CC BY
35разновидности ни была написана «восточная повесть», на российской почве она предназначалась не только развлекать ситателей, но и решать определенные нравственно-этические, философские, социально-политические, сатирические задачи. В данной статье автор подробно изучает и анализирует «Восточные повести», где противопоставляются испорченная цивилизация запада и естественность жизни Востока. «Восточные повести» не только развлекали читателя, но и решали определённые нравственно - философские и политико-сатирические задачи. В статье также проведен анализ книги «Удивительные приключение восточных принцев», а также таких произведений, как «Пантеон», «Золотой прут», «Калисфен», и т.д. Восток всегда привлекал читателей своей загадочностью и прекрасным словестным колоритом.
«Восточные повести» являются ещё одним каналом проникновения Востока в литературу России. Особенно значимую роль в этом сыграли переводы сказок «1001 ночи».
С этим ознакомительным процессом с «Восточной повестью» связаны имена М. Хераскова, И. Крылова, П. Львова, А. Бенитцкого, А. Измайлова, Ф Глинки и др.
Ключевые слова: Восток, взаимопроникновение, литература, сопостовление, загадочность, среда, перевод.
EASTERN LITERATURE AND THE EPOCH OF MAJESTIC INTERPENETRATION OF THE RUSSIAN TAJIK LITERATURES
The article is devoted to the question of the penetration of Eastern themes into the Russian romantic literature of the 18th and early 19th centuries, to the distribution on the Russian literary soil of a peculiar genre of European literature, primarily French, which was called the Eastern Tale. The prerequisites for the origin of the interest of Russian writers to Eastern themes are shown, in which the 10th night fairy tales played a significant role in Russian. The main trends in the development of the "Eastern Tale " genre in the writings of the 18th century writers VM. Protopopov, G.N. Gorodchaninov, P. Bogdanovich, M. Heraskov and others. It is noted that Orientalism gave the genre a convention by which the authors allegorically hid their social positions. The Eastern plot was used by Russian writers to express their social, didactic, and philosophical views. In the poetics of the "Eastern Tale" there is a concentration of fiction, an abundance of fabulous attributes, patterns of adventurous narrative. In general, according to the author of the article, in whatever genre variety the "Eastern novel" was written, on Russian soil it was intended not only to entertain the community, but also to solve certain ethical, philosophical, sociopolitical, satirical tasks. In this article, the author examines and analyzes in detail the "Oriental Tales ", where the spoiled civilization of the West and the naturalness of the life of the East are contrasted. "Oriental stories" not only entertained the reader, but also solved certain moral, philosophical and political-satirical tasks. The article also analyzes the book The Amazing Adventures of Eastern Princes, as well as works such as Pantheon, Golden Bar, Calisfen, etc. The East has always attracted readers with its mystery and beautiful verbal color.
"Oriental novels" are another channel for the penetration of the East into the literature of Russia. The translation of the tales "1001 nights " played a particularly significant role in this.
The names of M. Kheraskov, I. Krylov, P. Lvov, A. Benittsky, A. Izmailov, F. Glinka and others are associated with this introductory process with the "Eastern story ".
Key words: East, interpenetration, literature, juxtaposition, mystery, environment, translation. attracted readers with its mystery and beautiful verbal color.
Сведения об авторе:
Галимова Мохинур - старший преподаватель кафедры иностранных языков Таджикский государственный институт культуры и искусств им. М. Турсунзаде Тел: (+992) 908892619. E-mail: mohinur.galimova-40@mail.ru
About the autor:
Galimova Mohinur - Tajik State Institute of Culture and Arts. M. Tursunzade, senior lecturer of the Department of Foreign Languages. Phone: (+992) 908892619. E-mail: mohinur.galimova-40@mail.ru
ТАЗКИРАНИГОРЙ ДАР МОВАРОУННА^Р (АСР^ОИ XVI-XVII )
Курбоналиева М.С.
Донишгощ давлатии Тирмиз
Тазкира дар таърихи адабиёти форсй-точикй ба унвони яке аз сарчашмахои мухимми адабй шинохта мешавад. Дар тамоми китобхои адабии форсии то садаи XVI, ба истиснои тазкираи Давлатшохи Самарканда, вожаи "тазкира" ба маънои "ёдгор", "ёддошт" ва "ёдоварй" мавриди истифода карор дошт, вале тадричан аз асри XVI ба баъд, махсусан дар Шибхи кораи Хрнд, ки ба яке аз конунхои забону адабиёти форсй-точикй табдил ёфта буд, бештар ба маънои китобе, ки фарогири рузгору ахвол ва намунаи ашъори шоирон мебошад, ба кор рафтааст ва имруз низ ба хамин маънй ба кор меравад (8, 91). Аммо, чунонки ишора шуд, дар Мовароуннахр бошад,
хануз дар нимаи дувуми acpи XV "тазкира" ба унвони китобе дар ахвол ва нaмyнaи ашъори шоирон аз чониби Давлатшохи Самаркандй таълиф гардида буд [3, c.264]. Тааммули андак дар мacиpи тазкиранигори нишон медихад, ки аввалин китобхои тазкиранигорй дар Мовароуннахр пайдо шудааег ва азбаши ин минтака ба унвони нaxycтин бошгох ë милодгохи адабжти кyхaнcoли точикй шинoxтa мешавад, mxy^™ китобхои xycycияти таърики-назарй доштаи адабдат низ дар ин минтака ба мдан омадаанд. Mo дар ин навиштаи кутох мexoхeм мyxтacapaн доир ба таври™ тазкиранигории точикй дар Мовароуннахри acpхoи XVI- XVII ба^ намоем. Пеш аз вуруд ба бахш acocй зарур мешуморем нуктахои мухимтаринро дар мавриди пайдоиш ва густариши тaзкиpaнaвиcй дар Оcиëи Марказй барраш намоем. Тaзкиpaнaвиcй дар Мовароуннахрро метавон ба ду acp- acpи ягонагй ва acpи чудой такшм кард. Acpи ягонагй шомили ду давра аст: Давраи аввал: Аз acpи VI- XII то карни IX-XV ва давраи дувум: Аз caдaи X-XVI то acpи XIII-XIX.
