Научная статья на тему 'МАҲАЛЛИЙ ВА ИНТРОДУКЦИЯ ҚИЛИНГАН ОЛХЎРИ ВА ТОҒОЛЧА НАВЛАРИНИНГ АСОСИЙ ФЕНОЛОГИК ФАЗАЛАРИНИ ЎРГАНИШ'

МАҲАЛЛИЙ ВА ИНТРОДУКЦИЯ ҚИЛИНГАН ОЛХЎРИ ВА ТОҒОЛЧА НАВЛАРИНИНГ АСОСИЙ ФЕНОЛОГИК ФАЗАЛАРИНИ ЎРГАНИШ Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

57
16
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
олхўри / тоғолча / навлар / гул куртаклари / гуллаш / муддатлар

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Юлдаш Бекмирзаевич Саимназаров, Мирносир Мирсултонович Исроилов, Шухрат Махмутович Ахмедов, Охунжон Бахтиёр Ўғли Жўраев, Исломбек Рахимбердиевич Акбаралиев

Мақолада олхўри ва тоғолча навларининг асосий фенологик фазаларини ўтиши келтирилган. Бунда олхўри навлари 2021 йилга нисбатан 2022 йилда гуллаш 25-27 кун кечроқ гуллаши кузатилган бўлса, тоғолча навларида гуллаш муддати 20-26 кун кечроқ бўлганлиги аниқланди

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по биологическим наукам , автор научной работы — Юлдаш Бекмирзаевич Саимназаров, Мирносир Мирсултонович Исроилов, Шухрат Махмутович Ахмедов, Охунжон Бахтиёр Ўғли Жўраев, Исломбек Рахимбердиевич Акбаралиев

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МАҲАЛЛИЙ ВА ИНТРОДУКЦИЯ ҚИЛИНГАН ОЛХЎРИ ВА ТОҒОЛЧА НАВЛАРИНИНГ АСОСИЙ ФЕНОЛОГИК ФАЗАЛАРИНИ ЎРГАНИШ»

МАХДЛЛИИ ВА ИНТРОДУКЦИЯ КДЛИНГАН ОЛХУРИ ВА ТОГОЛЧА НАВЛАРИНИНГ АСОСИЙ ФЕНОЛОГИК ФАЗАЛАРИНИ УРГАНИШ

Юлдаш Бекмирзаевич Саимназаров Мирносир Мирсултонович Исроилов Шухрат Махмутович Ахмедов Охунжон Бахтиёр ^ли Жураев Исломбек Рахимбердиевич Акбаралиев Тохирбек Фуркат уFли Эргашев Академик М.Мирзаев номидаги богдорчилик, узумчилик ва виночилик илмий-

тадкикот институти

АННОТАЦИЯ

Маколада олхури ва тоголча навларининг асосий фенологик фазаларини утиши келтирилган. Бунда олхури навлари 2021 йилга нисбатан 2022 йилда гуллаш 25-27 кун кечрок гуллаши кузатилган булса, тоголча навларида гуллаш муддати 20-26 кун кечрок булганлиги аникданди.

Калит сузлар: олхури, тоголча, навлар,гул куртаклари, гуллаш, муддатлар.

Узбекистон Республикасининг икдим шароити кескин кантининтал булганлиги сабабли жорий йилнинг бахорги мавсумда март апрел ойларда хаво харорати пасайиб, ёгингарчилик микдори ортиб кетиши кузатилади. Эрта совукларнинг гулларга салбий таъсири хароратнинг пасайиш даражасигагина боглик булиб колмай, балки гулларнинг ривожланиш фазасига хам боглик булади: улар канча куп ривожланган булса, совуклардан шунча кучлирок зарарланади. Шунинг учун совуклар канча кеч булса, у шунча куп зарар келтириши мумкин, усимлик ёш органларининг бирмунча ривожланишига тугри келади (куртаклар, гунчалар, гуллар, тугунчалар). Кейин буладиган бахорги хар бир совук, кам кучли булса хам, биринчи совукларга караганда купрок зарар келтириши мумкин. Олхури ва тоголча гуллари совукларга бирмунча чидамли булади. Мева дарахтларининг гулларини 2-3 0С хароратда 5 соат давомида совукка колдирилганда уларнинг нобуд булиш фоизи куйидагича булган: олхури - 94-96 %, тоголча -70% олхури -4 0С ,тоголча - 4,5 0С хароратга бардош беради. Гуллар айрим кисмларининг паст хароратга чидамлилиги турлича булади.

