследаванняу. Аднак яна не без падстау становiцца i асновай для вывучэння самаарганiзаваныx сютэм непрыродазнаучага тыпу, тым самым набываючы сваю парадыгмальнасць у кантэксце пашырэння постнекласiчнай навуковай рацыянальнасщ у цэлым.
З iншага боку, цi можна казаць аб трансдысцыплшарнасщ сiнергетыкi, калi з моманту свайго зараджэння яна не з'яулялася адзiнай навуковай дысцыплшай, узнiкаючы i развiваючыся у розных навуках прыродазнаучага тыпу? Нягледзячы на гэта, i тое, што сёння кнуюць розныя падыходы да праблемы самаарганiзацыi у выглядзе асобных тэарэтыка-метадалапчных юрункау, дакладна можна казаць, што сфармiравалiся прынамсi два прынцыпы узшкнення трансдысцыплiнарныx стратэгiй у сiнергетыцы. Першы звязаны з цiкавасцю да сутнасщ складанасцi, яе вымярэнняу на анталапчным i гнасеалагiчным узроунях i магчымасцяу кiраваць ёю, а другi - з метадалопяй даследавання, калi матэматычнае мадэляванне i нелiнейная матэматыка становщца важнай асновай вывучэння розных аспектау складаных самаарганiзаваныx сiстэм. Пры гэтым, абодва прынцыпы рэалiзуюцца часам асобна i не залежаць адно ад аднаго. Адсюль мяркуем, што сшергетыка у сваiм сучасным стане ёсць вобласць трансдысцыплшарных даследчых стратэгiй з вялшм полiдысцыплiнарным полем даследаванняу, якая засяроджваецца на асваент, разумент i к1раванн1 самааргашзаваных сiстэм жывой i нежывой прыроды. У такiм абагульненым выглядзе сiнергетыка прадстае цэльна ва уах сваix кiрункаx i вымярэннях, увасабляючы iнтэнцыю на вырашэнне даследчых праблем, якiя yзнiкаюць у вышку развщця постнекласiчнай парадыгмы.
Л1ТАРАТУРА
1. Стёпин, В.С. Типы научной рациональности и синергетическая парадигма / В.С. Стёпин // Сложность. Разум. Постнеклассика. - 2013. - № 4. - С. 45-59.
2. Баранцев, Р.В. Имманентные проблемы синергетики / Р.В. Баранцев // Вопросы философии. - 2002. - № 9. -С. 91-101.
3. Князева, Е.Н. Синергетика: Нелинейность времени и ландшафты коэволюции / Е.Н. Князева, С.П. Курдюмов. -Изд. 2-е. - М. : КомКнига, 2011. - 272 с.
4. Хакен, Г. Синергетика: иерархия неустойчивостей в самоорганизующихся системах и устройствах / Г. Хакен. -М. : Мир, 1985. - 424 с.
5. Haken, H. Arbitrariness in Nature: Synergetics and Evolutionary Laws of Prohibition / H. Haken, H. Knyazeva // Journal for General Philosophy of Science. - 2000. - Vol. 31, № 1. - Р. 57-73.
6. Хакен, Г. Тайны природы. Синергетика: учение о взаимодействии / Г. Хакен. - М. - Ижевск : Ин-т компьютер. исслед., 2003. - 320 с.
7. Ценина, Е.В. Агентное моделирование как новый взгляд на деятельность предприятий / Е.В. Ценина // Рос. предпринимательство. - 2017. - № 3. - С. 367-374.
8. Нейман, Дж. фон. Теория самовоспроизводящихся автоматов : [пер. с англ.] / Дж. фон Нейман. - М. : Мир, 1971. - 384 с.
9. Маковский, М.М. Лингвистическая генетика: Проблемы онтогенеза слова в индоевропейских языках / М.М. Маковский. - М. : Наука,1992. - 189 с.
10. Маковский, М.М. Лингвистическая комбинаторика: Опыт типологической стратификации языковых структур / М.М. Маковский. - М. : Наука, 1988. - 231 с.
11. Lorenz, E.N. Deterministic nonperiodic flow / E.N. Lorenz // Journal of the Atmospheric Sciences. - 1963. - Vol. 20. -Р. 130-141.
12. Фейгенбаум, М. Универсальность в поведении нелинейных систем / М. Фейгенбаум // Успехи физ. наук. -1983. - Т. 141, вып. 2. - С. 343-374.
13. Николис, Г. Самоорганизация в неравновесных системах / Г. Николис, И. Пригожин. - М. : Мир, 1979. - 512 с.
14. Буданов, В.Г. Синергетическая парадигма и ее творцы / В.Г. Буданов // Сложность. Разум. Постнеклассика. -2013. - № 3. - С. 56-72.
15. Бак, П. Как работает природа. Теория самоорганизованной критичности / П. Бак. - М. : Либриком, 2017. -276 с.
16. Князева, Е.Н. Законы эволюции и самоорганизации сложных систем / Е.Н. Князева, С.П. Курдюмов. - М. : Наука, 1994. - 238 с.
17. Князева, Е.Н. Мир ускользающих структур / Е.Н. Князева // Философия науки и техники. - 2009. - Вып. 14. -С. 103-116.
18. Сороко, Э.М. Золотые сечения, процессы самоорганизации и эволюции систем: Введение в общую теорию гармонии систем / Э.М. Сороко. - Изд. 4-е. - М. : ЛИБРОКОМ, 2012. - 264 с.
19. Бранский, В.П. Социальная синергетика как постмодернистская философия истории / В.П. Бранский // Общественные науки и современность. - 1999. - № 6. - С. 117-127.
20. Князева, Е.Н. Когнитивные сети: интерактивность, интерсубъективность, синергия / Е.Н. Князева // Фшософ1я освгга. - 2017. - № 1. - С. 52-78.
21. Матурана, У. Дерево познания: биологические корни человеческого понимания / У. Матурана, Ф. Валера. -М. : Прогресс-Традиция, 2001. - 224 с.
22. Мандельброт, Б. Фрактальная геометрия природы / Б. Мандельброт. - М. : Ин-т компьютер. исслед., 2002. -656 с.
23. Майнцер, К. Сложносистемное мышление. Материя, разум, человечество. Новый синтез / К. Майнцер. - М. : ЛИБРИКОМ, 2009. - 464 с.
24. Морен, Э. Метод. Природа природы / Э. Морен. - Изд. 2-е, доп. - М. : Канон+, 2013. - 488 с.
25. Князева, Е.Н. Когнитивная сложность / Е.Н. Князева // Философия науки и техники. - 2013. - № 18. - С. 81-94.
Пастуту 19.05.2020 TRANSDISCIPLINARY STRATEGIES OF SYNERGISTIC RESEARCHES
J. JERMAKOU
In the context of the postnonclassical paradigm synergetics as a multi-valued phenomenon in the article is considers. The approaches that were formed in various fields of knowledge by the works of H. Haken, I. Pri-gogine, S. Kurdyumov, V. Bransky, E. Morin and other researchers through scientific, methodological, social, prognostical and philosophical its dimensions are analyzed. In the context of certain methodological and philosophical-theoretical installations special attention is paid to the mathematical foundations of the synergetics paradigm and their role in the study of self-organization of unnatural systems and its aspects. It is shown that, forming certain strategies for research, synergetics, arising and developing in the bosom of mathematics and natural sciences, took the path of transdisciplinarity through the study of complex self-organized systems of an unnatural scientific type.
Keywords: synergetics, order parameters, dissipative system, self-organized criticality, social synergetics, autopoiesis, paradigm of complexity, transdisciplinarity.
