Научная статья на тему 'ТОШКЕНТ ВИЛОЯТИДА ТЕМИР ЙЎЛ ТРАНСПОРТИНИНГ ШАКЛЛАНИШИ ВА ТАРАҚҚИЁТ БОСҚИЧЛАРИ'

ТОШКЕНТ ВИЛОЯТИДА ТЕМИР ЙЎЛ ТРАНСПОРТИНИНГ ШАКЛЛАНИШИ ВА ТАРАҚҚИЁТ БОСҚИЧЛАРИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
34
2
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
Марказий Осиё / вилоят / шаҳар / темир йўл / тараққиёт / транспорт / қишлоқ хўжалиги / завод / фабрика / корхона / аҳоли / саноат / тараққиёт / хужжат. / Central Asia / region / city / railway / development / transport / agriculture / plant / factory / enterprise / population / industry / development / document.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — B. Saidusmanov

Ушбу мақолада Тошкент вилоятида темир йўл транспортининг шаклланиши ва тараққиёт босқичлари ҳақида сўз бориб, Чор Россияси даврида Марказий Осиёга темир йўлнинг кириб келиши, шўролар ҳокимияти даврида янги тармоқларнинг ташкил қилиниши, темир йўл транспортининг қишлоқ хўжалигида хом ашёларни ташиш, саноат тараққиёти эса янги саноат корхоналари, завод ва фабрикалар қурилиши ва йўловчи ташиш самарадорлигининг ортишида тутган ўрни ҳақида маълумотлар келтирилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

STAGES OF FORMATION AND DEVELOPMENT OF RAILWAY TRANSPORT IN TASHKENT REGION

This article describes the stages of the formation and development of railway transport in the Tashkent region, the introduction of railways into Central Asia during the period of tsarist Russia, the creation of new industries during the Soviet period, the supply of raw materials in agriculture by rail, the industrial development of new industrial enterprises, factories and information about the role of factories in construction and increasing the efficiency of passenger transport.

Текст научной работы на тему «ТОШКЕНТ ВИЛОЯТИДА ТЕМИР ЙЎЛ ТРАНСПОРТИНИНГ ШАКЛЛАНИШИ ВА ТАРАҚҚИЁТ БОСҚИЧЛАРИ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

ТОШКЕНТ ВИЛОЯТИДА ТЕМИР ЙУЛ ТРАНСПОРТИНИНГ ШАКЛЛАНИШИ

ВА ТАРАЦЦИЁТ БОСЦИЧЛАРИ Саидусманов Б.А.

Чирчик давлат педагогика университети, Чирчик, Узбекистон. https://doi.org/10.5281/zenodo.7434211

Аннотация. Ушбу мацолада Тошкент вилоятида темир йул транспортининг шаклланиши ва тарацциёт босцичлари уацида суз бориб, Чор Россияси даврида Марказий Осиёга темир йулнинг кириб келиши, шуролар уокимияти даврида янги тармоцларнинг ташкил цилиниши, темир йул транспортининг цишлоц хужалигида хом ашёларни ташиш, саноат тарацциёти эса янги саноат корхоналари, завод ва фабрикалар цурилиши ва йуловчи ташиш самарадорлигининг ортишида тутган урни уацида маълумотлар келтирилган

Калит сузлар: Марказий Осиё, вилоят, шауар, темир йул, тарацциёт, транспорт,цишлоц хужалиги,завод, фабрика, корхона, ауоли, саноат, тарацциёт, хужжат.

ЭТАПЫ СТАНОВЛЕНИЯ И РАЗВИТИЯ ЖЕЛЕЗНОДОРОЖНОГО ТРАНСПОРТА

ТАШКЕНТСКОЙ ОБЛАСТИ

Аннотация. В данной статье рассказывается об этапах становления и развития железнодорожного транспорта Ташкентской области, вводе железных дорог в Среднюю Азию в период царской России, создании новых производств в период советской власти, подвозе сырья в сельском хозяйстве железнодорожным транспортом , промышленное освоение новых промышленных предприятий, заводов и сведения о роли заводов в строительстве и повышении эффективности пассажирского транспорта.

Ключевые слова: Средняя Азия, регион, город, железная дорога, развитие, транспорт, сельское хозяйство, завод, фабрика, предприятие, население, промышленность, развитие, документ. STAGES OF FORMATION AND DEVELOPMENT OF RAILWAY TRANSPORT IN

TASHKENT REGION

Abstract. This article describes the stages of the formation and development of railway transport in the Tashkent region, the introduction of railways into Central Asia during the period of tsarist Russia, the creation of new industries during the Soviet period, the supply of raw materials in agriculture by rail, the industrial development of new industrial enterprises, factories and information about the role of factories in construction and increasing the efficiency of passenger transport.