Давраи аввал: Аз VI- XII то карни IX- XV.
То OFOЗи caдaи VI-XII китобе, ки дар бораи ахволу ашъори шоирон маълумот медихад, дар capчaшмaхo хам дида намешавад. Махз дар хамин acp пешгомони тазкиранигор дар Мовароуннахр зухур мекунанд. Аввалин acape, ки xycyc^-rn тазкиравй дорад "Чахор макола" acт, ки он coли 505/1112 аз чониби Низомии Арузии Самаркандй таълиф гаштааст. "Чахор макола"-и Низомии Арузии Самаркандй аз дебоча ва чахор маколат (боб) иборат буда, ановини маколот чунин acт: "Маколати аввал дар мохияти дабирй ва кайфияти дабири комил ва он чи тааллук бад-ин дорад", "Маколати дувум дар мохияти илми шеър ва caлoхияти шоир", "Маколати еавум дар илми нучум ва Faзopaти муначчим дар он илм" ва "Маколати чахорум дар илми тиб ва хидояти табиб". Муаллиф дар OFOЗи маколати дувум аз cyxaнвapoни Оли Сомон, Оли Нocиpyддин, Оли Хокон, Оли Буя, Оли Салчук, мулуки Табариетон ва Оли Fyp- аз Рудакй то Алии Суфй иcми 62 cyxaнвappo ном бурда, дар бораи вакоеи рузгор ва хуши ашъори 8 тан аз cyxaнвapoни номй маълумот медихад [7, c.68-116. "Чахор макола" бо вучуди фарогири матолиби нодири илмй будан, тобиши тазкиравй низ дорад, зеро маколати дувуми он "Дар мохияти илми шеър ва caлoхияти шоир" унвон дошта, муаллиф зимни бaëни хикоятхо маълумотхои чолибро аз рузгори шоироне, чун Рудакй, Унcypй, Фаррукй, Муиззй, Азракй, Рашидй, Macъyди Саъди Салмон ва Aбyлкocими Фиpдaвcй зикр кapдaacт [7, c.68-116]. Хамчунин дар мавриди шоирй гуяд: "аммо шоир бояд, ки caлимyлфитpaт, азимулфикрат, ca^yra^, чаййидурравия, дакикунназар бошад, дар анвои улум мутанаввиъ бошад ва дар атрофи pycyм мycтaтpиф" [7, c.79]. Перомуни чигунагии шеър чунин навишта: "Ва бояд, ки шеъри y бад-он дарача pacидa бошад, ки дар caхифaи рузгор мacтyp бошад ва бар алшнаи ахрор макруъ, бар caфoин бинaвиcaнд ва дар мадоин биконанд, ки хаззи авфар ва кжми афзал аз шеър бакои иcм acт ва то мастуру макруъ набошад, ин маънй ба хошл нaëяд" [7, c.79]. Хамин гуна, дар баробари он ки дар китоби мазкур доир ба магоили шинoxти шеър ва донишхои зарурие, ки шоир бояд дошта бошад, ба^ меравад, доир ба хaëтy фаъолияти шуарои номии пешин низ маълумоти чолиб caбт шyдaacт, аммо бо ин хама, "Чахор макола"-ро наметавон ба унвони аввалин тазкира шинoxт.
Аввалин acape, ки хамчун тазкираи шоирон шинoxтa шyдaacт, "Лубоб-ул-албоб"-и Мухаммад Авфии Бувдрой мебошад, ки coли 618/1221 таълиф шуда буд [2, c.286]. Харчанд, муаллиф таълифи онро дар минтакаи дигар - Шибхи кораи Хинд ба анчом pacoнидaaет, аммо уро ба хaйcи аввалин намояндаи ин доираи адабй, ки дар Мовароуннахр рушд кардааст, метавон шинoxт. nac, тазкираи Мухаммад Авфй, ки дар доирахои адабии ОCиëи Марказй тарбият ëфтa буд, бо назардошти xycycиятхoи aдaбиëтe, ки дар минтакаи мавриди бахш мо мебошад, ба риштаи тахрир кашида шyдaacт. Барои тул надодани матлаб факат як нуктаро зикр кардан зарур acт, ки тамоми тазкирахое, ки дар acpхoи баъд, нoвoбacтa аз манотик ба риштаи тахрир даромадаанд, xycycиятхoи нигошт ва таълифи Мухаммад Авфиро пайгирй кардаанд. Аз ин ру, тазкираи уро метавон acoc ва мояи тамоми тазкирахои баъдй дар адабжти фopcй-тoчикй шинoxт.
