CC BY
0товых и пойменных озер и других мелких водоемов). Условия обитания и имеющийся набор промысловых видов в водоемах придаточной системы резко отличаются от видового состава основных озер системы. То же можно сказать и об оптимальном соотношении видов. Поэтому, хотя необходимые для достижения оптимального соотношения промысловых видов мероприятия имеют много общих моментов для всех трех основных озер и придаточной системы, все же их лучше рассматривать отдельно.
Различия условий обитания и набора промысловых видов в разных водоемах подводят нас к тому, чтобы на каждом водоеме для достижения оптимального соотношения биомасс и стабильного получения наиболее ценной продукции среди промысловых видов выделять объекты повышенного внимания: оптимальная иерархия биомасс - сазан, карась, амур, окунь, в качестве прилова - судак, лещ и плотва.
ЛИТЕРАТУРА
1. Биоэкологические основы функционирования водных экосистем главных рыбохозяйственных водоемов Казахстана и рекомендации по рациональному использованию их биоресурсов. Раздел: Алакольская система озер: Отчет о НИР / КазНИИРХ, № ГР 0194РК00040. Алматы, 1998. 112 с.
2. Биоэкологические основы функционирования водных экосистем главных рыбопромысловых водоемов Казахстана и рекомендации по использованию их биоресурсов. Раздел: Алакольская система озер: Отчет о НИР (заключительный) / КазНИИРХ. № ГР0194РК00043. Алматы, 2000. 154 с.
3. Биологические основы реконструкции ихтиофауны и фауны кормовых организмов Алакольских озер: Отчет о НИР / КазНИИРХ. Балхаш, 1967. 140 с.
4. Сохранение и устойчивое использование генофонда редких и ценных видов и пород рыб. Раздел: Бассейн Алакольских озер: Отчет о НИР (промежуточный) / КазНИИРХ. Алматы, 2003. 84 с.
5. Экологический мониторинг, разработка путей сохранения биоразнообразия и устойчивого использования ресурсов рыбопромысловых водоемов трансграничных бассейнов. Раздел: Алакольская система озер: Отчет о НИР (промежуточный) / КазНИИРХ. № ГР0194РК00043, 2003. 109 с.
УДК 504.54 (574)
Ж. Д. ДОСТАЙ, Ц. Т. САПАРОВ
ТОПОНИМИЯЛЬЩ ЗЕРТТЕУЛЕРДЕГ1 ГЕОЭКОЛОГИЯЛЬЩ АУДАНДАУ МЭСЕЛЕЛЕР1 (ЦАЗАЦСТАННЫЦ СОЛТYСТIК-ШЫFЫС ЖЭНЕ ШЫГЫС 0Н1РЛЕР1 НЕГ1З1НДЕ)
Мацалада Цазакстанныц СолтYстiк-шыгыс, Шыгыс аймагын геоэкологиялыц аудандау мэселелерi жвтнде свз болады. Сонымен цатар геоэкологиялыц ахуалы жэне олардыц орныктылыгы сипатталады.
Рассматривается геоэкологическое районирование регионов северо-востока и востока Казахстана, а также дается анализ геоэкологического состояния экологической устойчивости этой территории.
The article considers the geoecological regioning of North-Eastern and Eastern districts of Kazakhstan, as well as geoecological condition and stability of these territories.
Геоэкологиянын (ландшафттык экология) мацызды мэселеа — адамзат когамы мен таби-гаттыц езара байланысыныц кещслк-уакыттык зандыльщтарын танып б^ болып табылады. Б^л географиялык гылымнын непзп максаты — турлi табиги жэне антропогендщ ландшафтардагы адам емiрiн зерттеу жэне багалау [1, 2].
Сонымен бiрге, коршаган ортаныц экология-лык мэселелерш зерттеу барысында география пэш табиги ортанын к¥рамбелжтершщ езгеру
зацдылыктарыц, тургындардыц аумактык орна-ласуын табиги ресурстардыц аумактык сэйкесппн пайдалана отырып игеру нэтижеандеп ша-руашылыктыц турлi салаларыныц дамуын, коршаган ортаныц адамдардын емiр CYPУ жагдайына эсер ету сипатын зерттейтш, езiнiц тармакталган гылыми салаларынын жYЙесiне CYЙенедi [2].
Геоэкология табиFи-антропогендiк жуйелердщ экологиялык жаFдайын физикалык-геоэкологиялык провинциялар, аудандар, ландшафттар, т.б. рангiнде
зерттейтш болгандыктан, геоэкологиялык аудандауга басты негiз жалпы гылыми физикалыц-географиялыц аудандау бола алады.
Экологиялык жагдайы зерттелiп отырган ай-мактардын табигат касиеттерiн бiрдей болуы, осы геожYЙелердiн орныктандыру мен табигатын коргауга багытталган шаралар жуйесшщ бiрдей болуына мумкщдгк бередi. Геоэкологиялык аудандау эдетте, физикалык-географиялык аудан-даудыц жеке бiрлiктерiне (ел, зона, провинция, округ, аудан т.б.) негiзделедi жэне эрбiр бвлiнген аймактын экологиялык жагдайын кенiстiкте сипаттап, кврсетедi.
Табигатты пайдалану мэселелерiн шешуде геоэкологиялык аудандаудын манызы зор. Осы ^гымга табигат к^былыстары мен YPДiстерiн когамга колайлы багытта взгертуге арналган iс шаралар кешеш де енедi.