15-iyun, 2022

Google Scholar Respublika anjumani

33

ytadqq

Гулнинг геницейи (уругчи ва огизчали тугунчаси) совукка жуда таъсирчан булади.

Баъзан тугунчалар харорат - 1 0С дан пасайганда хам зарарланади. Тоголча, нок, олма ва олхурининг тугунчаси паст хароратларга бирмунча чидамли булади. Чангчи тугунчаларга нисбатан анча паст хароратга хам чидайди. Масалан, гул чанги, хатто -2 0С хароратда хам унувчанлигини саклайди. Кора совуклардан, баъзан, уругкуртаклар зарарланади, натижада партенокарпик (уругсиз) мевалар хосил булади, булар, купинча мазкур нав учун хос булмайди.

Меваларда чузинчоклик, яра-чака, пишганда эса пукак халка, чатнаш ва гуддалар пайдо булади. Купинча уругли мева дарахтларининг тугунчаларини совук уриши натижасида уларнинг мевалари буришиб колади. Совуклар тугунча ва гулларга купрок, гунчаларга бирмунча камрок таъсир килади. Ёпик гунчалар факат 3-5 0С гача булган кучли совуклардан зарарланади. Унча каттик булмаган (-10С), лекин мева тугиш даврида узок вакт давом этадиган совуклар хосилни йукка чикаради. Усимликлар 00С дан паст хароратда зарарланганда хужайралари сувсизланади ва муз протоплазмани механик шикастлантиради.

Протоплазма шу даражада сувсизланиб коладики, натижада у ковжирайди, бужмаяди ва куриб колади. Хужайра совукдан тулик жарохатланмаганда хужайралар орасидаги сув хужайрага утиб тикланади ва усимлик хаётини давом эттиради.

Дарахтларнинг совукка чидамлили даражаси мева тур ва навнинг биологик хусияти, мевали экинларнинг агротехник тадбирлари кай даражада утказилганлиги, касаллик ва зараркунандалар билан зарарланганлиги хамда дарахтларнинг пайвандтагларига узаро богликдир.

Мева экинларини янги навларини яратиш ва богларни барпо килиш узок муддатли талаб этади. Ушбу холатда хорижий хамкорлик доирасида мева экинлари янги навларини республикага олиб келиш билан узок муддатли фаолиятни нисбатан енгиллаштириш ва сохага жадал усулда янги навларни киритиш имконияти мавжуд.

Узбекистон ва Хиндистон олимлари илмий-тадкикотларни амалга ошириш буйича келишувга (2020 йил 14 февралда имзоланган) кура кишлок хужалигида узаро хамкорликда лойихаларни хаётга татбик килиш натижасида "Узбекистон ва Хиндистондаги усимлик генетик ресурсларини бойитиш ва тадкикотчилар илмий салохиятини

Google Scholar

Respublika anjuman

15-iyun, 2022

ошириш мавзусидаги халкаро хдмкорлик амалий лойихдси доирасида тадкикотлар амалга ошмокда.

Лойихд доирасида Х,индистон ва Узбекистан уртасида мева экинлари навлари, шакллари, дурагайларини алмашиш, янги бог ва токзорларни барпо килиш, мева-узум генофондини бойитиш хдмда истикболда янги мева ва резавор мева навларини яратиш максад килиб куйилган.

Тадкикот услубияти. Тажрибалар "Мевалар, резавор мевали ва ёнгок усимликлари навларини урганиш усули ва дастури" (Мичуринск 1973 й) асосида амалга оширилди. Тажриба майдонида олхури ва тоголча навлари 6х5 сехмада экилган булиб, умумий майдони 1,2 гектарни ташкил этади.

Тадкикот натижалари ва уларнинг тахлили. Хиндистон давлатига юборилган олхури навларини 2021-2022 йилларда фенологик фазаларини кузатишларинитахлили шуни курсатдики:

1-жадвал

Олхури навларни фенологик фазалари (2021 й) (2009 йил экилган олхури боFи)

№ Олхури навлари Дарахт холати Гуллаш Гуллаш бали

бошл. масс. тугад.