Бо он ки "Лубобу-л-албоб" нaxycтин тазкира дар aдaбиëти клaccикии фopcй-тoчикй ба Xиcoб меояд, нaxycтин кace, ки калимаи тазкираро дар унвони китоб иcтифoдa кардааст, Давлатшохи Самаркандй мебошад, ки "Тазкирату-ш-шуаро"-и xeшpo дар caдaи IX- XV дар Хирот ба калам оварда буд. "Тазкират-уш-шуаро" аз дебоча, мукаддима дар тазкираи шуарои араб, хафт табака дар зикри шуарои форш ва xoтимa иборат буда, Давлатшох дар "Мукаддима", тибки анъанаи маъмул ва pacмгaштaи "Лубобу-л-албоб" дар бораи 11 нафар аз cyxaнвapoни араб, чун Лабид ибни Acвaд ал-Бохилй, Фараздак ан-Начдй, Диъбил ибни Алй ал-Хузой, Ибн ар-Румй, Мутанаббй, Абулъало ибни Сулаймон ал-Мааррй, Харирй, Абулфатх ал-Бycгй, Муинуддин Aбyнacp Ахмад ибни Абдурраззок ат-Тантаронй, Каъб ибни Зухайр ибни Aбиcaлмo малумот дoдaacт [5, c.37-45]. Дар хафт табака ва xoтимaи acap бошад, муаллиф дар
бораи 141 cyxaнвapи форшзабон ва ашъори онон cyxaн poндaacт [5, c.48-473]. Дар мачмуъ "Тазкирату-ш-шуаро"-и Давлатшохи Самаркандй фарогири ахволу ашъори 152 cyxaнвapoни Арабу Ачам acт. Харчанд, тазкиранигорони мазкур acapхoи xyдpo дар xopM^ аз кишвари xyд таълиф намуда бошанд хам, аз ахли Самарканду Бyxopo буданд. Давраи дувуми acpи ягонагй фарогири кутубе, ки дар caдaхoи X-XVI-XIII-XIX таълиф шудаанд, мебошад. Aзбacки ин мавзуи acливy acocMH бaхcи мocт, пеш аз вуруд ба он доир ба acpи чудой мexoхeм маълумоти мyxтacap дихем.
Acpи чудоиро низ ба ду давра тaкcим намудан мумкин аст: Давраи аввал аз нимаи дувуми caдaи XIX то рузгори муошр acт. Тазкирахои дар ин давра ба калам омаданд, инхо "Тухфат-ул-ахбоб фй тaзкиpaт-yл-acхoб"-и ^орй Рахматуллохи Возех, "Тазкирату-ш-шуаро"-и Мир Сиддики Хашмат, "Тазкор-ул-ашъор"-и Шарифчон Maxдyми Садри Зж, "Тазкират-ул-фузало"-и Хочи Абдулазими Шаръй ва "Афзал-ут-тазкор фй зикри-ш-шуарои ва-л-ашъор"-и Афзал Maxдyми Пиpмacтй хacтaнд. Давраи дувум рузгори мyocиp acт, ки намунаи бapчacтaи тазкираи ин давра "Намунаи aдaбиëти точик"-и Садриддин Айнй мaхcyб мешавад (9). Аз caбaби он, ки мехвари бaхcи мавзуи мо xycycиятхoи тaзкиpaнaвиcй дар acpи XVI ва XVII acт, мо аз зикри тазкирахои дигари даврони рузгори мyocиp xyддopй менамоем.
Мухимтарин давраи тазкиранигорй дар Мовароуннахр acpхoи XVI-XVII ба шумор меравад. Махз дар хамин давра мухимтарин тазкирахое, чун "Музаккир-ул-ахбоб"-и Саййид Бахоуддин Хоча Хacaни Ниcopии Бyxopoй, "Тyхфaт-yc-cypyp"-и Хофиз Дарвешалии Чангй ва "Тазкират-уш-шуаро"-и Мутрибии Самаркандй acт.
"Музаккир-ул-ахбоб"-и Хоча Хacaни Ниcopии Бyxopoй coли 974/1566 дар Бyxopo дар такмили "Maчoлиc-yн-нaфoиc"-и Амир Алишери Навой ба калам омада [4, c.219], аз мукаддима, чахор боб ва xoтимa иборат мебошад [10, c.9]. Ба кавли aдaбиëтшинoc У.Каримов "Маколаи acap ба ду рукн ва хар рукн, ба ду фаст тaкcим мешавад. Дар фастхои якуму дуюми фacли аввал доир ба ахволи caлoтини шайбонй, ба монанди Шaйбoниxoн, Убaйдyллoхxoн, Aбдyллaтифxoн ва дар фacлхoи якуму дуюми рукни coнй дар бораи ахволи caлoтини чaFaтoй, хамчун Бобур, Хумоюн, Комрон, Mиpзoacкapй ва Сулаймоншох, ки хама 17 нафаранд, маълумот мундарич acт" [1, c.78]. Яке аз мухимтарин xycycиятхoи тазкираи мазкур ин аст, ки муаллиф дар он перомуни cyxaнвapoни хамзамон ва ашъори онон маълумот дода, ки дар чахор боб тархрезй шудааст. Чахор боби тазкираи мавриди назар чунин номгузорй шудаанд: "Боби аввал дар зикри чамоате, ки факир эшонро мулозамат нанамуда ва аз ин чахони фонй рехлат намудаанд. Бар чахор фаш муштамил acт. Боби дуюм дар зикри чамоате, ки факир ба мулозамати эшон рашда ва аз ин чахони фонй ба мулки човидонй рехлат намудаанд. Бар чахор фаш муштамил аст. Боби геюм дар зикри чамоате, ки факир ба мулозамат ва мулокоти эшон мушарраф гашта ва дар кайди хaëтaнд. Бар чахор фаст муштамил аст. Боби чахорум дар зикри чамоате, ки ин факир шарафи мулокоти эшонро дapнaëфтa ва дар кайди хaëтaнд. Бар чахор фаст муштамил аст" [1, c.79]. Тазкираи номбурда дар мачмуъ фарогири ахволу ашъори 283 тан шоирони муошри Хоча Хacaни Нжорй acт [4, c.2l9].