Б. А. Федорович, Н. А. Гвоздецкий, В. А. Николаев т.б. галымдардын [3—5] енбектерше CYЙене отырып, Казакстаннын ландшафттык экология-сынын гылыми-колданбалы астарларын камтитын ж^мыстардын негiзiн А. В. Чигаркин калады [6]. Ол взшщ зерттеулерiнде Казакстаннын табигатын коргауга байланысты аудандау идеясын жалгастырып, оларды взгертудiн багыттары мен эдiстерiн непздедг Автор кейiнгi енбегiнде геоэкологиянын теориялык жэне эдiстемелiк негiздерiн аныктап, геожYЙелердеп экологиялык факторлар мен антропогенездi зерттеп, онын салдарына бага берiп, Казакстаннын геоэкологиялык карта-схемасы мен геоэкологиялык аудандау схемасын к^растырды. Казакстаннын геоэкологиялык аудандау схемасында 8 физикалык географиялык елдер мен оган енетiн 47 геоэкологиялык провинциялар топтастырылган. Экологиялык б^зылуды багалау критериiн тандау геожуйелердi ранжирлеудi жалгастыруга, ягни табиги аймактарды экологиялык б^зылудын одан да твмен реттiк денгейлерше бвлуге мумкiндiк береди Табигатты коргау жагдайлары бойынша табиги аймактарды бiрiктiру экологиялык жагдай калыптастыруга багытталган бiрынFай шаралар жYЙесiн жасауFа жаFдай туFызады [7].
Сонымен Казакстаннын СолтYCтiк-шыFыс, ШыFыс внiрлерi (Павлодар, ШыFыс Казакстан облысынын аумаFы) геоэкологиялык аудандау т^ргысында 5 ел жэне оларFа карасты 11 провинция аумаFын алып жатыр.
Атап айтсак, 1) Батыс Сiбiр жазьны елi (Ба-рама даласы, Ертгс мацы, Цулынды, Ерейментау цургак даласы провинциялары), 2) Сарыарка елi (Шыцгыстау швлейт провинциясы), 3) Алтай
таулы елi (Батыс Алтай таулы, ОцтYстiк Алтай таулы провинциялары), 4) Сауыр-ТарбаFатай — Жетку таулы елi (Жайсан тауаралыц швлейт, Сауыр таулы, Тарбагатай таулы провинциялары), 5) Т^ран елi (Балцаш мацы — Алаквл швл провинциясы) болып ажыратылады [1]. Айта кететiн жаFдай ландшафттык-экологиялык картаны жа-саFанда адамды коршаган экологиялык колайлы жагдайды сактауды камтамасыз ететiн кейбiр интгредиенттердiн ауадаты, судаFы жэне топырак-тагы мейлшше шогырланудыц рауалы шегi (ШРШ) (концентрациясы) ескерiледi. Б^л интегралды кврсетк1штер МYмкiндiгiнше Шектелген Экологиялык ЖYктемеш (МШЭЖ) сипаттайды [8].
Казакстаннын геоэкологиялык картасынын [9] негiзiне алынFан экологиялык акпаратты ке-шендi сараптау дэйектi материалды геоэкологиялык жаFдайдын шиеленiсуiне байланысты жYЙелеуге мумкiндiк бердi. Геоэкологиялык жаFдайдын шиеленiсуi — адам тiршiлiнгiнiн калыпты жаFдайынын взгеруi, табиFи ресурстардын сар-кылуы, геожYЙенiн орта жэне ресурс калыптас-тыргыш касиетiнiн твмендеуi немесе жоFалуы. Келенсiз экологиялык жагдайдын себебi, эдетте, антропогенез, кейбiр жагдайда табиFи YДiрiстер де эсер етуi мумкiн [7].
Сонымен экологиялык б^зылуды багалау критершн тандау геожYелердi ранжирлеудi жалгастыруга, ягни табиги аймактарды экологиялык б^зылудын одан да твмен ретпк денгейлерше бвлуге мумкiндiк бередi. А. В. Чигаркин Казакстаннын геожуйелершщ экологиялык б^зылу денгейлерiн балл есебiмен кврсеткен. Атап айтсак, апаттыц (5), цауiптi (4), шиелетскен (3), цанагаттанарлыц (2), цолайлы (1) т.б. жэне геоэкологиялык аудандау схемасында эрбiр елге карасты провинция атауларында экологиялык жагдайды аныктайтын непзп табиги жэне антро-погендш факторлар, онын ^нде табиги зоналык, экономика мен табиги ресурстарды пайдаланудын басты багыттары бершген [7]. Казакстаннын СолтYCтiк-шыFыс внiрiн камтитын Павлодар облысынын ауданы 124,8 мын шаршы км-ге тен, Батыс Сiбiр жазыFына (елi) срына енш жаткан Барама (дала), Цулынды, Ертк мацы кургак жазыктары аумактын 70%-ын к¥раса, ^сак шокылы квтерiнкi келетш онтустiк-батыс бвлiгi (Ерейментау-Баянаула цургак дала провинциясы) 30%-га жуык бвлiгiн алып жатыр [10]. Павлодар облысынын аумагы меридиан багытта (бойлык бойынша) созылып жатуына байланысты казiргi ландшафттык к¥рылымдарда ендiк дифферен-циациясы айкын байкалып, тYрлi ландшафт
турпаттарымен ажыратылады. Аумактын кеп бвлiгiнн дала, куан (к^ргак) дала зонасы кираса, ал ощуспк-шыгыс бвлiгi швлейт зонасымен (ШКР) шектесiп жатыр.