1 Манфор 5 14/II 19/II 22/II 3

2 Бертон st 5 22/II 25/II 27/II 2

3 Ранняя Лакстона 5 19/II 23/II 25/II 2

4 Пассифик 5 25/II 27/II 30/II 2

5 Чернослив Самаркандский st 5 25/II 27/II 29/II 3

6 Фаворита дель Султано 5 25/II 27/II 29/II 2

7 Джорис плам 5 26/II 28/II 1/III 2

8 Ютук 5 19/II 21/II 23/II 2

9 Ясми 5 19/II 21/II 22/II 3

10 Ярхи 5 29/II 1/III 3/III 2

11 Голдбай 5 25/II 26/II 28/II 3

12 Казахстанская 5 27/II 30/II 3/III 3

Кузатишлар шуни курсатдики 2021 йлида олхури гуллаш фазасининг бошланиши 14/II дан 3/III гача давом этди. Гуллаш даражасининг давомийлиги 16-19 кунни ташкил этди.

35

2-wadßan

0.xypu Hae.iapHn ^eHO.oriK (|)a'3a.iapn (2022 h) (2009 hh. экн.гaн o.xypi ÖOFH)

s & KypTaK^ap GypTHmH KypTaK^ap onH^HmH Tyn^am s R

№ O.xypi HaB.iapii R o x T ä p a g öomn. Macc. Tyrag. cö IQ 3 a R R fr

1 MaH^op 5 17/III 25/III 28/III 31/III 5/IV 4

2 BepTüH st 5 18/III 25/III 28/III 31/III 5/IV 4

3 PaHHHA HaKCTOHa 5 9/III 13/III 19/III 23/III 26/III 2

4 naccu^HK 5 20/III 27/III 29/III 1/IV 5/IV 5

5 HepHOC^HB CaMap^aHgcKHH st 5 13/III 21/III 26/III 29/III 1/IV 3

6 OaBopHTa ge^b Cy^TaHO 4 20/III 27/III 29/III 1/IV 5/IV 3

7 ^:opuc n^aM 5 17/III 23/III 29/III 1/IV 5/IV 4

8 roTy^ 5 9/III 11/III 17/III 20/III 24/III 5

9 ^CMH 5 17/III 24/III 29/III 31/III 4/IV 3

10 ^pXH 5 23/III 28/III 3/IV 5/IV 8/IV 3

11 ro^gGafi 5 18/III 24/III 27/III 29/III 3/IV 4

12 Ka3axcTaHCKaa 5 17/III 22/III 29/III 2/IV 6/IV 5

3pTa rynnaraH HaBnap: MaH^op 14/II, PaHH^a HaKCToHa 14/II ga öomnaHgn.

Ken rynnaraH HaBnap: ^pxn, Ka3axcTaHCKaa 3/III ga TyragH. Tynnam gapa:acH ypTana 2,4 öanHH TamKHn этgн.

Ky3aramnap myHH KypcargHKH 2022 finnga onxypn rynKypTaKnap GypTHmH öomnaHHmn 9/III gaH 23/III rana gaBOM этgн.

3pTa ryn KypTaKnapn öypram öomnaHraH HaBnap PaHH^a HaKCTOHa, roTys; HaBnapn 9/III ga öomnaHgn.

Ken ryn KypTaKnapn öypram öomnaHraH HaBnap ^pxn HaBH 23/III, OaBopHTa gent CynTaHO HaBHga эсa 20/III ga KypTaKnapn öypramH Ky3arnngH.

Tynnam $a3acHHHHr öomnaHHmn 17/III gaH 8/IV rana gaBOM этgн. Tynnam gapa^acHHHHr gaBoMHÖnnrn 18 - 23 KyHHH TamKHn этgн.

3pTa rynnaraH HaBnap: MTys; 17/III, PaHH^a HaKCTOHa 19/III ga öomnaHgn.

Ken rynnaraH HaBnap: ^pxu 8/IV, Ka3axcTaHCKaa 8/IV ga Tyragu.

Tynnam gapa:acH ypTana 3,7 öanHH TamKun этgн.