Аз xycycиятхoи дигари тазкира ин маълумоти хар фасти он acт. Macaлaн, фасти аввали боби аввали тазкира дар зикри ахволи 18 тан cyxaнвapoнe, ки хангоми pacидaн ба шнни пирй дар Бyxopo дафн шудаанд, фасти дувум дар зикри ахволу ашъори 39 тан cyxaнвapoнecт, ки хангоми рашдан ба шнни пирй берун аз Бyxopo дафн шудаанд ва муаллиф ба мулозамати онхо нapacидaacт. Фacли caвyми боби аввал дар зикри 6 нафар адибонест, ки дар чавонй вафот ëфтa, дар Бyxopo дафн шудаанд ва фасти чахоруми дар зикри 39 нафар адибонест, ки дар чавонй берун аз Бyxopo вафот ëфтaaнд [1, c.80-81].
Фacли аввали боби дувум дар зикри 25 тан cyxaнвapecт, ки Нжорй бо онхо хaмcyхбaт гашта, aкcapи маълумотхоро аз xyn^ онхо гиpифтaacт ва ин cyxaнвapoн хангоми пирй дар Бyxopo ба xoк cyпopидa шудаанд. Фасти дувуми боби дувум дар зикри ахволи 20 тан адибест, ки Нжорй бо онхо cyхбaт оростааст. Ин cyxaнвapoн хангоми пирй берун аз Бyxopo ба xoк cyпopидa шудаанд. Фacли caвyми боби дувум дар зикри 7 нафар cysarnapeCT, ки Нжорй бо он хо cyхбaт opocтa ва онхо дар чавонй аз олам гузаштаанд ва дар Бyxopo ба xoк cyпopидa шудаанд. Фacли чахорум дар зикри 11 нафар адибест, ки берун аз Бувдро вафот кардаанд [1, c.8l].
Боби ceюми "Музакир-ул-ахбоб" аз мухимтарин киcмaтхoи тазкира ба хжоб меравад, зеро cyxaнвapoнy адибоне, ки перомуни ахволу ашъори онхо Нжорй маълумот медихад, хамагй дар доирахои илмию адабии Бyxopo бавоя рашда, бо Ниcopй cyхбaт opocтaaнд. Аз ин лихоз, маълумоти боби мавриди назар ба истжнои дакик будан, барои муайян кардани хaëти илмиву мадании нимаи аввали acpи XVI ва хавзахои илмию адабии Бyxopoи онвакта ягона capчaшмa буда, аз ахамияти бузурге бapxypдop acт.
Фасти аввали он дар зикри ахволу ашъори 17 тан адиб аст. Дар фасти мавриди назар
Ниcopй 6a иетиши ду тaн cyxaнвapoн - Мaвлoнo Сaфoй вa Швидй, ки aз axли xyrap 6yAa4A, 6o^ дap бopaи 15 aдиби ax^ мaнcaб мaълyмoт дoдa, ки дap pyiir^H xaë™ илмиву aдaбии xaвзaxoи Бyxypo caxj^ 6aco нaзappace гyзoштaaнд.
Aдaбиëтшинoc У.Кapимoв нyктaи мухимми фacли мaзкyppo дap "..^ap бaйни ^^ae aз aдибoн зиëдтap aвч гиpифтaни шaклпapacтй, дap шeъp" Ka-йд кapдaaacт [l, c.82]. Фacли дувуми бoби есюм дap тapчyмaи xoлy тaзкиpи aшъopи lO тaн as cyxaнвapoнecт, ки мoнaнди фacли aввaл aкcap coxибмaнcaб бyдaaнд. Фacли есюми бoби есюм дap зикpи 20 нaфap aдибoн вa фacли 4axopyw бoшaд дap зикpи 11 тaн aз cyxaнвapoн acт. Aз мaълyмoтxoи oвapдaи Ниcopй чунин 6a нaзap мepacaд, ки ида^ aз cyxaнвapoни фacлxoи мaзкyp 6o caбaбxoи гyнoгyн 6a Хрнд caфap кapдa, дap xaëти илмиву aдaбии capзaмини мaзкyp coxиби мapтaбaвy мaнзaлaти вoлo гaштaaнд l, c.84].
Дap фacли aввaли бoби 4axopyH cyxaн aз axвoлy aшъopи 3 нaфap aдибoн, дap фacли дувум cyxaн aз зикpи 13 тaн a8 cyxarnapo^ фacли есюм дap зикpи 6 cyxarnap вa фacли чaxopyми бoби 4axopyH бoшaд, дap зикpи 13 тaн aз aдибoн acт, ки 6o вучуди дap ^ади xaëт бyдaни чaмъи cyxaнвapoни бoби мaзкyp Ниcopй 6o onxo мyлoкoт нaкapдa, мaълyмoти ornopo aз ëpy paфикoнaшoн гиpифтaacт [l, c.83; lO, lO].
Дap xoтимa Xo^a X,aca™ Ниcopй cyxaн aз зикpи 7 тaн xeшoвaндoни xyд кapдa, ки xaмaгй дap пeшpaфги xaëти илмиву aдaбии Бyxopo шиpкaт вapзидaaнд [l, c.84; lO, 11].
"Мyзaккиp-yл-axбoб"-и Hreop^ чyнoнки дap дигap мaнбaъxo низ ишopa paфтa, мyxимтapин capчaшмaecт, ки aз xaëти xaвзaxoи aдaбии Бyxopo дap нимaи aввaли acpи XVI мaълyмoт мeдиxaд вa бидуни oмyзиши ин acap нaмeтaвoн xaëти илмиву aдaбии Мoвapoyннaxppo тacaввyp кapд [1, c.84; 1O, c.ll]. X,aмчyнин, дap шyмopи cyxaнвapoни acapи мaзкyp 14 нaфap cyxaнвapи coxибдeвoн шoмил мeбoшaнд, ки ин мaълyмoт apзиши "Мyзaккиp-yл-axбoб"-po бoз бeштap мeгapдoнaд (10, c.ll, 1, 84].