СолтYCтiк-шыFыс бвлiгi квктерекпвкайынды орман (Барама даласы) шоктарымен, Ертю жайыл-масы всiмдiк жамылгысынын (тогайлы-бугалы) эркелкiлiгiмен ажыратылады. Карагай орманынын Баянауланыц граниттi тастарында всiп, кездесуiне геологиялык ерекшелiтер мен тiк белдемдiлiк шекарасынын байкалуы эсер еткен. Ертiстiн он жагалауы Кулынды даласы, кумды вшрлерде всетiн реликтi таспалы карагай орманы («Ертю орманы МОТР») барлык орманнын 65%-ын курайды. Батыс Сiбiр елше жататын Ертiс маны кургак дала провинциясы Ертiс маны синеклизасында дамыган кайназойдын швгiндi жыныстарынан (неогеннiн саздарынан) курылган. Бетк1 бвлiгi Ертiстiн тврт терассалык жайылмаларына жататын кумтасты жэне аллювиальд^ кумтасты, киыршык тасты шепндшермен жабылган деуге болады. Экологиялык табиги факторларына токталсак, топырактын механикалык курамы женiл жэне дефляцияга бейiм келед^ Ертiс взенi Шыгыс Казакстаннын енеркэаппк транзиттiк агын сулары жэне жергшкп внеркэсiп жэне энергетикалык кешендер аркылы ластануда. Аумактын экологиялык денгеш — цанагаттарлыц. Ауа мен судын ластануы Павлодар, Ацсу, Еюбастуз калаларында ШРШ-дан артык. Экологиялык шиеленiсу аймактарына: Еюбастуз кен-вндiру энергетикалыц кешенi, Павлодар урбавнеркэаптк аймагы, Ацсу урбавнеркэаптк аймагы, Семей внеркэсiптiк аймагы, Ертiс взенi ацгары жатады [1]. Мысалы Павлодар урбаенеркэаппк аймагында мунай ендеу, химия, алюминий жэне жанадан ашылган электролиз зауыттары жумыс iстейдi. Сонымен катар ЖЭО-тары бар. Экологиялык шиеленiсу денгеш — шиеленккен. Атмосфералык шан, СО, N0, Н^, фенол, хлорлы сутепмен ластанган. АЛИ5 (атмосферанын ластану индекс -1,8 (2006 ж.), Ерпс взенi внеркэсiптiк жэне турмыстык акаба сулармен ластанган. Аксу урбавнеркэсiптiк аймагы, Аксу феррокорытпа зауыты мен Аксу МАЭС^ атмосфераны кYкiрт жэне кемiртек тотыгымен, шанмен ластауда. Ек1бастуз кен ендiру энергетикалык кешенi. Ек1бастуз кемiр алабында орналаскан ашык карьерлер мен Ек1бастуздагы МАЭС-1, МАЭС-2, тау жыныстарынын Yйiндiлерi каушпэкологиялык шиеленiс тудыруда. Ауанын шан, N02, СО, 802 ластануы ШРШ артык. АЛИ5-1,2 (2006 ж.). Кубырлардан шыккан шан, газдар батыс желдердщ
эрекетiнен шыгыска карай 150 км кашыктыкка тарайды. Семей енеркэаппк аймагы — цемент, тамак енеркэсiбi дамын-ан Семей каласын камтиды. Экологиялык шиелешсу денгейi — шиеленккен. АЛИ5 — 3,5. Атмосфералык ауа фенол, азот тотыгы, квмiртегi мен азот тотыктары шанмен (1,3 ШРШ) ластанган. Сонымен катар Ерпс взенiнiн енеркэаппк - турмыстык акаба сулармен ластану каут жогары. Ертiс взенiнiн ангарынын су сапасы 3-шi сыныптык, ластануы орташа. Суды (Павлодар, Семей калалары) жэне трансшекаралык (Кендi Алтай ендiрiс орындары) ластау квздерi ластайды. Аумактагы корыктык нысандарга «Ертiс орманы» (МОТР) жэне «Семей орманы» (МОТР) резерват-тарын жаткызуга болады. Павлодар облысынын шыгыс бвлiгiнде орналаскан (Шарбакты, Лебяж1 ауданы) резерваттын ауданы 277 961 га. 148,3 мын, га (орманды жерлердiн 65%-ы) жердi орман алып жатыр. Семей орманы (МОТР) аумагы 662 167 га. Казакстаннын таспалы (реликт) карагай ормандары кургак дала жэне швлейт зоналарынын ше-караларында орналаскан бiрегей табиги нысан болып табылады, су коргагыш, климатты реттеу жэне рекреациялык кызмет аткарады. Казiргi уакытта антропогендiк эрекеттерден (кесу, вртеу) орман алкаптары ж^1лдан-ж^1лга азайып келедг Бул эрекеттер есiмдiк жэне жануарлар дуниесш жояды, топырактын касиетiн, су режимш (еспе сулар), микроклиматты, жалпы алганда аймактык экологиялык жагдайына керi эсер етедi. Сонымен катар «Ертiс взенi жайылмасы» мемлекетпк табиги корыкшасы (кешендi), жалпы ауданы 377 133 га, Ерпстщ жагасында (Павлодар каласы) «Цус жолы» мемлекеттiк табигат ескертк^ (2 га) бар [10].