36

ToFO^na HaB.iapiiHii ypraHim-XuHgucTOH gaBnarara roöopunraH TOFonna HaBnapHHH 2021-2022 fiunnapga ^eHonoruK ^a3anapuHH Ky3aTHmnapuHH Taxnunu myHH KypcarguKu:

3-waöean

ToFO^na HaB^apHH ^eHO^oriK (|)a3a.iapn (2021 h) 2009 hh^ экн^гaн

Tynnam s

№ TOF onna HaBnapu gapaxT xonara öomn. Macc. Tyrag. vo 1 n n y

1 OuoneTOBaa gecepraaa st 5 22/II 25/II 29/II 3

2 npeMtepa 5 29/II 4/III 9/III 2

3 CecTpuHKa 5 27/II 29/II 4/III 2

4 KypopTHaa 5 1/III 5/III 9/III 2

5 XOCUHOT 5 29/II 4/III 10/III 3

Ky3aramnap myHH KypcarguKu 2021 finuga tof onna rynnam $a3acuHHHr öomnaHumu 22/II gaH 10/III rana gaBoM этgн. Tynnam gapa^acuHuHr gaBOMHÖnuru 8-10 KyHHu TamKun этgн.Эртa rynnaraH HaBnap: OuoneTOBaa gecepraaa st HaBu 22/II ga rynnamu öomnaHmu Ky3aTungu.

Ken rynnaraH HaBnap: Xochhot HaBH 10/III ga rynnamu öomnaHmu Ky3arangu. Tynnam gapa^acu ypTana 2,4 Sarau Tammn этgн.

Ky3aramnap myHH KypcarguKu 2022 finuga tof onna ryn KypTaKnap öypTumu öomnaHumu 9/III gaH 12/III rana gaBoM этgн.

Эpтa ryn KypTaKnapu öypram öomnaHraH HaBnap Kypopraaa HaBH 9/III ga öomnaHgu.

Ken ryn KypTaKnapu öypram öomnaHraH HaBnap Xochhot HaBH 12/III ga KypTaKnapu öypramu Ky3aTungu.

Tynnam $a3acuHHHr öomnaHumu 17/III gaH 31/III rana gaBoM этgн. Tynnam gapa^acuHHHr gaBoMufinuru 10-15 KyHHH TamKun этgн.

Эpтa rynnaraH HaBnap: OuoneTOBaa gecepraaa st 17/III ga

Ken rynnaraH HaBnap: Xocuhot HaBu 24/III ga rynnam öomnaHumu Ky3aTungu.rynnam gapa^acu ypTana 4,6 6anHu Tammn этgн.

37

^lmiy-tadqiqoJjnSiiiSi^^^^^^^e

4-жадвал

Т0F0лча навларни фенологик фазалари (2022 й) 2009 йил экилган

к Гуллаш

№ Тог олча навлари дарахт холат куртаклар буртиши бошланди куртаклар очилиши бошланди бошл. масс. тугад. л а б ш Й ч л у Г

1 Фиолетовая десертная st 5 10/III 14/III 17/III 20/III 25/III 4

2 Премьера 5 13/III 18/III 23/III 25/III 28/III 5

3 Сестричка 5 10/III 16/III 21/III 23/III 25/III 5

4 Курортная 5 9/III 13/III 19/III 22/III 25/III 4

5 Хосилот 5 12/III 19/III 24/III 27/III 31/III 5

Хулоса.Данакли мевалилардан олхури ва тоголча навларини фенологик фазаларни кузатишда олхури навлари 2021 йилга нисбатан 2022 йилда гуллаш 25-27 кун кечрок гуллаши кузатилди. Жорий йилда март апрел ойларида ёгингарчилик микдори куп булганлигига карамай кеч гуллаган навларда хосилдорлиги 2021 йилга нисбатан юкорилиги кузатилди. Тоголча навлари 2021 йилга нисбатан 2022 йилда гуллаш 20-26 кун кечрок гуллаши кузатилди. Икки йиллик кузатишларга кура, Фиолетовая десертная ва Хосилот навлаи эрта гуллаши билан бошка навлардан ажралиб чикди.

REFERENCES

1. Программа и методика сортизучения плодовых, ягодных культур и винограда И.В.Мичурин1973 г

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

2. Мевачилик асослари Т.Э.Остонакулов, С.Х.Назиева, Б.Х.Гуломов. Тошкент 2010 й

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.