Keywords: Central Asia, region, city, railway, development, transport, agriculture, plant, factory, enterprise, population, industry, development, document.

КИРИШ

Бугун жахон бозорида транспорт тизими алохида урин эгаллайди. Келажакда Узбекистон хам транспорт сохасини иктисодиётнинг драйверига айлантириб жахон бозоридан муносиб урин эгалласа ажаб эмас. Зеро, Узбекистонда бугунги давлат сиёсати бунга хукукий ва иктисодий имкониятлар яратмокда. Тошкент вилоятига транспорт сохасининг кириб келишига куйидагилар сабаб булди. Биринчидан, вохада хомашё бойликларининг нихоят даражада куплиги; иккинчидан, ушбу имкониятлардан

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

тулаконли фойдаланмаётган махаллий хукмдорлар, иктисодий тизимни бошкарувчи соха ходимларининг узбошимчалиги, соликларни инсофсизларча ундирилиши; учинчидан, Урта Осиё масаласида Россия-Англия зиддиятларининг кучайиши, Х,инд океанига чикиш учун рус мустамлакачилик сиёсатининг хаддан ташкари ошиб бориши, Россиянинг Амударё буйлаб уз мавкеини мустахкамлаши эди.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Темир йул транспортининг кулай ва арзонлиги шуролар давлатига халк хужалигини зудлик билан тиклаш имкониятини берди, вайрон булган саноат корхоналарини тиклаш ва ишга тушириш учун транспорт тизими алохида ахамият касб этди. Темир йул транспорти зиммасига бутун имкониятларни ишга солганлиги темир тизимининг республика кишлок хужалиги, саноати ва ахолига хизмат курсатиш сохасида амалга оширилган ишлар Узбекистон Миллий архиви, Сурхондарё вилоят давлат архиви материлари ва Ф.Захритдинов, Ражабов Гайдаров М, Могилевич В.М., Боброва Т.В, Могилевич В.М., Боброва Т.В асарларида темир йуллар тизимининнг такомилашуви хакида кимматли маълумотлар берилган.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Туркистондаги илк темир йул 1880 йил ноябрдан 1886 йил декабрга кадар куриб битказилган булиб, Красноводск ва Чоржуй шахарларини боглади. 1888 йил май ойида Амударё оркали 2,7 км узунликдаги ёгоч куприк курилиб, ишга туширилиши натижасида темир йул Самаркандгача олиб келинди. [1]

Кейинчалик темир йул курилиши 1895-1897 йилларда Урсатьевская (Ховос) станциясидан ^уконгача давом эттирилди. 1899 йили темир йул Тошкентга етказилиб, Самарканд-Андижон темир йуллари билан бирлаштирилди. 1899 йил 16 июнда рус хукуматининг махсус мажлиси булиб, унда Туркистонга янги темир йул утказиш тугрисидаги масала куриб чикилди.

Аммо молия вазири ва харбий вазир келиша олмаганлиги туфайли, масала очик колдирилди. 1900 йил 4 апрелда Петербург шахридаги мажлисда "Урта Осиё темир йул магистрали утказишнинг энг маъкул йуналиши» мухокама килинди. Ушбу лойиха Россия Алока йуллари вазири Г.Хилков томонидан кайта куриб чикилди ва тасдикланди. Бу лойихани куриб чиккан подшо Николай II лойихага уз кули билан: "Умид киламанки, биз ушбу мухим иншоотни тезда ва асосли равишда амалга оширишга эришамиз", - деб ёзиб имзо куйди. [2]

1901 йил 21 апрелда Оренбург - Тошкент темир йули курилишига рухсат берилди. 1906 йил январда эса Тошкент - Оренбург темир йул (Тошкент темир йули) ишга туширилди. Россия хукумати темир йул курилишига алохида эътибор бериб, Туркистонни ягона темир йул узелига бирлаштиришга жиддий киришди. Натижада 1907 йил Когон -Бухоро,1913-1916 йилларда Фаргона халка темир йулининг ^укон-Наманган - Андижон кисми, 1913 - 1915 йилларда Когон - Амударё станцияси ва ^арши - Китоб шохобчалари курилди.[3]

Узбекистон территориясида темир йул куриш ишлари дастлаб 1888 йил Самарканд станцияси куриш учун бошланган. "1913 йилда Урта Осиё темир йули хозиоги чегара буйича 2711 километр масофани ташкил этади, шундан 1274 километри Узбекистон территориясида булиб, атиги 26 километригина Тошкент области буйлаб утарди". 1917 йилга келиб хозирги Узбекистон худудидаги темир йулларнинг умумий узунлиги 1,1 минг

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

кмни ташкил этди. Россия 1918 йили шуролар хукумати Урта Осиё-Тошкент темир йулини уз назоратига олди.