Барама (Бараба) дала провинциясы — Батыс Сiбiр ойпатынын онтYCтiк-шыFыс шетiнде Ерпс взенiнiн он жаFалауын алып жатыр. Жер бедерi батысзка, Ертiс взеш анFарына карай енiстеу ке-ледг Аумактын экологиялык шиеленiсу жаFдайы — колайлы. Онын негiзгi экологиялык шиелешсу кездерше — ауыл шаруашылыFын дурыс жургiзiлмеуi мен жел эрозиясы салдарынан кара топырактын кунарсыздануы.
Цулынды цургац дала провинциясы — Батыс Сiбiр жазынынын онтустiк шетiмен Алтайдын батыс етепнщ киылысында орналаскан. Экологиялык шиелешсу денгеш — цолайлы. Дегенмен жел эрозиясы мен жердi жырту салдарынан топырактын кунарсыздануы байкалады. Сондыктан ауыспалы егiс, жайылым, караFайлы ормандардын алкаптарын кенейту кажет.
Ерейментау — Баянаула цургац дала провинциясы — Сарыарканын солтYCтiк-шыFыс бвлiгiн
алып жатыр. Бул аумакка Ерейментау (899 м), Баянаула (1026 м), Царацаралы (1403 м), Цызылтау (1055 м) т.б. жатады. Провинциянын квп бвлiгiнiн экологиялык шиеленiсу денгейi — кана-гаттарлык. Экологиялык шиелешсу квздерiне — Караганды-Темiртау внеркэсiптiк ауданы жатады. Нура взеншщ ластануы — кауiптi денгейде. Зерттеу аумагына карасты корыктык нысандарга: Баянауыл мемлекеттiк улттыц табиги саябагы жэне онын курамына кiретiн «Цызылтау» МТ цорыцшасы жатады.
Кен аумакка созылып жаткан Сарыарка елiде 4 белдеулiк зона бар: орманды дала, дала, швлейт, швл. Олар табиги жагдайы жэне генетикалык кврсеткiштерiне байланысты 9 геоэкологиялык провинцияга бвлiнедi.
Сонын iшiнде Шыгыс вщрге жататын Шыц-гыстау швлейт провинциясын атауга болады. Шынгыстау аласа тауларымен (1305 м), Казак катпарлы елшщ шыгыс шетiн алып жатыр. Бул таулар Квкпектi, Шар усак шокыларымен шектесiп жатыр. Шар взенi Алтай тауларынан бвлiп тур. ОнтYCтiк-шыFыс бвлт Тарбагатай таулары мен Зайсан казаншункырымен жапсарласа оргаласкан. Шынгыстаудын C0лтYCтiгiнде Семейтау (606 ), Дегелец (1085 м), орталыгында Крсбастау (1077 м), Хан-Шыцгыс (1152 м), ощусттнде Ацшатау (1305 м) т.б. жоталары бар [11].
Экологиялык шиелешсу денгеш канагаттарлык жагдайда болганымен, Семей ядролык сынак полигоны мен Дегелен таулары жапсарлас ауданда — апаттык жагдай. Семей ядролык сынак по-лигонынын ауданы 18540 км2. Бiрiншi жарылыс 29.08.1949 жылы (куаты 20 кт) болды. Алгашкы сутегi бомбасы 12.08.1953 жылы жарылды. Бар-лыгы 470 рет, онын iшiнде 90 ауада, 26 жер бепнде жэне 354 жер асты сынактары болды. Полигон аумагында топыракта цезий-137, стронций-90, еуропий-152,155, америций-741, плутоний-239, 240, кобальт-60 сиякты жасанды изотоптар таралган [12]. Жер бет жэне ауадагы ядролык жары-лыстардын салдарынан ауага тараган радионук-лидтер непзшен полигоннын батыс, онтYCтж жэне ощуспк-шыгыс аймактарында таралган. Топырак курамынын орташа альфа жэне бетта белсендiлiктерi 200-1800 Бк/кг аралыгында. Ластанудын квп мелшерi ойпан жазыктар мен швлейт ландшафттарда квбiрек болуы радионук-лидтердiн су жэне жел аркылы ландшафттарда кайта шогырланганын керсеттi. Швлейттiк ланд-шафттардагы радионуклидтердiн мвлшерi далалык ландшафттарга караганда квбiрек. Радиобелсен-дiлiк мвлшерi полигоннын сынак аудандарынан квп
кашык жерлерге таралган деуге болады. Семей маны, Абай ауданымен шекаралас жаткан Жарма (Шар), Аягвз (Шубартау) аудандарынын кейбiр жерлерiнде плутоний-239, стронций-90 жэне цезий-137 радионуклидтершщ топырактагы жогары кврсеткiштерi аныкталды. Сондыктан бул внiрде калыптаскан радиоэкологиялык жагдай кен квлемдi экологиялык зерттеу жумыстарын жургiзудi талап етедi [13].
Туран жазыгы елiне жататын Балцаш мацы — Алаквл провинциясы Балкаш, Алаквл, Сасыкквл квлдерi шогырланган, Балкаш-Алаквл тектони-калык ойысын алып жатыр. Онын сол^стж бвлiгi Шыгыс Казакстан облысы аумагына сугына енiп жатыр. Экологиялык шиелешсу денгеш — кауiптi Непзп экологиялык бузылулар швлдену YДiрiсiнiн белсендшпмен, Капшггай бвгенiн салу салдарынан 1ле взенi атырауынын квргауы, Балкаш келi экожYЙелерiнiн азып-тозуы, жайылымдык дигрессиясымен, Акдала, Каратал суармалы алкаптары топырагынын кайта сорлануымен байланысты [1]. Алаквл мемлекеттiк табиги цорыгы (ауданы — 19712,9 га.) 1998 жылы курылды. Алматы жэне Шыгыс Казакстан облыстары аумагында орналаскан корыктын басты мiндетi — бiрегей сулы-батпакты кешендi коргап калу. Тущы Сасыкквл квлiнiн батпакты жагалауын, Алаквл квлiндегi «Реликтi шагала» табигат ескерткiштерi бар Аралтвбе аралы жэне ¥ялы квлi аралыгын камтиды [14].