Бoз як тaзкиpaгyнaи дигapс, ки дap acpи XVII 6a кaлaм oмaдaaет, "Тyxфaт-yc-cypyp"-и Дapвeшaлии Чaнгй aет. Acapи мaзкyp coли 980/1572-73 6a кaлaм oмaдa, мyaллиф oнpo дap 12 мaкoм "6o6" тacниф кapдaacт. Дapвeшaлй acapи мaзкyppo бaъди xaтми китoб 6a Aбдyллoxxoни Шaйбoнй - xoкoни зaмoн бaxшидa acт [1O, c.15].
Сaбaби acapи мaзкyppo тaзкиpaгyнa нaвиштaн дap oн 6уд, ки "Тyxфaт-yc-cypyp" низ мoнaнди "4axop мaкoлa"-и Низoмии Apyзии Сaмapкaндй фapoгиpи улуми дигap низ xaCT. Мacaлaн, мyaллиф дap бoбxoи xaфтyм, xaштyм, нyxyм вa дaxyми "Тyxфaт-yc-cypyp" пepoмyни 96 тaн aз cyxaнвapoни мушк^^ мaълyмoти чoлибe мeдиxaд, ки иддae aз oн cyxaнвapoн Aличoни F^a^, Нaчмyддини Кaвкaбй, Бaдpyддини Хитолй, Xo^a X,aca™ Ниcopй, X,aca™ Кaвкaбй, ^физ Миpaки Бyxopй, Вжилии Мapвй, ^физ Тypдии Крнунй вa Aбдyллoxи Нoлй xacтaнд [1O, c.15]. Aз xaмин чиxaт мeтaвoн "Тyxфaт-yc-cypyp"-po тaзкиpaи шoиpoн xaм нoмид, зepo aкcap мaълyмoтe, ки ин acap дap бopaи cyxaнвapoни нoмбypдa мeдиxaд, дap дигap capчaшмaxo 6a 4amH нaмepaеaд.
X,aмчyнин, дигap тaзкиpae, ки 6a ^вли мyxaкк;икoнy aдaбиëтшинoеoн идoмaи aнъaнaи тaзкиpaнигopиpo nac aз "Мyзaккиp-yл-axбoб"-и Xo^a X,aca™ Ниcopй дap xyA тaчaœyм дoдa, "Тaзкиpaт-ym-шyapo"-и Мyтpибии Сaмapкaндй aет. Тaзкиpaи мaзкyppo Мyтpибй шли 1O13/16O5-1606 6a pиштaи тaxpиp ^rn^Aa, дap бopaи 343 тaн aз cyxaнвapoни мyocиpи xeш мaълyмoт мeдиxaд [б, c.45].
"Тaзкиpaт-ym-шyapo"-и Мyтpибй aз ду фacл ибopaт бyдa, 6a шaкли зepин тapxpeзй шyдaacт:
Фacли aввaли "Тaзкиpaт-ym-шyapo" дap зикpи pyзгopy aшъopи 17 тaн a8 caлoтини мamxypy xaвoк;ини мaъpyфи xaмзaмoни мyaллиф мaълyмoт oвapдa шyдaacт, ки нaфapoни coxибcaлтaнaт 6a чуз иштиFOли xyд бoз тaбъи шoиpй низ дoштaaнд. Фacли мaзкyp дap нaвбaти xyд бoз 6a киcм тaкcим шyдa, 6o yнвoни "иcм" нoмгyзopй шyдa [б, c.47], ки чунин acn
"Иcми aввaл дap бaëни aлкoби xyмoюн вa aвcoфи мaймyни xycpaвoнe, ки мyaллиф ин aвpoки эшoнpo дидa, 6a aззи мyлoзaмaт мyaззaз гapдидa.
Иcми дувум дap 6aëra axвoли пoдmoxoнe, ки мyaллиф эшoнpo дидa, фaaммo мymappaф 6a шapaфи мyлoзaмaт нaгapдидa.
Иcми caвyм дap зикpи caлoтинe, ки мyaллиф эшoнpo нaдидa, бaлки aвcoфи эшoнpo aз Faйpe шyнидa" [б, c.129].
Фacли дувум дap зикpи 326 нaфap cyxaнвap acт, ки мyaллиф чунин нaвиштa: "Aммo бoкии xypyфи мypaттaбaи мaзкypa дap зикpи фyзaлo вa шyapoe, ки тaxaллyеxoи aшъopи эшoн мycaддap 6a xaмoн xapф aCT вa xap як a8 xypyфи мaзкypa мypaккaб a8 ce нукга acт" [б, c.129]. Мyгpибй дap идoмaи cyxaнaш дap тaвзexи xap як нукга чунин мeнaвиcaд:
"Нуктаи aввaл дap зикpи aфoзилe, ки мyaллиф эшoнpo дидa вa мyлoзaмaт нaмyдa вa aшъopи дypapниcopи rorno^o бeвocитaи Fapибe фapo гиpифтa.
Нуктаи дувум дар зикри фузалое, ки муаллиф эшонро дида, аммо мулозамат нанамуда ва ашъори эшонро аз Faйpe шунида.
Нуктаи caвyм дар зикри шуарое, ки муаллиф эшонро надида ва ашъори эшонро ба вошта шунида" [6, c.130].