1920 йилга келиб шуролар хукумати транспорт устидан каттик давлат назоратини урнатиб, ушбу сохага оид хусусий мулкчиликка тули; бархам берди. Давлатга карашли темир йул тармокларини бирлаштириб, янги темир йулларни куриш, транспорт билан богли; алока тизимини йулга куйиш ва ушбу сохага оид масалаларни хал килишда давлат томонидан махсус маблаглар ажратишга алохида эътибор берди.[4]

1921 йил Бош пахта кумитасига 1.048.240 пуд пахта толаси жунатилган эди. 1922 йилнинг бошларида Туркистондан Марказга Красноводск йуналиши буйича 1.150 вагон (63.470 той пахта), Оренбург йуналиши буйича 1.547 вагон (85.030 той пахта), хаммаси булиб 2.724 вагон (148.500 той пахта) тола жунатилди. Факат уша йилнинг июнь ойида Оренбург ва Красноводск йуналишлари буйича 2.180 вагон пахта толаси марказга юборилди. [5]

Темир йул транспортини тиклаш ишлари хам сезиларли даражада жонланди. 1922 йилнинг охирига бориб Туркистон республикасида темир йуллар, йирик паровоз деполари ва темир йул устахоналари тиклаб булинди. 1922 йил 16 майда Бош пахта кумитаси ва Темир йуллар комиссарлиги уртасида шартнома тузилди. Туркистонда пахтачиликни ривожлантириш максадида 1923 йил 23 августида собик шуро хукумати карори билан Бош пахта кумитасига ички бозордан 10 млн. пуд хом пахта ва 3 млн. пуд пахта толаси сотиб олиш вазифаси топширилди. Ушбу топширикни амалга ошириш факат темир йул транспорти зиммасига юклатилди. Натижада темир йул транспорта тармоклари оркали 8 млн пуд галла, 227 вагон (50 млн.аршин) мануфактура, 110 вагон шакар, 32 вагон чой, 150 вагон шиша ва идиш-товоклар, 40 вагон резина буюмлар ( калиш ва бошкалар), 300 вагон ёгоч жунатиш режалаштирилди.[6]

1925 йил 5 августда Полторацкдаги Урта Осиё темир йули ОГПУ си йул транспорт булимига йулланган ута махфий хужжатда айтилишича, 1925 йил 31 июлда Термиз станциясида Термиз-Жаркургон линияси курилишида тупрок ишларини бажарувчи ишчиларнинг йигилиши булиб утган. Худди шундай иш ташлаш 1925 йилнинг 1 августида ^арши темир йул станциясида хам булиб утади. ОГПУ хар икки холатни урганар экан, уларнинг узвий богликлигини курсатиб утади. 1930-1940 йилларда Узбекистонда темир йул транспортида киска масофаларга ташиш таннархи юкори булиб, унда 40356 минг тонна юк ташилди, 32912 млн т/км юк айланиши бажарилди. Бу эса 1950 йилдаги магистрал темир йул излари узунлигига нисбатан 1330 км ортик булиб, бажарилган юк айланиши 3,2 марта, ташилган юк хажми 4,5 марта купдир. 1930 йилдан эътибор Узбекистон темир йулларида электр билан харакат киладиган янги электровозлар ишлай бошлади.[7]

1950 йилнинг урталарида Ховос-Когон, Маргилон-^изилкум, ^изилтукимачи-Охангарон, Тошкент-Бараж каби серкатнов темир йул участкалари барпо этилган. Узбекистонда 1950 йилда Москва, Душанбе, Фрунзе ва Краснаводск шахарларига катнайдиган поездлар хизмат курсатган булса, "1950 йилдан республика территориясидан утадиган 4 жуфт скорий поездлар юрадиган булди ва Андижон-Москва, Тошкент-Целиноград, Тошкент- Кросноярк, Тошкент- Душанбе, Тошкент-Хужайли каби янги темирйуллар очилди".[8]