Алтай таулы елi — Сiбiрдiн онтYCтiгiндегi улан байтак тау жYЙсi, Казакстанда онын батыс бвлiгi— Кендi Алтай мен Онтустiк Алтай орналаскан. Ен биiк нYктесi — Музтау (4506 м). Палеозой эрасы Герцин тау жасалу удiрiсiнде пайда болган. Мезозой мен палеогеннiн басында Алтай кен байтак денудациялык жазык болды. Казiргi жер бедерi неоген-твменп тврттiк кезенде кайта кетершу нэтижесшде калыптасты [11]. Алтай таулы елше — Батыс Алтай жэне Оцтустт Алтай таулы провинциялары жатады.
Батыс Алтай (Кендi Алтай) таульп провинци-яш орташа таулы жоталар жуйесш камтиды. Ен бшп Иванов жотасы (2778 м), Цоржынтау (Калзын) (2360 м), Квксу (2025 м), Тигрец (2007 м), Цоцыржон (Листвяга) (1837 м), Оба (1962 м), Yлбi (1395 м) жэне Цалба жотасы (Сарышокы — 1606 м) т.б. атауга болады [15]. Аумактын экологиялык жагдайы — кейбiр внеркэсш орталыктарында (вскемен, Лениногор, Зырян калалары) кауiптi, ал экологиялык бузылу денгеш канагаттарлык, экологиялык шиеленiсу кездерi тау-кен внеркэсiбi, тYCтi металлургия, энергетика, Семей ядролык
сынак полигонынын коршаFан ортага узак уакыт эсер етуi болып табылады.
Оскемен урбавнеркэаптк ауданы — вскемен каласын жэне онын манын алып жатыр. КоршаFан ортаFа керi эсер ететш внеркэсiп орындарынын куатты кешенi титан-магний, корFасын-мырыш комбинаттары, Улбi металлургия, химия-металлургия жэне цемент зауыттары, ЖЭО т.б. Экологиялык шиеленiсу денгейi — цауiптi, жер бетщдеп туракты температура инверсиясымен жэне тымырсыктын жиi кайталануымен шиелешсе тYседi АЛИ5 - 6,1 (2006 ж.), куюрттщ кос тотыFы, фенол (1 ШРШ), шан (4 ШРШ), формальдегид (1,7 ШРШ) пен азоттын кос тотыFы (1,3 ШРШ). Ертю жэне Улбi взендерiнiн внеркэсiптiк-турмыстык акаба суларымен ластануда.
Лениногор урбавнеркэаптк торабы — Риддер каласы мен тусiп металлургиянын тау-кен ендiрiс орындарын камтиды. Экологиялык шиелешсу денгейi — цауiптi. Экологиялык орныксыздану факторлары: Лениногор - полиметалл комбинаты жэне онын курамына кiретiн керFасын-мырыш зауыты, кенiштер, карьерлер, бос тау жыныстары Yйiндiлерi. Атмосферанын ластану денгеш вте жоFары — Казакстан калалары iшiнде ластануы бойынша бiрiншi орында. Тауаралык ойыс атмос-фералык ауаны ластаушылардын таралып кетуiне колайсыз климаттык жагдай туFызады. 1996 жылы АЛИ5 — 22, формальдегид (6,5 ШРШ), фенол (3,7 ШРШ), азоттын кос тотыны (1,8 ШРШ), куюрырттщ кос тотыны (21 ШРШ), шан. Yлбi взенiне тасталатын внеркэсiптiк калдыктар взеннщ ауыр металдармен ластану денгейiн арттырады. СЛИ — 3,13. Суынын ластану денгеш 4-шi сыныптык, курамында мырыш (6,2 ШРШ), мыс (4,2 ШРШ) т.б. бар (2006 ж.). Топырактын ластануы техногендiк сипатта.
Зырян урбавнеркэаптк торабы— Зырян каласын, тYCтi металлургиянын тау-кен ендiрiс орындарын камтиды. Ен Yлкен керi эсер етуш1 фактор — корFасын комбинаты болып табылады. шиелешсу денгеш — цауiптi. Казакстаннын ен лас калаларынын бiрi. Негiзгi ластаушылар: шан, азот кос тотыFы, фенол, куюрттщ кос тотыFы, формальдегид. АЛИ5 — 10,5 (1997 ж.). внеркэсшпк акаба сулардын негiзгi бвлiгi Буктырма взенiне куйылады. СЛИ — 1,91. Суынын ластану денгейi 3-шi сыныптык, орташа (2006 ж.). Непзп ластаушылар: кенiштер мен кендер, кенш ашык эдiспен вндiретiн терен карьерлер — Сыбай (320 м), Коркын (350 м), Yшалы (220 м). ^ Малеев кенiшi.