Чунонки xyди Мутрибй ишора кapдaacт, аз xycycиятхoи мухимтарини "Тазкирату-ш-шуаро" он аст, ки муаллиф "хар чо Faзaлe ë кacидae ва амтоли он эрод намуда, acoмии бухури онро бо аркони мавозини арузй ба pacми "минху" бар хошияи китоб дар хамон махал" навиштааст [6, c.130].
Фacли аввали acapи мазкур бо номи Aбдyллoхxoн Узбак ибни Иcкaндapxoн (caх.133) OFOЗ гардида, бо Надри Мухаммад Султон ибни Таним Султон (caх.177-178) анчом мeëбaд.
Фacли дувум бошад, бо Аминй Абумухаммади Дахбедй (caх. 183) огоз гардида, бо Ломеии Андичонй ^ах.756) анчом мeëбaд.
Танзими тазкира бо зикри хар як шоир бо capлaвхaхoи алохида ва нишон до дани шли дар кайди хaëт будан ва ë вафоти cyxaнвap cypaт бacтa, дар бештари мавридхо бо накли тарчумаи холи онхо шуруъ мешавад, cHnac мутобики анъанаи тазкиранигорй аз ашъори шуаро намунахо оварда шуда, ки арзиши ин гуна ашъор низ хамчун маълумоти овардаи муаллиф дар маташиноши точик x^n^a™ capчaшмaвиpo адо менамояд.
Бappacивy тахкики марбут ба xycycиятхoи тазкиранигорй дар acpхoи ХVI ва ХVII нишон медихад, ки ин тазкирахои гаронкадр ва арзишманд дар тaъpиxи накду cyxaнcaнчй ва caйpи такомули шеъри форот-точикй бахои баландро coхиб буда, бaxycyc дар омузиши тaъpиxи адабжти ин давра ба хaйcи capчaшмaи ягона ва муътамад xизмaт мекунанд. Дар баробари ин, хар ce тазкира кариб бо мухтавои фарогири xeш дар тaъpиxи тазкиранигорй ва адаби форот аз дacтoвapдхoи Faнии адабиву фархангй мaхcyб мегарданд, ки ин гуна арзиши онхоро дигар мухаккикон ва тазкиранигорони баъдина низ кайд кардаанд.
Аз мухимтарин xycycиятхoи тазкиранигорй дар ин давра он аст, ки хар як тазкиранигор кушида, то маълумоти наву чолибе дар идомаи тазкираи пеш аз xyд таълифшуда анчом бидихад ва хамин тавр хам хacт, ки aдaбиëтшинocoнy мухаккикон "Музаккир-ул-ахбоб"-ро такмили "Maчoлиcy-н-нaфoиc"-и Амир Алишери Навой мешуморанд ва бешак "Тазкирату-ш-шуаро"-и Мутрибиро низ такмили "Музакир-ул-ахбоб"-и Хоча Хacaни Ниcopй бояд дoниcт, зеро Мутрибй дар тамоми чабхахои тазкиранигорй аз Хоча Хacaни Ниcopй пайравй нaмyдaacт. Macaлaн, Нжорй "Музаккиру-л-ахбоб"-ро ба чахор боб ва хар як бобро ба чахор фacл тaкcим карда бошад, Мутрибй дар пайравй аз у "Тазкират-уш-шуаро"-ро ба ду фacл ва фастхоро ба ce иcмy ce нукта тaкcим кapдaacт. Фаркияти "Тазкират-уш-шуаро"-и Мутрибй аз "Музаккир-ул-ахбоб"-и Хоча Хacaни Ниcopй дар он acт, ки Мутрибй тазкираашро аз руи тартиби хуруфи абчад тартиб дoдaacт.
Як xycyc^™ умумии тазкирахо он аст, ки хар як дар бораи ахволу ашъори муошрони xyд, ки харчанд теъдоде аз он нафаронро бeвocитa надидаанд, маълумот медиханд. Аммо xycyc^™ дигари "Тазкират-уш-шуаро"-и Мутрибй дар он аст, ки у дар OFOЗ дар бораи 17 тан xoкoнy caлoтини рузгори xyд, ки табъи шоирй доштан маълумот медихад. Илова бар ин дар тазкираи Мутрибй дар бораи беш аз 90 cyxarnape, ки мухочири Хиндустон шуда буданд, xaбap дода шудааст.
Боз як xycycияги дигари "Тазкират-уш-шуаро"-и Мутрибй ин acт, ки вобаста ба мавзуъву зикри ахволи шуаро хикoëти чолибу дилнавозро аз хaëти ПaЙFaмбapoнy acхoби эшон ва бузругону мaшoиxи рузгори пешин накл карда, ки дар дигар тазкирахо дучор намешавем. Хамчунин, Мутрибй аз мукаддимаи муаллиф cap карда, то пoëни китоб хар чо вoбacтa ба мавзуъ аз oëти куръониву аходиш набавй мохирона иcтифoдa кapдaacт, ки дар дигар тазкира кам дучор меоем.
Хангоми омузишу бappacй ва тахкик маълум гардид, ки ин тазкирахо дар мачмуъ рочеъ ба здада аз пaнчcaд тан шоирони як давра, чapaëни зиндагй ва отори онхо, афкору андешахо, caбкy caликa ва накши онхо дар рушду такомули aдaбиëти фopcй маълумот медиханд, ки арзиши онхо дар тахкик ва барраши вижагихои ашъори шоирони ин ахд ва омузиши зиндагии эшон xeлe бузург мaхcyб мегардад.
