Научная статья на тему 'ТОК ЎСИМЛИГИНИ ҚИШКИ СОВУҚЛАРГА ЧИДАМЛИЛИГИНИ ОШИРИШНИНГ ЎЗИГА ХОС ЖИҲАТЛАРИ'

ТОК ЎСИМЛИГИНИ ҚИШКИ СОВУҚЛАРГА ЧИДАМЛИЛИГИНИ ОШИРИШНИНГ ЎЗИГА ХОС ЖИҲАТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Ветеринарные науки»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
Экологик-мослашув / Фермер хўжалиги / Кўмилган узумзор / Микроэлементлар / Узумзорларда арзон

Аннотация научной статьи по ветеринарным наукам, автор научной работы — Эшпулатов А. Ш., Холматова М. Т., Жалолдинова Х. Ҳ.

Ток селекциясининг асосий бош йўналиши серҳосил, совуққа, қурғоқчиликка, касаллик ва зараркунандаларга чидамли, шунингдек, қимматбаҳо хўжалик белгиларига (узум бошлари катта, ғужумлари йирик, кўркам, эртапишар, ширадор, транспортбоп, узоқ сақланадиган ва ҳ.к.) эга бўлган навларни яратиш ҳисобланади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по ветеринарным наукам , автор научной работы — Эшпулатов А. Ш., Холматова М. Т., Жалолдинова Х. Ҳ.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТОК ЎСИМЛИГИНИ ҚИШКИ СОВУҚЛАРГА ЧИДАМЛИЛИГИНИ ОШИРИШНИНГ ЎЗИГА ХОС ЖИҲАТЛАРИ»

ТОК УСИМЛИГИНИ ЩШКИ СОВУЦЛАРГА ЧИДАМЛИЛИГИНИ ОШИРИШНИНГ УЗИГА ХОС ЖЩАТЛАРИ *Эшпулатов А. Ш., 2Холматова М. Т., 3Жалолдинова Х. X,.

Жаргона давлат университети, аграр кушма факултети, ахоли томоркаларидан самарали фойдаланиш ва доривор усимликлар кафедраси укитувчиси 2'3Фаргона давлат университети, аграр кушма факултети, мевачилик ва сабзавотчилик

кафедрасининг 4-боскич талабаси https://doi.org/10.5281/zenodo.11186297

Ток селекциясининг асосий бош йуналиши серхосил, совукка, кургокчиликка, касаллик ва зараркунандаларга чидамли, шунингдек, кимматбахо хужалик белгиларига (узум бошлари катта, гужумлари йирик, куркам, эртапишар, ширадор, транспортбоп, узок сакланадиган ва х.к.) эга булган навларни яратиш хисобланади.

Узумзорларнинг хосилдорлигини ошириш масаласини хал килиш усимликларнинг нокулай экологик омилларга чидамлилиги муаммоси билан боглик кишки совуклар, куз-киш совуклари ва бошкаларни уз ичига олади.

^ишки совуклардан узумзорларнинг нобуд булиши натижасида юзага келган катта иктисодий йукотишлар самарали химоя усулларини излашга ундайди. Узумнинг музлашдан зарар куриш даражасини маълум даражада камайтириш имконини берадиган турли хил агротехник тадбирлар мавжуд. Бу хаммаси самарали эмас, катта харажатларни талаб килади, техник жихатдан амалга ошириш кийин.

Экологик-мослашувчан узумчилик усимликларнинг усиш мухити шароитларига караб узум усимлигининг кобилиятларини фарклаш билан бевосита боглик. Маълумки, Узбекистон узумзорларнинг мухим майдонлари киши анча каттик булган континентал иклимда жойлашган булиб, бу уртача мутлак минимал харорат нолдан паст булган киш учун узумзорларни саклаш.

Фермер хужалигида иклимнинг микроиклим хусусиятларини диккат билан хисобга олиш керак. Аёз ва киш даврининг узумзорга таъсирини тулик урганишдан фаркли уларок, релъеф шакли ва узумни коплаш усулининг минимал хаво харорати таксимотига таъсирига жуда кам сонли тадкикотлар багишланган.

Кумилган узумзорларда рельеф ва минимал х,аво хароратининг таъсири унчалик катта эмас, шунинг учун ёпик узумзорлар учун жой танлаш совук хаво окими таъминланган рельеф купайган жойларга, тог олди худудларида эса жанубий кияликларга берилади.

Замонавий тушунчаларга кура, усимликларнинг, шу жумладан узумларнинг совукка чидамлилиги бирон бир омил ёки модда билан эмас, балки хужайралар ва умуман усимликлар ичида содир буладиган жараёнлар ва реакцияларнинг бутун мажмуаси билан белгиланади. Х,арорат кутарилганда, узум усимлик вегетатив холатдан сифат жихатидан фарк килади - совукка чидамлирок булади. Ушбу утиш тукималарда бир катор физиологик ва биокимёвий жараёнларнинг кайта тузилиши билан боглик булиб, умуман олганда хали яхши урганилмаган булиб, улар янги узгарган мухит шароитида тукималарнинг ва умуман тананинг хаётий фаолиятини таъминлайди. Шунинг учун олимлар ва биологлар олдидаги вазифа узум усимлигининг биологиясини мукаммал урганиш, унинг баркарорлигини ошириш йулларини ишлаб чикиш учун организмда содир буладиган жараёнларнинг асосий конуниятларини чукуррок урганишдан иборат.