Глубокое тау-кен урбавнеркэсiптiк аймагы — Ертю полиметалл комбинатын (Глубокое кентi),
OFан жапсарлас жаткан тау-кен вндiрiс орындарын, калаларды, жумысшы кенттерiн, ШыFыс Казакстан мыс-химиялык комбинатын (Усть-Таловка кентi) камтиды. Жергшкп взендердiн внеркэсiптiк ластануы. Глубочанка езеншщ СЛИ — 4,08. Суынын ластану денгеш 5-шi сыныптык: мыс (6,5 ШРШ), мырыш (8,6 ШРШ), азот нитрил (3,5 ШРШ), т.б. Красноярка езеншщ СЛИ — 4,38. Суынын ластану денгеш 5-ш1 сыныптык,: мыс (2,5 ШРШ), мырыш (15,1 ШРШ), марганец (4,4 ШРШ) (2006 ж.). Экологиялык шиелешсу денгеш — цауiптi.
Кендi Алтай аумагындагы— Ертю езеш: вске-мен, Лениногор, Зырян калаларында, Глубокое кентшде калыптасып, Буктырма, Yлбi, Красноярка езендерi экелетш енеркэсшпк-турмыстык акаба сулармен катты ластанFан. СЛИ — 1,95. Су сапасы 3-шi сыныптык, ластануы орташа. Негiзгi ластаушылар: мыс (2,3 ШРШ), мырыш (2,2 ШРШ), азот аммоний (2,3 ШРШ). Казакстаннын Кендi Алтай калаларынын атмосфералык ластану индекстерш 20 жыл (1986—2006 жж.) аралынында салыстыру аркылы бастапкы жылдары (1986— 1992 жж.) енеркэсштердщ кауырт жумысына байланысты аталFан калаларда ауанын ластану дэрежесi жоFары болFанын керемiз [16]. Ал кейiннен экономиканын токырауына карай, внеркэсiп жумыстарынын баяулауына байланысты ластану дэрежесшщ твмендегенi байкалады. Зырян каласынын ауасынын ластануы кврсеткiшi вскемен мен Риддерге караFанда жоFары. Себеб^ кала ауасынын ластануына кала тумандануынын жоFарылауы жэне жел соFу жылдамдыFынын твмендеуi эсер етедi Тауiшiлiк ойыстарда жан-жагы тау жоталарымен коршалFандыктан, желдщ соFуы элсiреп, ауа массаларынын козFалысы баяулайды. АталFан факторлардын iшiнде ауа алабынын табиFи желмен тазалануында жел вте манызды орын алады. Сондыктан ауанын тек кана тiк козFалысымен жэне баяу желмен сипатталатын таушшк ойыстардагы калалардын ауа алабынын тазалыгына катан талап койылуы тиiс. внеркэсштердщ ластаушы заттарды атмосфераFа шыFаруы кезшде аймактын ауа-райы жаFдайы кадаFалануы кажет [16].
1992 жылы Батыс Алтай таулы провинция-сында Батыс Алтай мемлекеттк табиги цорыгы уйымдастырылды. Ауданы — 56 078 га. Ак Оба мен Кара Оба езендерi аралыгында Кексу жотасынын беткейлершде орналаскан. Сонымен катар «Твменгi Тургысын» мемлекетпк корыкшасы (2200 га), «Квкшштау самырсын тогайы» мемлекетпк табиFат ескертк^ (137 га), Алтай ботаника багы (Риддер каласы) (154 га) уйымдастырылFан. Келешеп бар Сiбе улттыц саябагын уйымдастыру
адзделген [14].
Оцmyсmiк Алmaй mayлы провинциясы ОдтYCтiк Алтaйдын Оцmyсmiк Алmaй (3483 м), Сapышоцы (3373 м), Hapbm (2533 м), КYpшiм (2645 м) сиякты тay жотaлapын вдмтиды. Тayapaлык ойыстapдa кeптеген кeлдеp мен eзендеp шоFыpлaнFaн [15]. Экологиялык шиеленiсy дедгеш — кaнasam-mapлъщ. Экологиялык rçayrn фaктоpлapы — оpмaн-ды ретаз кесy, тay жолдapыныд pетсiз сaлынyы. Экологиялык шиеленiсy aймaктapынa Буктыpмa жэне вскемен бeгенi жaткызyFa болaды. ¥зындьны — 500 км, енi 35 км, кeлемi 49,6 км3 болaтын Б:уктыpмa бeгенi — Зырян внepкэсiпmiк mоpaбыныц eнеpкэсiптiк aFындылapымен лaстaнyдa. СЛИ — 0,79, суыныд сaпaсы 2 сыныптык, тaзa (2006 ж.). Kapa Еpтiс eзенi aFындысыныд бip бeлiгiн aлy жобaсы сaлдapынaц бeген дедгешнщ темендеy кayпi жоFapы деyге болaды. вскемен бeгенi Еpтiс eзенiд apнaсынa сaлынFaн, узындыны 77 км, еш 1,2 км, келемi 659 млн м3. Серябрян кaлaсы тayкен eнеpкэсiптiк eндipiс оpындapынын aкaбa сyлapымен лaстaнFaн. СЛИ — 0,88 суы 2 сыныптык, тaзa (2006 ж.). Аyмaктa ШыFыс Kaзaкстaндa aлFaш рет уйымдaстыpылFaн Mapкaквл мeмлeкemmiк ma6vsM цорыгы (1976 ж.) бap. Корыктыд мaксaты — aймaктык лaндшaфтгapдын, кeлдеpдiд флоpaсы мен фayнaсыныд тaбиFи еpекшелiктеpiн сaктaп вдлу. Аyдaны — 75 048 га, Mapкaкeл тayapaлык ойысындaFы тayлы-оpмaнды (шыpшaлы-мaй кapaFaйлы) лaндшaфтrapын, оны коpшaп жaткaн КYpшiм жотaсынын тay беткейлеpiн, Mapкaкeл кeлiнiд (aбсолютiк биiктiгi 1485 м) Yлкен бeлiгiн кaмтиды [14]. 1996 жылы Kamон-цapaгaй мeмлeкemmiк ma6vsM сaябasы (643 477 га) уйымдaстыpылды. Корыктыд бaсты мaксaты — бipегей кыш^нды оpмaндapды, тapихи, тaбиFи ескеpткiштеpдi, яFни тaбиFи лaндшaфты сaктaп кaлy жэне aймaктык pекpеaциялык жэне курортгык элеуетш (Рaхмaн булaFы сaнaтоpий) т.б. д^ыну болып тaбылaды [14].