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

Тошкент вилояти транспорт тизими коммуникациясида 1966-1980 йилларда мамлакатимиз иктисодиётида юз берган усиш туфайли бир канча ижобий ишлар амалга оширилди.1970 йилдан бошлаб Келес-Янгийул участкасида 56 километр масофали Тошкент кесимида шахар атрофида катнайдиган асосий йул тармокларига электровозлар куйила бошлади. Натижада, Тошкент вилоятида транспорт коммуникациясидаги ижобий узгаришлар туфайли "Пассжир поездларининг харакат тезлиги 13-15 процент микдорида усади". [9]

1971 йилда Тожикистонга чикадиган Термиз-Турсунзода, Термиз-Шахритуз темир йуллари кайта таъмирлангач, курилиш материалларини етказиб бериш анча яхшиланди. 1973 йилда темир йул бекатларини курсатувчи белгилар электр куввати билан ишлайдиган мосламалар оркали амалга оширила бошланди. Натижада дарё порти оркали Афгонистон ва Жанубий Тожикистон туманлари билан савдо-сотик килиш имонияти кенгайди.Юк оборотининг тинимсиз усиб бориши натижасида 1982 йили Термизда янги темир йул парки курилди. Бу парк 16 та темир йул шохобчасидан иборат эди. 1982 йил Термиз шахри якинида Амударё оркали Афгонистонга утадиган Термиз-Х,айротон темир йул ва автомобиль йули куприги фойдаланишга топширилиб, Термиз темир йул бекати кайта таъмирланди. Бу тадбир Афгонистон давлати билан иктисодий алокаларни мустахкамлаш имконини берди. Термиз Афгонистон учун энг кулай савдо-сотик киладиган порт шахрига айланди. [10] ХУЛОСА

Хулоса урнида шуни айтиш керакки, Тошкент вилояти худудида темир йул транспортининг пайдо булиши ва ривожланиши узок йиллик тараккиётга эга булди. Узбекистонда транспорт тараккиёти билан боглик манбаларнинг далолат беришича, темир йул транспортининг ривожлантирилиши жамият тараккиётига, унинг ижтимоий-иктисодий, маданий ва сиёсий жихатдан ривожланишига мухим хисса кушган. Узбекистонда темир йул сохаси шуролар хокимияти даврида назоратга олиниб, асосан, улкадаги хом-ашё захираларини марказга ташиб кетишга мулжалланган эди. Шунингдек, Россия империяси ва шуролар хокимияти йилларида бу ерда транспорт тизимининг ривожланиши Россия манфаатларини хисобга олган холда амалга оширилди. Бу борада хом ашё махсулотларини ташиб кетиш ва харбий салохиятни мустахкамлаш марказ томонидан асосий максад сифатида белгилаб олинган эди. Шунга карамай, темир йулларнинг пайдо булиши Узбекистон учун ижобий ахамиятга эга булди. Чунки у ишлаб чикарувчи кучларнинг ривожланишига муносиб хисса кушган эди.

REFERENCES

1. Могилевич В.М., Боброва Т.В. Организация дорожно-строительных работ. - Москва: Транспорт. 1990. - С.150.

2. Узбекистон Миллий архиви, И 1-фонд,13-руйхат, 1237-иш, 2-варак

3. Жахонгиров Б.Б. Узбекистонннинг хорижий мамлакатлар билан илм-фан сохасидаги хамкорлик алокалари. Academic research in educational science. Volume 2 | special issue 2 | 2021 /02; - Б.992.

4. Ф.Захритдинов "Узбекистонда пассажирлар ташишнинг усиши." "Билим жамияти" Т.-1969й. 4-бет.

5. Жахонгиров Б.Б. Узбекистоннинг Европа мамлакатлари билан илми-техникавий алокалари. Утмишга назар журнали.2021.2-сон.4- жилд.-Б.20

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

6. Декреты Советской власти. -М.: 1973. -Т.6. - С. 50, док. 30.

7. Ражабов Гайдаров М. Туркистон тарихи. - Тошкент: Университет, 2002. -Б. 96, 106.

8. Ф.Захритдинов " Узбекистонда пассажирлар ташишнинг усиши." "Билим жамияти" Т.-1969й. 31-бет.

9. Ф.Захритдинов " Узбекистонда пассажирлар ташишнинг усиши." "Билим жамияти" Т.-1969й. 31-бет.

10. Сурхондарё вилоят давлат архиви, 95-фонд, 12-руйхат, 28-иш, 19-варак.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.