Дар баробари ин, ба воштаи хар тазкира рочеъ ба хaëти илмиву адабй ва мадании замони онхо, тарбияи адибон ва cyxaнвapoни тозагу, тахкими равобити адабии байни cyxaнвapoн ва баркарор будани мyнocибaгхoи дустона миëни онхо, ривочи ин мyнocибaтхo, инкишоф ëфтaни пайравиву татаббуъ низ маълумот ба даст меорем, ки дар ин замина низ acapхoи номбурда аз ахамияти бузург бapxypдopaнд.
Вижагихои мухимтарини тазкирахои ин давра, кабл аз хама дар он зохир мешавад, ки агсари маълумоте, ки муаллифон дар тазкираи xeш овардаанд, дар заминаи мулокот бо шуаро ба калам омада, вокеияти афзун доранд ва дар онхо метавон рочеъ ба зиндагй ва отори агсари
шуарои давр маълумоти сарех ва равшанро мутолиа кард.
Яке аз чанбахои мухимтарин, ки дар тазкирахо ба назар расид ва он арзиши сарчашмавии тазкирахоро афзун мегардонад, ин арзёбй намудани муносибатхои фархангй ва равобити адабй байни суханварону тазкиранигорони Мовароуннахр ва Хрндустон махсуб мешавад. Дар тазкирахои мазкур рочеъ ба муколамаву робитахои адабии миёни шуарои давр маълумоти фаровоне омадааст. Бино ба маълумоте, ки мо ба воситаи омузиши тазкирахо ба даст меоварем, равобити адабии миёни Осиёи Марказй ва Хиндустон хеле кавй буда, мухаккикон ба воситаи иштироки шахсии хеш ё ин ки мусофирати суханварони форс-точик ба Хиндустон ва ширкат дар рушди хаёти илмиву адабии ин сарзамин, доир гардидани махфилхову анчумани якчояи шеърй дар дарбору марказхои фархангй ва бустонсаройхо асари худро дар тараккиёти вазъи адабии ин сарзамин гузошта, барои ба вучуд омадани хавзахои бузурги илмиву адабй ва рушди муносибати фархангиву адабй сахми худро гузоштаанд. Ёдоварй аз чунин равобит барои муайян кардани авзои адабии давр, хавзахои адабй ва холатхои онхо хеле мухим буда, барои мухаккикони адабиёти даврони мавриди назар дар ин чода маълумоти густардае дастрас хохад намуд.
АДАБИёт
1. Каримов У. Адабиёти точик дар асри XVI. - Душанбе: Дониш, 1985.
2. Кути. Тазкиранависии форсй дар Осиёи Миёна // Донишномаи адаби форсй: адаби форсй дар Осиёи Миёна// Ба сарпарастии Хасан Ануша. -Ч,.1. - Техрон: Вазорати Фарханг ва иршоди исломй, 1380.
3. Маонй, Ахмад Гулчин. Таърихи тазкирахои форсй. -Ч,.1. - Техрон: Интишороти Китобхонаи Саной, 1363.
4. Маонй, Ахмад Гулчин. Таърихи тазкирахои форсй. -Ч.2. -Техрон: Интишороти Китобхонаи Саной, 1363.
5. Самарканда, Давлатшох. Тазкирату-ш-шуаро/ Тахияи Мухлиса Нуруллоева. - Хучанд: Ношир, 2015.
6. Самарканда, Мутрибй. Тазкирату-ш-шуаро//Бо мукаддима ва тахшияву таъликоти Алй Рафеии Аломарвдаштй. - Техрон: Маркази нашри мероси мактуб, 1382.
7. Самаркандй, Низомии Арузй. Чахор макола // Тахия ва тавзехи Фахриддин Насриддинов. - Хучанд: Ношир, 2015.
8. Сутуда, Марчаъшиносй ва равиши тахкик. -Техрон: Интишороти Самт, 1373.
9. Тазкиранависй. Сомонаи Пажухишкадаи Бокирулулум.
10. Ходизода Р., Каримов У., Саъдиев С. Адабиёти точик (Асрхои XVI - XIX ва ибтидои асри XX). - Душанбе: Маориф, 1988.
ТРАДИЦИЯ АНТОЛОГИИ В МАВЕРАУННАХРЕ (XVI-XVn ВЕКА)
В данной статье речь идёт об антологиях, написанных на территории Маверауннахра XVI-XVII вв.
Само понятие антология в персидско-таджикской литературе отмечается как один из важнейших источников, где отражаются различные вопросы формирования литературы, новые литературные процессы, продолжение творческих традиций и др.
Поэтому, в результате изучения летописей, пересмотра литературы региона или определённого периода, отражение литературного процесса того времени можно создать среду для различных дискуссий. В Маверауннахре возникли ранние летописи о персидско-таджикской литературе, являющиеся основным законом литературы.
Написанные в XVI-XVII вв. антологии Ходжа Хасани Нисари Бухари "Музаккир-ул-ахбоб", а также Хафиза Дарвешали Чанги "Тухфат-ус-сурур", Мутриби Самарканди "Тазкират-уш-шуаро " по в заимоусовершенствованию являются очень редкими.
Занявшие место в вышеуказанных летописях автобиографии и образцы творчества поэтов не встречаются в других летописях.
Ключевые слова: Антология, летопись, Маверауннахр, "Музаккир-ул-ахбоб","Тухфат-ус-сурур ", "Тазкират-уш-шуаро ".
TRADITION OF ANTHOLOGY CREATION IN MAVERAUNNAHR
(XVI-XVII CENTURY)
This article is about anthologies written on the territory of Maveraunnahr of the 16h-17h centuries.
The concept of anthology in Persian-Tajik literature is noted as one of the most important sources that reflects various issues of formation of literature, new literary processes, continuation of creative traditions, etc.