Одтyстiк Алтaй тayлы повинциясынaн одтyстiкке кapaй Сayыp-ТapбaFaтaй-Жетiсy тayлы елi оpнaлaскaн. Жетiсy Алaтayы тay жYЙесiн (4464 м) Сayыp (3500 м) жэне ТapбaFaтaй (2992 м) жотaлa-рын кaмтиды. K^aü Жетiсy тay жYЙесiмен 6íp-тугас, шapтгы тYpде Fana Kaзaкстaн мен Ны^й apaсындaFы мемлекетгiк шекapa бойымен бeлiнедi
Жaйсaн mayapaлык швлeйm провинциясы — Аш^, Сayыp мен ТapбaFaтaй тay жYЙелеpiн бeлiп туpaтын Жaйсaн тayapaлык ойысындa оpнaлaскaн. Жaйсaн кaзaншyнкыpынын узындыны 300 км, енi 140—150 км. Ед тeмен бeлiгiнде Жaйсaн кeлi оpнaлaскaн, одaн Еpтiс eзенi aFып шыFaды. Бук-
тыpмa бeгетiн сaлFaн сод Жaйсaн кeлi Буктыpмa бeгенiмен косылып, бipтутaс сyкоймa куpaды. Провинцияныд экологиялык шиеленiсy дедгеш — кaнaгammapлыц. Ны^й ayмaFындaFы Синьцзян-¥ЙFыp aвтономиялык ayдaнындa Еpmiс-Цapaмaй кaнaлын сaлy Kapa Еpтiс суынын адлемш кыскapтып, aлaбындaFы тaбиFи тепе-тендiктi бузaды. Кaзipгi yaкыттaFы 9 км3 тен жылдык aFынды кeлемi 20%-Fa (2 км3) aзaйсa, Буктыpмa бeгенiнiд дедгеш тeмендеп, Еpтiстiд бойындa eндipiлетiн электр кyaты 20%-Fa кемидi жэне Оpтaлык Ka-зaкстaнныд су шapyaшылык мэселелеpi бipшaмa шиеленiседi [1].
Аyмaктa тaбиFи лaндшaфтгapды коpFay Yшiн Буктыpмa бeгенiнiд бaтыс жaFaлayындa Цулыджы жэне «K,apamaM цумы» мемлекепк тaбиFи к0pыкшaлapы (зоологиялык жэне ботaникaлык) уйымдaстыpылFaн. Сонымен кaтap Kapa Еpтiс eзенiнiд aнFapындa (MaйкaпшaFaй, Боpaн жэне Kapaтaл елдi мекендеpi apaлыFы) келешегi бap Жaйсaн швлдi цорыгын уйымдaстыpy (120 мыд га) кезделш отыр [14]. Бул коpыктa Жaйсaн ^a^ шункырыныд шeлдiк лaндшaфттыныд флоpaсы мен фayнaсы коpFayFa aлынaды.
Сayыp mayлы провинциясы — Ma^iparç тayлa-ры мен Сayыp жотaсын кaмтиды. Тayлы мaссив (3500 м) так беткейлеpiмен, тегiс шындapымен сипaттaлaды. Экологиялык шиеленiсy дедгейi — Kолaйлы. Сayыp жотaсы беткейлеpiндегi оpмaндap-дыд жойылып кетyiн болдыpмayFa бaFыттaлFaн тaбиFaтты коpFay шapaлapын жYpгiзy кaжет. Болaшaктa Сayыp ma6^am eскepmкiшi (ботaни-кaлык) Жaйсaн мaцы жэне Tepexmi (ботaникaлык) к0pыкшapaлapын уйымдaстыpy жобaсы бap [1]. Сayыp ma6^am eскepmкiшi Сayыp жотaсындaFы Теpектi жэне Шaт aлкaптapындaFы тayлы шыр-шaлы оpмaндapды кaмтиды. Kaзaкстaн ayмaгын-дaFы Шренк шыpшaсы (Тянь-Шлнь шыpшaсы) eсетiн кYнгipт кылкaн жaпыpaкты оpмaндapы apеaлынaн окшayлaнFaн ед солгустак бeлiп кipедi. Сayыp жотaсыныд одтYCтiк-бaтысындa Жaйсaн жэне Бaлкaш-Алaкeл ойыстapын бeлiп туpFaн Тapбasamaй (Бapцыmбeл) жотaсы aлып жaтыp [15].