Узбекистан узумчилик деярли водий ва вохаларда ва айрим чул худудларда жойлашган булиб, у эрда узум киш фасли учун саклаш талаб килади. Бундан ташкари узум буталари догли некроз билан жиддий шикастланиш ва хосилнинг сезиларли пасайишига олиб келади. Узумнинг кишга чидамлилигини урганиш сохасида маълум ижобий

натижаларга карамай, мавзу ёритилган, етарли эмас ва кушимча тадкикотларни талаб килади. Бу, биринчи навбатда, усимлик унумдорлигини окилона саклаш ва ошириш учун минерал озикланиш даражаси ва узум навларининг абиотик табиатнинг стресс омилларига чидамлилиги уртасидаги кишки чидамлилик характерини белгилашга тегишли.

Микроэлементларнинг узум усимликларига таъсири буйича куплаб тадкикотлар ва мавжуд маълумотлар, айникса, маълум ва янги элементларнинг таркиби ва микдорий нисбати ва усимликларга кабул килиш шакллари билан угитлар хилма-хиллиги муаммони хал килмайди.

Узумзорларда арзон, самарали агрокимёвий воситаларни излаш ва улардан фойдаланиш ва уларни тармок технологик регламентига жорий этиш узум етиштиришнинг баркарорлигини таъминлайди ва бунинг натижасида соха иктисодиётини юксалтиришга хизмат килади.

Совукка чидамлилиги усимликларнинг паст хароратга чидамлилигини билдирувчи совукка чидамлилигидан фаркли, усимликларнинг паст салбий хароратларга чидамлилигини англатади. ^ишки чидамлилик - бу усимликларнинг нокулай киш шароитларига бардош бериш кобилияти: паст салбий хароратлар, куриш, намланишдан, некроз ва бошкалардир.

Узок кишлаш даврида усимликларнинг совукка чидамлилиги сезиларли тебранишларни бошдан кечиради. Совук мавсумда харорат кутарилганда, хужайра ичидаги метаболизмнинг табиати узгаради ва усимликлар котиб колиш холатини тулик ёки кисман йукотиши мумкин. Х,ароратнинг кейинги баркарор пасайиши билан, агар эриш усиш жараёнларининг бошланишига олиб келмаса, усимликлар яна каттиклашиши мумкин. Бинобарин, усимликларнинг совукка чидамлилиги кайтариладиган физиологик холатдир.

Бир неча йиллар давомида Урта Осиё шароитида турли хил хароратларида музлатгичларда усимлик органларини сунъий музлатиш усули ёрдамида навлар гурухининг совукка чидамлилиги динамикасини даврий аниклаш амалга оширилди. Натижалар йилнинг совук ойларида усимликларнинг совукка чидамлилиги хаво хароратининг узгаришига тулик мос равишда кандай узгаришини курсатди. Энг юкори каршилик даражаси усимлик томонидан энг совук ойларда намоён булади.

Сунгги пайтларда ёпик, копланмаган ва ярим копланган узумзорлар майдонларини саклаш масаласи долзарб булиб колди. Махсус коплаш воситаларидан узум богларида фойдаланиш, копламага эга булмаган узум майдонларидан иктисодий жихатдан яхширокдир.

Узум самарали ривожланади ва атроф-мухит хдроратининг маълум бир оралигида яхши мева беради. У узининг ишлаб чикариш салохиятини навнинг биологиясига мос келадиган харорат шароитида тулик амалга оширади.

Х,ароратнинг оптимал кийматлардан четга чикканда, усимлик бунга мослашиш кобилияти билан муносабатда булади ва нокулай шароитларда омон колиш учун бутун биологик салохиятини сафарбар килади. Совукка чидамлилигига асосланган барча навлар бешта шартли гурухга ажратилган:

- юкори чидамлилик (- 28.. ,-350С);

- баркарор (-23...-270С);

- уртача баркарорлик (-18,5.. ,-22,50С);

- заиф баркарорлик (-15. -180С);

- бекарор (-150С);

Куртаклар пишиши эрта бошланадиган ва интенсив равишда давом этадиган узум навлари, коида тарикасида, совукка чидамлилиги ошиши билан ажралиб туради ва куртаклар ниш пишиши кеч бошланиб, секин давом этадиган навлар жуда паст совукка чидамлилигига эга.

Хулоса килиб айтиш мумкинки, муаммони хал килиш билан ток кумилмайдиган ерлардаги узумзорларда харорат узум усимликларининг хаётий фаоллигини, уларнинг хосилдорлик даврининг давомийлигини, кучатларнинг хосилдорлигини ва махсулотнинг сифат курсаткичларини белгиловчи асосий табиий омиллардан бирини белгилайди. Ушбу муаммонинг амалий ечими саноат самарадорлигини оширади, мамлакатнинг узум ва кайта ишланган махсулотларга булган эхтиёжини яхширок кондириш имконияти булади.

REFERENCES

1. Аджиэв, А.М., Аджиэва Н.А., Азизова Х.Г., Аджиэва С.А. Экологик мослаштирилган узумчилик: илмий асослари ва амалий жихатлари. Махачкалъа, 2002. 161 б.

2. Молдовада навларнинг совукка чидамлилиги ва очик узум маданияти. - Кишинёв: Сартеа Молдовенасса, 1972. - 142 п.

3. Давитая Ф.Ф. СССРда узумнинг иклим зоналари. М, Пишчепромиздат, 1948. 65 п.

4. Бондар Э.М. Молдовада очик узум маданияти. Кишинёв, "Штиинтса" нашриёти, 1971. 87 б.

5. Вакар, Б. Г. Узум тукималарининг кишга чидамлилиги билан боглик холда анатомик ва гистокимёвий урганиш. - Кишинёв: Штиинтса, 1987. - 12 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.