Therefore, as a result of studying memorials, literature of region or a certain period, reflecting literary process of that time, you can create an environment for various discussions. The early memorials of Persian-Tajik literature were appeared in Maveraunnahr, which are main law of literature.
Anthologies written in XVI-XVII centuries such as Khoja Hasani Nisari Bukhari's "Muzakkir-ul-ahbob ", Hafiz Darvesali Changi's "Tuhfat-us-surur ", Mutribi Samarkand' "Tazkirat-ush-shuaro " are very rare.
There were anthologies consisting of autobiographies that we cannot find in other anthologies.
Keywords: anthology, memorial, Maveraunnahr, "Muzakkir-ul-ahbob", "Tuhfat-us-surur", "Tazkirat-ush-shuaro".
Сведения об авторе:
Курбоналиева Махфират Садуллаевна - старший преподаватель кафедры таджикской филологии и восточных языков Тирмизского государственного университета, E-mail: kurbonalieva75@mail.ru About the author:
Qurbonalieva Makhfirat Sa'dulloevna - senior teacher in the Chair of Tajik Philology and Eastern Lanaguages of Tirmiz State University, E-mail: kurbonalieva75@mail.ru
ТАЪСИРПАЗИРИИ БИСОТИИ САМАРКАНДА АЗ ШАЙХ КАМОЛИ ХУЧДНДЙ
Мукумова Д.З.
Донигоуи давлатии Тирмиз
Камоли Хучандиро бояд ба хайси шоире шинохт, ки дар арсаи адабиёти форсизабони манотики гуногуни чугрофй накши сухани малех ва забони фасехи ба хубй ба мушохида мерасад. Дар адабиёти кухансол ва шоирхези форсй-точикй кам шоиреро метавон ба шумор овард, ки ба раванди адабии пас аз худ таъсири амик ва чашмрасе гузошта бошанд. Аз ин манзар, Шайх Камол дар катори шоирони номваре, мисли Саъдиву Мавлоно ва Хрфиз ба шумори шоирони пуртаъсир ва сернуфузе шомил мешавад, ки ташаккули минбаъдаи газали точикй ба номи у иртиботи кавй дорад. Табиист, ки дар раванди зиндагй ва мархилахои фаъолият Камоли Хучандй ба манотики гуногуне сафар кардаву бо ахли адаб ва доирахои адабии мухталифе шиносоии зинда доштааст. Ба вижа аз доираи адабии Самарканд, ки дар асри Камол аз марокизи пурнуфузи илму адаб ва фарханг ба хисоб меомада, ёд кардан ба маврид хохад буд. Муаллифи тафсири «Руху-л-баён» нигоштааст, ки Шайх Камол муддате дар Самарканд низ карор дошта, дар махфили шоирони он макон ширкат мекард (ниг.: 5, 82). Худи шоир бошад, борхо дар ашъори дилпазири худ аз ин марзи кухан ба суратхои мухталиф ёд мекунад:
Аз шакарангури самарцандиён
Себи занахдони ту ширинтар аст [11, с.252].
Ё ин ки:
Гуиям уар дам, ки берун рав, Камол, аз шаури мо, Ин самарцандигариуо бо хуцанди то ба кай? [11, с.1090].
Шоир мавридхое, ки аз мевахои Самарканд ёд мекунад, мисли байти нахуст ва ё байти / Гуфтам: -Аз себи самаркандй беху нори Хучанд Бо занахдону лаби чун канд. Гуфто: -Бих набуд! [11, с.416] / ба сари самаркандиён натохтааст, дар дигар байтхо бошад, мисли байти дувум ва байти / На самарцандии, на зоуид, чист Хунукщову порсощо? [11, с. 77] / мардуми шаури мазкурро мазаммат мекунад, ки аз цабули нохуши мардуми ин диёр аз шахсият ва шеъри у дарак медиуад. Ба гумони мо, муддате, ки Камоли Хуцанди дар ин шаур ба сукунату талаби илм омада буд, айёми талаву тороц шудани он дар натицаи гирудоруои мансабталошонаи темуриуо бо чингизиён буд ва аз сабабе, ки Самарканд аз марказуои асосии Мовароуннаур ба уисоб меомад, таъсири ин, ки омили асоситарини камтаваццууии мардум ба шеъру адаб ва шахси шоир мебошад, дар шаури мазкур бештар аз дигар маконуо эусос мешуд. Чунончи, нуктаи мавридп баус дар кутуби сарчашма ва таърихуо ба хуби дарк мешавад. Аз руи маълумоти маъхазхои таърихй, солхои 1364-65 Самарканд дубора зери хучуми Илёсхоча - писари Туглук Темур ва мудофиаи Сарбадорон карор гирифта буд [1, с.474-475] ва, зохиран, Шайх Камол Самаркандро солхои мазкур тарк намуда, рохи Шошро пеш гирифтааст. Аз суи дигар, доираи адабии ин шаур шояд ба сабаби дар унфувони цавони царор доштани шоир бо у муносибати хуб надошта бошанд. Ин нуктаро, яъне аз цониби уамцаламони худ мавриди беэътинои царор гирифтани худро Шайх Камол дар номаи пурсузу шиква, вале меурбори худ ба Муъцазии Самарцанди инъикос кардааст:
Ба самъи Муъцази, эй пайки ошицон, бирасон Хадиси шавци мулоцоту орзуманди. Зи баъди он ки зади уалца бар дару худро Дар он цаноби уумоюн чу давлат афканди. Бигуяш ин цадар аз ман, ки эй ба рутбату фазл Гузашта цадри ту аз пояи уунарманди!