Kaзaкстaн ayмaFындa жотaнын бaтыс бeлiгi оpнaлaскaн, онын узындыны 300 км-ге жуык, енi 30—50 км. ТapбaFaтaй жотaсыныд ед биiк нYктесi — Ta^ay mayы (2992 м). Экологиялык шиелешсу дедгеш — цanaгammapлъщ. KоpшaFaн оpтaнын экологиялык оpныксыздaнy техногендiк фaкто-рыныд жоктыFы, топыpaк эрозиясы кayпiнiд aлдын-aлy кaжетгiгi болып тaбылaды. ТapбaFaтaй (Бapкытбел) жотaсынын бaтыс бeлiгiндегi aлaсa тayлы лaндшaфтapды ^м^ган — Tapбasamaй
мемлекеттт цоръщшасы (240 000 га) уйымдас-тырылган. Максаты — Тарбагатай жотасынын бiрегей субальпiлiк всiмдiгiн коргау. Келешегi бар Тарбагатай мемлекеттiк табигирезерватын (2010 ж.) куру жоспарланган. Табигатка адамзаттын жоспарлы есерi бiр жагынан когамнын ecin келе жаткан табигат ресурстары суранысын камтамасыз ету, екiншi жагынан — табигат ресурстарын мумкiндiгiнше сактау жэне оларды кайта вндiрудi кенейту аркылы коршаган ортанын элеуеттi внiмдiлiгiн арттыруга болады. Бул меселелер казiргi уакытта геоэкологиялык зерттеулер негiзiнде шешiлуi керек. Экологиялык тургыда бузылган аумактардын табигатын орныктандыру
багдарламасын жузеге асыру ушш осындай аймак тургындарын Yкiметтiк шешiмдер негiзiнде ку-кыктык коргаудын манызы ерекше. Сондыктан коршаган ортаны коргау мен табигатка адам эсерiнiн салдарын алдын-ала бiлудiн ландшафтык экологиялык устанымдары мен эдiстерiн эрi карай дамыту манызды деп бiлемiз. Казiргi уакытта Семей ядролык полигонына жанасып жаткан Павлодар жэне Шыгыс Казахстан облыстарыныц улкен бвлт экологиялык апат зонасы деп жарияланган. Табигатты коргау саласындагы гылыми проблемаларды сэттi зерттеп, шешу тек коршаган ортасы экологиялык тургыда бузылган аймак-тардын жергiлiктi табигат жагдайларыньщ ерек-шелiктерiн жан-жакты ескеру аркылы, ягни гео-экологиялык непзде гана жYзеFе асады.
ЭДЕБИЕТТЕР
1. Жакупова А.А., Чигаркин А.В. ^азакстанньц ай-мактык геоэкологиясы: Оку куралы. Алматы: ^азак университетi, 2007. 202 б.
2. Достай Ж.Д. Геоэкология пэшнщ FылымдаFы орны // Географическая наука в Казахстане: результаты и пути развития: Материалы Межд. науч.-практ. конф.,
посвященной 60-летию образования Института (сектора) географии НАН РК и 10-летию независимости Республики Казахстан. Алматы, 2001. С. 18-21.
3. Казахстан // Природные условия и естественные ресурсы СССР. М.: Наука, 1969.
4. Гвоздецкий Н.А., Николаев В.А. Казахстан: Очерки природы. М.: Мысль, 1971. 195 с.
5. Физическая география Республики Казахстан: Учебное пособие. Алматы: Казак университет, 1998. 266 с.
6. Чигаркин А.В. Памятники природы Казахстана: (примечательные ландшафты и их охрана). Алма-Ата: Кайнар, 1980. 150 с.
7. Фаизов К.Ш., Бельгибаев М.Е. Почвенные ресурсы Казахстана: их использование и охрана // Гидрометеорология и экология. 1995. №3.
8. Чигаркин А.В. Геоэкологическое районирование и экологическая реконструкция нарушенных геосистем Казахстана //Вестник КазГУ. Серия географ. 1996. Вып. 3.
9. ИскаковН.А., МедеуА.Р. Казахстан: Природа. Экономика. Экология. Алматы, 2007. 216 с.
10. СапаровК,.Т. Павлодар облысыныц топонимика-лык кещстт (казактардын кещстжл игеру тэжiрибесiнщ жер-су атауларындагы керши). Павлодар: «ЭКО» Г0Ф, 2007. 308 б.
11. Физическая география Восточного Казахстана: Учебное пособие. Усть-Каменогорск, 2002. 182 с.
12. Тлеубергенов С.Т. Полигоны Казахстана. Алматы: Гылым, 1997. 220 с.
13. Тугельбаев С.С. Геоэкологические проблемы ра-дионуклидного загрязнения ландшафтов восточной части Казахского мелкосопочника: Автореф. ... дис. канд. географ. наук. Алматы, 2007. 16 с.
14. Сапаров К,.Т. Ерекше корталатын табиги аумак-тар жуйесш калыптастыратын географиялык атаулар // Вестник ВКТУ им. Д. Серикбаева. 2007. № 2. С. 129-137.
15. ШыFыс Казакстаннын эюмшЫк-аумактык кар-тасы (М-бы 1 : 1 000 000). Алматы: «Картография» ККК, «КР жерресурсагенттт», 2003.
16. Чигаркин А.В., Сыдыкова И.О. Кaзакстандагы Кендi Алтай таушЫк отгетарынын экологиялык манызы: Материалы межд. науч.-практ. конф. «IV Жан-даевские чтения». Алматы, 2007. С. 194-197.
